Ο τέως και η πρώην μου

Ο τίτλος είναι επίτηδες παραπλανητικός· παρά το γεγονός ότι σήμερα είναι η μέρα του Αγίου Βαλεντίνου, μην περιμένετε να σας διηγηθώ σκαμπρόζικες ιστορίες. Ένα βιβλίο θα σας παρουσιάσω, για τη γλώσσα, βιβλίο γραμμένο, είναι η αλήθεια, με μεράκι.

Το βιβλίο λέγεται «Ψάχνω την κατάλληλη λέξη», είναι γραμμένο από τον φιλόλογο Παναγιώτη Εμμανουηλίδη και μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Μαζί κυκλοφόρησε κι άλλο ένα βιβλίο του Π. Εμμανουηλίδη, με τίτλο «Βρίσκω τον τύπο που θέλω». Αυτό το δεύτερο βιβλίο είναι κάπως πιο «στεγνό», μια και περιέχει την κλίση χιλιάδων ουσιαστικών και επιθέτων, τους βασικούς τύπους 4.000 ρημάτων και άλλα τέτοια θέματα. Δεν το θεωρώ άχρηστο, κάθε άλλο: για παράδειγμα, ποιο είναι το τρίτο πρόσωπο του παρατατικού του «αποτελούμαι»; Αν ψάξετε στο λεξικό Μπαμπινιώτη, δεν θα βρείτε την απάντηση. Στο «Βρίσκω…» θα βρείτε μια απάντηση, σύμφωνη με τη γραμματική Τριανταφυλλίδη. Όμως, επιφυλάσσομαι να αφιερώσω σημείωμα στους άγαρμπους αυτούς παρατατικούς, οπότε σταματάω εδώ αυτή την παρέκβαση.

Στο βιβλίο «Ψάχνω την κατάλληλη λέξη», ο συγγραφέας εξετάζει ζευγάρια ή ομάδες λέξεων που συσχετίζονται σημασιολογικά, που μοιάζουν αλλά διαφέρουν στη σημασία (αφομοίωση και ανομοίωση· δικάζω, εκδικάζω, επιδικάζω, καταδικάζω· διακριτικός, διακριτός). Επίσης ασχολείται με γλωσσικά λάθη και «λάθη» (δικά του τα εισαγωγικά): αντεπεξέρχομαι και ανταπεξέρχομαι, ανενημέρωτος και ανημέρωτος, κι άλλα που θα τα βρείτε σε πολλά λαθολόγια και οδηγούς της γλώσσας.

Το βιβλίο του Εμμανουηλίδη δεν είναι λαθολόγιο. Πράγματι, σπάνια χρησιμοποιεί τη λέξη «λάθος», ακόμα κι όταν έχει σαφή προτίμηση για έναν τύπο, οπότε δείχνει ποιος τύπος είναι ο κατά τη γνώμη του σωστός, και γιατί, αλλά σπάνια χαρακτηρίζει «λάθος» τον αποκλίνοντα τύπο. Δεν είναι θέμα… πολιτικής ορθότητας. Ο Εμμανουηλίδης ξέρει ότι το χτεσινό λάθος είναι το σημερινό σωστό. Ας δούμε τι γράφει σχετικά στο σχετικό λήμμα του βιβλίου (διότι, ξέχασα να το πω, το βιβλίο είναι οργανωμένο σε λήμματα με αλφαβητική σειρά):

λάθη γλωσσικά.Τα περισσότερα μορφολογικά γλωσσικά λάθη, που τα επισημαίνουν ειδικοί και μη, από πραγματικό πόνο για τον «εκφυλισμό» της γλώσσας μας, στην πραγματικότητα εί­ναι ηχητικές μεταβολές των λέξεων που γίνονται σύμφωνα με κάποια γλωσσικά φαινόμενα της πορείας της προφορικής γλώσσας (σύμφωνα με κάποιους νόμους, με κανόνες) και καθιερώ­νονται, ενώ οι παλιοί τύποι παραμερίζονται και με τον καιρό ξεχνιούνται (οι μεταβολές αυτές διευκολύνουν την προφορά των λέξεων – οι νέοι τύποι προφέρονται πιο εύκολα). Αυτά τα φαινόμενα υπήρχαν και στην αρχαία ελληνική, από όπου δίνουμε μερικά παραδείγματα:

*   ο αμφιφορεύς (το δοχείο που το πιάνουμε από δύο λαβές) έγινε αμφορεύς

*   το βάρεθρον έγινε βάραθρον

*   ο έβδεμος έγινε έβδομος

*   ο Ερχομενός έγινε Ορχομενός

*   ο λαιμόμαργος έγινε λαίμαργος

*   το μεγάραρον έγινε μέγαρον

*   ο οβελός έγινε οβολός

*   ο ομόμιλος έγινε όμιλος

*   ο οστακός έγινε αστακός

*   ο Παλαμομήδης έγινε Παλαμήδης

*   η τετράπεζα (έπιπλο με τέσσερα πόδια) έγινε τράπεζα

• Φαίνεται λοιπόν καθαρά ότι οι αρχαιοελληνικές λέξεις που μεταβλήθηκαν από τα αρχαία ακόμη χρόνια έμειναν στη γλώσσα με τη νέα τους μορφή – και δε θεωρούνται λάθη. Eπομένως και οι νεοελληνικοί τύποι που προέρχονται από παρόμοιες μεταβολές πρέπει να θεωρούνται «νόμιμοι» και η χρήση τους θεμιτή, αφού σχηματίστηκαν σύμφωνα με συ­γκεκριμένους νόμους που διέπουν τον τρόπο με τον οποίο μετασχηματίζεται σταδιακά η γλώσσα στα χείλη του λαού. Από αυτούς τους «λαθεμένους» τύπους σήμερα άλλοι έχουν επικρατήσει και έχουν καθιερωθεί, άλλων η χρήση τείνει να γενικευτεί ή έχει ήδη γενικευτεί, άλλοι χρησιμοποιούνται από λιγότερους ή περισσότερους. Μερικά παραδείγματα:

*   ο αθλητίατρος έγινε αθλίατρος

*   ο ανενημέρωτος έγινε ανημέρωτος

*   το αντεπεξέρχομαι έγινε ανταπεξέρχομαι

*   το απογοητεύω έγινε απαγοητεύω

*   το απαθανατίζω έγινε αποθανατίζω

*   ο ομφαλός έγινε αφαλός

*   η σεισουράδα έγινε σουσουράδα

*  ο σιρόκος έγι νε σορόκος

*  το στενοχωρώ έγινε στεναχωρώ

Τα πιο συχνά από τα γλωσσικά φαινόμενα σύμφωνα με τα οποία γίνονται αλλαγές στη γλώσσα («λάθη» που συνήθως επισημαίνονται από μελετητές της γλώσσας) είναι η αφομοίωση και η ανομοίωση, η απλολογία, η αναλογία και ο πλεονασμός. Για το καθένα από αυτά τα φαινόμενα, υπάρχει ιδιαίτερο λήμμα. (…) Επαληθεύονται λοιπόν οι σχετικές ρήσεις Usus loquendi norma est και Usus legem facit, των οποίων το νόημα είναι: η χρήση των γλωσσικών στοιχείων και η λειτουργία τους είναι αυ­τή που δημιουργεί κανόνες και νόμους γι’ αυτά. Με άλλα λόγια: Ό,τι θεωρείται αρχικά λάθοε, με τη μακρόχρονη χρήση καθιερώνεται, θεωρείται σωστό και γίνεται  κανόνας και νόμος. (…)

Προσθήκη: Να διευκρινίσω, όμως, ότι ο συγγραφέας δεν προτείνει να χρησιμοποιούνται οι τύποι όπως αθλίατρος και ανημέρωτος, απλώς παρατηρεί την εμφάνισή τους.

Αλλά ας έρθουμε στο θέμα του τίτλου, στον τέως και τον πρώην. Σύμφωνα με πολλές πηγές, αυτές οι λέξεις διαφέρουν στη σημασία τους. Περισσότερο αναλυτικά τα λέει το σχετικό σημείωμα που υπάρχει στο λεξικό Μπαμπινιώτη: Η διαφορά στη χρήση των δύο επιρρημάτων για τον προσεκτικό χρήστη της γλώσσας, είναι ότι το μεν πρώην αναφέρεται σε παρελθοντική κατάσταση που δεν προσδιορίζεται, ενώ το τέως δηλώνει το εγγύς παρελθόν, κάτι που ίσχυε μέχρι πρόσφατα, μέχρι προ ολίγου χρόνου (ημερών, μηνών ή και ετών). Θέλει να πει, αλλά δεν το λέει καθαρά ο Μπαμπινιώτης, ότι «τέως» είναι ο αμέσως προηγούμενος, ενώ «πρώην» είναι ο οποιοσδήποτε προηγούμενος. Έχει όμως κι ένα υποτιθέμενο παράδειγμα χρήσης, που ξεκαθαρίζει τη διαφορά: – Είστε πρώην διοικητής της Τράπεζας; – Δεν είμαι πρώην διοικητής, αλλά ο τέως διοικητής. Εγώ παρέδωσα στον σημερινό διοικητή της Τράπεζας. Και καταλήγει: Άρα πρώην σημαίνει «παλαιότερος, κάποτε στο παρελθόν», ενώ τέως σημαίνει «τελευταίος, πρόσφατος, μέχρι πριν από λίγο».

Βέβαια, ο διάλογος τον οποίο παραθέτει μου φαίνεται αδύνατον να γίνει με φυσιολογικό άνθρωπο, ίσως μόνο με τον πρώην (ή τέως) πρόεδρο της δημοκρατίας κ. Σαρτζετάκη, μόνο αυτός θα επέμενε σε μια τέτοια αραχνοΰφαντη διάκριση.

Τηρείται άραγε η λεπτή διάκριση στην πράξη; Έτσι κι έτσι. Το «τέως» γενικά το χρησιμοποιούμε λιγότερο (εκτός όταν αναφερόμαστε, έναρθρα, στον Κοκό)· το πρώην είναι συχνότερο. Τώρα που πέθανε ο παλιός δήμαρχος Θεσσαλονίκης Κοσμόπουλος, τα ρεπορτάζ τον ανέφεραν «πρώην δήμαρχο» (σωστά κατά Μπαμπινιώτη), αλλά σε πολλά ρεπορτάζ ο Παπαγεωργόπουλος, που έδωσε συλλυπητήρια, αναφέρθηκε ως «ο πρώην δήμαρχος Θεσσαλονίκης», ενώ αν τηρούσαν τη λεπτή διάκριση θα έπρεπε να τον αποκαλέσουν «ο τέως δήμαρχος», αφού είναι ο αμέσως προηγούμενος.

Και βέβαια, όταν κάποιος θέλει να αναφερθεί στο αμέσως προηγούμενο φωτεινό αντικείμενο του πόθου του, λέει «η πρώην μου», δεν λέει «η τέως μου», όπως θα ήθελε ο προσεκτικός ομιλητής του Μπαμπινιώτη. (Φαντάζομαι και διάλογο: «Μου είπε η πρώην μου…» «Ποιαν εννοείς;» «Τη Νίτσα» «Η Νίτσα είναι η τέως σου! Οι πρώην σου είναι η Ρίτσα, η Λίτσα, ο Θανάσης…»).

Από την άλλη πλευρά, όταν το χρησιμοποιούμε άναρθρα, το «τέως υπουργός» είναι εντελώς συνώνυμο με το «πρώην υπουργός» -ή όχι;

Ας δούμε τι λέει και ο Εμμανουηλίδης πάνω σ’ αυτό το θέμα:

Το επίρρημα πρώην στην αρχαία ελληνική σήμαινε προχτές, ενώ το τέως είχε πολλές σημασίες: εντωμεταξύ, ως μια χρονική στιγμή, ως τώρα. Με μια φτιαχτή διάκριση, στο επίρρημα πρώην δόθηκε η επιθετική σημασία με την οποία το χρησιμοποιούμε σήμερα, ενώ το τέως αποδιδόταν σ’ εκείνον που είχε ένα αξίωμα αμέσως πριν απ’ αυτόν που το έχει σήμερα (ή που το είχε τελευταίος και δεν τον διαδέχτηκε άλλος γιατί το αξίωμα καταργήθηκε). Έτσι, τέως πρωθυπουργός ήταν αυτός που ήταν πρωθυπουργός πριν απ’ τον σημερινό, ο προκάτοχος του σημερινού. Ωστόσο, γι’ αυτή την περίπτωση σήμερα χρησιμοποιούμε το σαφέστατο ο προηγούμενος ή το ο πρώην. Σήμερα το τέως, πέρα από τη σημασιολογική σύγχυση του παρελθόντος, επικράτησε να το χρησιμοποιούμε είτε χωρίς άρθρο ως συνώνυμο του πρώην, είτε, πιο συχνά, για τους έκπτωτους μονάρχες: ο τέως βασιλιάς της Βουλγαρίας, ο τέως (ως ουσιαστικό: με κάποιον ειρωνικό τόνο, ο έκπτωτος βασιλιάς της Ελλάδας).

Δεν λέω ότι συμφωνώ σε όλα με τον Εμμανουηλίδη –σε πολλά θέματα βρίσκω ότι… εισάγει κι αυτός αμφίβολες διακρίσεις, όμως τις εισάγει σεμνά και γλυκομίλητα, χωρίς να σε ρίχνει στο πυρ το εξώτερο αν δεν τις τηρείς. Σε κάθε περίπτωση, δίνει τροφή για σκέψη. Θα μπορούσα να γράψω δεκάδες σχόλια με αφορμή τις περιπτώσεις που θίγει το βιβλίο, γι’ αυτό και πιστεύω ότι είναι πολύτιμο όχι μόνο για επαγγελματίες γραφιάδες αλλά, κυρίως, για εκπαιδευτικούς που διδάσκουν γλωσσικά μαθήματα –αλλά και για κάθε μερακλή της γλώσσας.