Στ’ αποκαΐδια μιας χιλιοτραγουδισμένης διάκρισης

Το άρθρο που θα διαβάσετε είναι παρμένο από ένα κείμενο που είχα γράψει πριν από τρία χρόνια στον παλιό μου ιστότοπο, αλλά το έχω ξανακοιτάξει, ενσωματώνοντας και μερικά στοιχεία από μια προηγούμενη συζήτηση που είχαμε κάνει στο ιστολόγιο. Για το λόγο αυτό, τα παραθέματα είναι κάπως παλιά, του 2008, αλλά η κατάσταση δεν νομίζω να έχει αλλάξει.

Έχω ξαναπεί –πολλές φορές μάλιστα– πως οι όμορφες διακρίσεις όμορφα καίγονται. Μια από τις πιο όμορφες διακρίσεις, που φοβάμαι πως κινδυνεύει, νομοτελειακά, να γίνει στάχτη, είναι η διάκριση στα επιρρήματα σε –ώς και σε –ά, δηλαδή πως άλλο το αμέσως κι άλλο το άμεσα, άλλο το εκτάκτως κι άλλο το έκτακτα και, αυτό που ειδικά θα με απασχολήσει στο σημείωμα τούτο, άλλο το απλώς και άλλο το απλά.

Πρόκειται για διάκριση χιλιοτραγουδισμένη, κι ο κάθε λαθοθήρας που σέβεται τον εαυτό του τη βάζει ψηλά στη λίστα των «γλωσσικών λαθών». Μάλιστα, στα «Συχνά λάθη στη χρήση της νεοελληνικής», ένα λαθολόγιο στο οποίο έχω κι άλλοτε αναφερθεί, ο Αριστοτέλης Αναγνώστου δ.φ. καθηγητής 1ου Ενιαίου Πειραματικού Λυκείου Αθηνών βάζει στην πρώτη θέση του καταλόγου των συχνών λαθών την αγνόηση της διάκρισης αυτής. Όπως εύστοχα συνοψίζει:

1. Δεν είναι ζήτημα απλώς προσωπικό, αλλά μας αφορά όλους (και όχι: απλά).
Απλώς = μόνο. Συμπεριφέρεται απλά (=με απλό, ανεπιτήδευτο τρόπο).

Παρομοίως, το 2002 ο Γ. Μπαμπινιώτης είχε ζητήσει από τους θεατές της εκπομπής του «Τη γλώσσα μού έδωσαν ελληνική» να αναφέρουν τις «10 πιο ενοχλητικές χρήσεις της γλώσσας μας». Στην τρίτη θέση των ενοχλητικών χρήσεων βρέθηκε η μη τήρηση της διαφοράς  ανάμεσα σε λεξιλογικά ζεύγη, όπως απλά – απλώς, άμεσα – αμέσως, έκτακτα – εκτάκτως κ.τ.ό. που διαφέρουν στη σημασία τους.

Προφανώς, το δείγμα δεν ήταν αντιπροσωπευτικό, εκτός κι αν ψήφισε με τη γνωστή σχιζοφρένεια παλιότερων δημοσκοπήσεων, όπου καταδικάζαμε το κυβερνών κόμμα αλλά θεωρούσαμε καταλληλότερο πρωθυπουργό τον ηγέτη του (αν και τώρα καταλληλότερος είναι ο Κανένας) -διότι θα ξέρετε από την πείρα σας ότι η μεγάλη πλειοψηφία των συμπατριωτών μας δεν κάνει καμιά διάκριση ανάμεσα στο απλώς και στο απλά.

Σπεύδω να πω πως τη διάκριση αυτή προσωπικά την τηρώ· ωστόσο διαπιστώνω πως είναι δύσκολη και ίσως χωρίς νόημα η τήρησή της. Στο βιβλίο μου «Γλώσσα μετ’ εμποδίων» είχα γράψει:

Επίσης, στη σημερινή χρήση, καλώς ή κακώς, το ‘απλά’ κοντεύει να εκτοπίσει το ‘απλώς’ με τη σημασία «μόνο» και να οικειοποιηθεί και τις δύο σημασίες, και την «με απλό τρόπο» και την «μόνο», τουλάχιστον στον προφορικό και στον οιονεί προφορικό λόγο (δηλ. στο Διαδίκτυο). Σπεύδω να δηλώσω ότι πρόκειται για διάκριση την οποία με ευλάβεια τηρώ· με ευλάβεια αλλά και με αίσθηση του ότι μάλλον πρόκειται για ματαιοπονία. Για παράδειγμα, σε άλλες σελίδες αυτού του βιβλίου παραθέτω ένα απόσπασμα γραμμένο από γερό φιλόλογο, όπου χαρακτηρίζει κάποιες ομοιότητες «απλά συμπτωματικές»· φυσικά, όχι συμπτωματικές με απλό τρόπο, αλλά «απλώς συμπτωματικές».

Ο «γερός φιλόλογος» είναι ο Στάντης Αποστολίδης. Την ίδια περίπου εποχή που τα έγραφα αυτά, τον Μάρτιο του 2007, ο Δημ. Καπράνος στην Καθημερινή, με τη μεγαλόστομη υπερβολή που είναι γνώρισμα αρκετών δημοσιογράφων, στηλίτευε όσους παραδόθηκαν τόσο άκριτα ή πονηρά στο βολικό άλλοθι του μοντερνισμού της αγραμματοσύνης, ώστε να ξεχάσουν ότι μέχρι προσφάτως οι ίδιοι σωστά χρησιμοποιούσαν τα επιρρήματα απλώς=μόνον και απλά=με απλότητα ή το αμέσως ως χρονικό και το άμεσα τροπικό.

Πριν από μερικές μέρες όμως, διάβασα στην κυπριακή Σημερινή, ολόκληρο άρθρο αφιερωμένο στη διάκριση απλά/απλώς και άμεσα/αμέσως, που ξεπερνάει κατά πολύ σε παχιά λόγια το προηγούμενο. Στο άρθρο αυτό, που έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο «Μη κορακιστί φθέγγεσθε», θεωρείται έγκλημα καθοσιώσεως να πει κανείς «απλά» εκεί που ο κ. Σάββας Ιακωβίδης (αυτός έγραψε το άρθρο) θέλει να λέμε «απλώς». Φαίνεται μάλιστα πως το αμάρτημα έχει βαρύτατες συνέπειες:

Πολλοί είναι εκείνοι που δεν γνωρίζουν τη διαφορά μεταξύ της λέξης «απλά» και της λέξης «απλώς». Π.χ.: Τα γεγονότα είναι απλά, απλώς δεν τα καταλαβαίνουμε. Η λέξη, «απλά», σημαίνει: Με απλό τρόπο, με απλότητα. «Απλώς», σημαίνει, μόνο. Π.χ. «Μίλα απλά, να σε καταλαβαίνουν όλοι. Απαιτείται απλώς ένα πιστοποιητικό. Απλώς πρέπει να προσέξεις να διατυπώσεις απλά τις απόψεις σου». Παλαιότερα, οι Έλληνες καμαρώναμε για το «ομόγλωσσο», δηλ. λαλούσαμε όλοι την ελληνική. Σήμερα γίναμε πολύγλωσσοι, επειδή ισχυρίζονται μερικοί πως ζούμε σε πολυπολιτισμική κοινωνία, αλλά, γλωσσικά, γίναμε σιγηλότεροι ιχθύων. Ή μάλλον, αμαθέστεροι νηπίων, με εξαρθρωμένη και γλωσσικά διακορευμένη, σπασμένη και ξύλινη και ατροφική τη γλώσσα.

Λέει κι άλλα πολλά ο κ. Ιακωβίδης, αλλά το νόημα το πιάσατε, φαντάζομαι. Κι όμως, όσο περισσότερο φωνάζουν οι λαθοθήρες, τόσο πιο δύσκολο είναι να κρατηθεί στην πράξη η αραχνοΰφαντη διάκριση. Κι όχι μόνο στον προφορικό λόγο, αλλά και σε γραπτά κείμενα, και μάλιστα σε κείμενα που έχουν περάσει απ’ το άγρυπνο μάτι διορθωτή.

Διότι, ανοίγω τις προάλλες (στις 29.6.2008 ακριβέστερα) το κυριακάτικο Βήμα και σε περίοπτη θέση διαβάζω αντικριστά δυο συνεντεύξεις, τη μια του Β. Πολύδωρα και την άλλη του Αλέκου Παπαδόπουλου. Και το μάτι μου πέφτει στα αποσπάσματα που επέλεξε να ξεχωρίσει και να αναδείξει η εφημερίδα. Και το απόσπασμα από τη συνέντευξη του Βύρωνα Πολύδωρα είναι το εξής:

Οι λειτουργούντες με τα κριτήρια της ηθικής και της εντιμότητας, της αξιοσύνης και της προσφοράς, θεωρούνται απλά ως τα κορόιδα της πολιτικής.

Αυτό το «θεωρούνται απλά» το θεωρώ τρανταχτή απόδειξη ότι ακόμα κι αυτή η χιλιοτραγουδισμένη διάκριση ανάμεσα στο «απλά» = με απλό τρόπο και «απλώς» = μόνον, είναι πολύ δύσκολο να διατηρηθεί στην πράξη. Διότι βέβαια δεν θεωρούνται «με απλό τρόπο κορόιδα» όσοι λειτουργούν με τα κριτήρια της ηθικής, θεωρούνται απλώς, μόνον, σκέτα κορόιδα –και όχι, ας πούμε, αξιέπαινοι ή παραδείγματα προς μίμηση.

Και σκέφτομαι πως όταν ένας πολιτικός που πολλοί (όχι εγώ πάντως) τον θεωρούν άριστο χειριστή της ελληνικής, γράφει στο Βήμα, την εφημερίδα που ίσως βρίσκεται στο προπύργιο του γλωσσικού ευπρεπισμού σήμερα, και δεν τηρεί μια διάκριση, κι όταν το απόσπασμα αυτό περνάει κι από διορθωτή και επιμελητή κι όμως δεν «διορθώνεται», τότε το συμπέρασμα είναι πως η διάκριση αυτή τα έχει φάει τα ψωμιά της. Ή, όπως έχω πει και ξαναπεί, έχει πια καεί. Όμορφα έστω.

Υστερόγραφο: Αυτά είχα γράψει το 2008, αλλά βέβαια αν ανοίξετε οποιαδήποτε μεγάλη εφημερίδα θα δείτε δεκάδες περιπτώσεις όπου το «απλά» χρησιμοποιείται εκεί όπου ο κ. Μπαμπινιώτης συνιστά το «απλώς». Πρόχειρα:

Το μπέρδεμα των εννοιών και της συμπεριφοράς δεν είναι απλά αντικείμενο παρατήρησης (Άγγελος Στάγκος, Καθημερινή)

Ηταν γραφικοί, τώρα είναι απλά επικίνδυνοι. (Αλέξης Παπαχελάς, Καθημερινή)

το λύκειο δεν μπορεί να είναι απλά ο προθάλαμος για τα Πανεπιστήμια και τα ΤΕΙ, αλλά μια αυτόνομη εκπαιδευτική μονάδα (Άννα Διαμαντοπούλου, Υπουργός Παιδείας, Καθημερινή)

Η Εκκλησία δεν είναι απλά μια δύναμη που παρεμβαίνει στα πολιτικά πράγματα (Μαρία Ρεπούση, Βήμα)

ΟΕλληνικός φιλελευθερισμός δεν είναι απλά η ιστορική παρουσίαση ενός ιδεολογικού ρεύματος μέσα στην ελληνική πολιτική ζωή (Νίκος Μαραντζίδης, Βήμα)

Αυτός ο τρόπος δεν είναι απλά κουτόφραγκος, ούτε πρέπει να τον σνομπάρουμε, κάτι ξέρουν στις δυτικές χώρες που τον εφαρμόζουν (Κώστας Ακρίβος, συγγραφέας, Βήμα)

Αλλά δεν έχει νόημα να συνεχίσω, μπορώ να παραθέσω εκατοντάδες παραδείγματα. Θέλω όμως να πω ότι δεν κάνω λαθοθηρία, δεν καταδικάζω τις παραπάνω χρήσεις. Λέω απλώς ότι όταν έχουμε υπουργούς, κορυφαίους δημοσιογράφους, συγγραφείς και καθηγητές πανεπιστημίου οι οποίοι, στον γραπτό τους λόγο (που είναι κατά τεκμήριο πιο προσεγμένος από τον προφορικό) δεν τηρούν την διάκριση ανάμεσα στο «απλώς» και στο «απλά», αυτό θα πει ότι η διάκριση, απλούστατα [απλώς ή απλά;] δεν υπάρχει.

Μια διάκριση, παρεμπιπτόντως, που δεν υπήρχε και παλιότερα, αφού παλιότερα, πριν από 150 χρόνια έστω, μόνο «απλώς» λέγαμε, είτε θέλαμε να πούμε ότι κάτι έγινε απλά είτε εννοούσαμε «μόνο».

Όσο για το άλλο διάσημο ζευγάρι, το «αμέσως/άμεσα», όπως είχα γράψει παλιότερα, στο βιβλίο της «Συνηθισμένες γλωσσικές απορίες», η Άννα Ιορδανιδου καταφέρνει και την πραγματικότητα να αναγνωρίσει και τη διάκριση να κρατήσει, αλλά μετατοπισμένη. Λέει, και πολύ σωστά, ότι το άμεσα δεν σημαίνει μόνο «όχι έμμεσα, με άμεσο τρόπο» αλλά και «στο άμεσο μέλλον», π.χ. ο παιδικός σταθμός πρέπει να λειτουργήσει άμεσα, ενώ το αμέσως σημαίνει «πολύ γρήγορα, την επόμενη στιγμή», π.χ.Αμέσως μετά το Πάσχα, θα εκδοθεί το πόρισμα της επιτροπής. Έτσι μετατοπισμένη, η διάκριση κρατάει ακόμα γερά, διότι καμιά μαμά δεν διανοήθηκε να φωνάξει το βλαστάρι της «Γιαννάκη, έλα άμεσα να φας!»

Και κλείνω με έναν κατάλογο τέτοιων ζευγαριών, όπου η διάκριση κρατάει ακόμα:

τέλεια – τελείως [Περάσαμε τέλεια στην εκδρομή – Είναι τελείως ηλίθιος]

ευχάριστα – ευχαρίστως [Η ώρα πέρασε πολύ ευχάριστα – Ευχαρίστως να σου δανείσω τον λεμονοστίφτη μου]

αδιάκριτα – αδιακρίτως [Με κοίταζε αδιάκριτα – Πυροβολούσε αδιακρίτως]

έκτακτα – εκτάκτως [Περάσαμε έκτακτα – Έφυγε εκτάκτως]

Σ’ αυτά τα ζευγάρια η διάκριση κρατάει όχι επειδή πατάει πάνω σε τίποτα εγγενείς νόμους της γλώσσας, αλλά επειδή πρόκειται για ζευγάρια που δεν έχουν τριφτεί στη χρήση, μια και κάποιες από αυτές τις λέξεις  χρησιμοποιούνται σπάνια, σε λίγες και σε ένα βαθμό στερεότυπες χρήσεις. Η εικασία μου είναι ότι αν κάποτε τριφτούν, η διάκριση θα εξασθενήσει και τελικά θα καεί.

Υπάρχει και το «ακριβά/ακριβώς» αλλά δεν θεωρώ ότι είναι ίδια περίπτωση. Αυτή η διάκριση θα μείνει για πάντα, μάλλον, διότι ουσιαστικά τα επιρρήματα αυτά αναφέρονται σε δυο διαφορετικές, αλλά ομόηχες, λέξεις, την ακρίβεια του ακριβούς και την ακρίβεια (που τη γράφουν ακρίβια κάποιοι για να ξεχωρίζει) του ακριβού.