Η Εθνική Βιβλιοθήκη σε ένα φλασάκι (τεραστίου όμως μεγέθους!)

Πριν από ένα μήνα περίπου, η υπουργός Παιδείας Άννα Διαμαντοπούλου ανακοίνωσε ένα φιλόδοξο σχέδιο ψηφιοποίησης της Εθνικής Βιβλιοθήκης, ώστε  να μπορεί κάθε μαθητής και κάθε νέος να έχει την Εθνική Βιβλιοθήκη σε ένα «φλασάκι».

Καλύτερα να μην πάρουμε τοις μετρητοίς την υπόσχεση, που ελπίζω να δείχνει απλώς τη συνήθη πολιτικάντικη τάση προς θηριώδεις υπερβολές και όχι την έλλειψη επαφής της κ. Υπουργού με την πραγματικότητα. Το λέω αυτό επειδή τα φλασάκια, οι μνήμες USB δηλαδή, είναι βέβαια πολύ βολικές συσκευές, αλλά έχουν χωρητικότητα πεπερασμένη κι από την άλλη μεριά τα σκαναρισμένα έντυπα πιάνουν πολύ περισσότερο χώρο από τα απλά αρχεία κειμένου.

Για παράδειγμα, οι ψηφιοποιημένες σελίδες των εφημερίδων Βήμα (και Ελεύθερο Βήμα) και Νέα (και Αθηναϊκά Νέα)  πιάνουν χώρο γύρω στο 1,5ΤΒ (τεραμπάιτ), που ισοδυναμεί με τη χωρητικότητα περίπου 100 μεγάλων φλασακιών (των 16GB έκαστο). Και μιλάμε για δύο μόνο, έστω και μακρόβιες, από τις χιλιάδες εφημερίδες που έχει η Εθνική Βιβλιοθήκη, χώρια τα περιοδικά, χώρια τα βιβλία. Κακά τα ψέματα, ο πλούτος της Εθνικής Βιβλιοθήκης δεν μπορεί να αποθηκευτεί ούτε σε φλασάκι, ούτε σε εξωτερικό σκληρό, ούτε σε άλλη αποθηκευτική συσκευή που θα ήταν προσιτή σε έναν μαθητή ή έστω σε έναν κοινό ιδιώτη -και δεν υπάρχει και ανάγκη. Η πρόσβαση μετράει, όχι η κατοχή.

Ωστόσο, με την ευκαιρία της υπερβολικής δήλωσης της κ. Διαμαντοπούλου, μου δίνεται η ευκαιρία να σχολιάσω  ένα πιλοτικό πρόγραμμα ψηφιοποίησης, που παρουσιάστηκε πριν από μερικούς μήνες, με το οποίο ψηφιοποιήθηκε υλικό από 45 επαρχιακές δημόσιες βιβλιοθήκες. Το έργο αυτό το πληρώσαμε, πεντέμιση εκατομμύρια ευρώ (5.500.000), και τα αποτελέσματά του είναι πλέον διαθέσιμα εδώ και μερικούς μήνες. Αν και κάτι είχα ακούσει τότε, ομολογώ ότι κι εγώ πρόσφατα έμαθα συγκεκριμένα περί τίνος πρόκειται, χάρη σε ένα άρθρο του φίλου Νότη Τουφεξή.

Αν πάτε στη διεύθυνση http://diglib.ypepth.gr/awweb/guest.jsp μπορείτε να δείτε την παρουσίαση του ψηφιοποιημένου υλικού. Προσοχή όμως, πρέπει να χρησιμοποιείτε Internet Explorer, διότι αλλιώς δεν θα δουλέψει η αναζήτηση ή η φυλλομέτρηση που θα κάνετε. Κάποιοι είπαν ότι δουλεύει και η έκδοση 5 του Firefox. Όχι οι παλιότερες, όχι το Chrome ή άλλοι μπράουζερ. Ήδη αυτό είναι ένα σοβαρό μειονέκτημα του έργου -και δείχνει πολλά για τη φιλοσοφία της ομάδας που έφτιαξε την εφαρμογή.

Μακάρι όμως να τέλειωναν εδώ οι αφορμές για γκρίνιες. Περιηγηθείτε σας παρακαλώ λίγο στον ιστότοπο. Διαλέξτε π.χ. Φυλλομέτρηση για να δείτε και τις 45 δημόσιες βιβλιοθήκες που συμμετέχουν στο πρόγραμμα. Μια πρώτη παρατήρηση είναι ότι συχνά ο ιστότοπος εμφανίζεται πολύ αργός στην απόκρισή του, αλλά αυτό ας το προσπεράσουμε. Μια δεύτερη παρατήρηση είναι ότι τα βιβλία που διέθεσε για ψηφιοποίηση κάθε βιβλιοθήκη είναι παλιά, μέχρι το 1920 περίπου, προφανώς για λόγους πνευματικών δικαιωμάτων. Αυτό δεν πειράζει, υπάρχουν θησαυροί στην εποχή εκείνη.

Αν όμως αν0ίξετε ένα οποιοδήποτε έγγραφο, σας περιμένει μια δυσάρεστη έκπληξη. Για παράδειγμα, αν κλικάρετε εδώ θα δείτε το εξώφυλλο από το Ημερολόγιο Σκόκου του 1918, [προσθήκη: ο σύνδεσμος δεν λειτουργεί, πράγμα που νομίζω ότι αποτελεί εγγενές πρόβλημα του σχεδιασμού του ιστοτόπου!] που διατίθεται από τη Δημόσια Βιβλιοθήκη της Ζαγοράς. Αν προχωρήσετε και στις επόμενες σελίδες, θα δείτε ότι σε κάθε σελίδα υπάρχει ένα κραυγαλέο, τεράστιο υδατόγραμμα «ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ», που πιάνει όλη σχεδόν τη διαγώνιο της σελίδας, ενώ στο κάτω μέρος της σελίδας υπάρχει άλλο ένα (!) υδατόγραμμα, με τον τίτλο της συγκεκριμένης βιβλιοθήκης! Περιμένω να μου πείτε έναν καλό λόγο που να δικαιολογεί αυτή την άκρως αντιαισθητική επιλογή των σχεδιαστών του ιστοτόπου -εγώ δεν βρήκα κανέναν. Μήπως για να μην εκμεταλλευτεί κανείς εμπορικά τα βιβλία των δημόσιων βιβλιοθηκών;

Αν θέλετε να αποθηκεύσετε στον δίσκο σας ένα βιβλίο, πρέπει να πατήσετε το πρώτο από τα τρία εικονίδια που υπάρχουν στο επάνω δεξιό της οθόνης (με mouseover γράφει «Εμφάνιση εγγράφου») οπότε ανοίγει νέο παράθυρο που σας επιτρέπει να το αποθηκεύσετε στον σκληρό σας δίσκο σε μορφή PDF -ωστόσο σας προειδοποιώ ότι αν το βιβλίο είναι μεγάλο θα καθυστερήσει πολύ η αποθήκευση και μπορεί να παγώσει για ένα διάστημα το μηχάνημά σας. Η δυνατότητα αποθήκευσης είναι καλό πράγμα, αν όμως επιχειρήσετε να ανοίξετε το έγγραφο που αποθηκεύσατε θα δείτε ότι είναι δύσχρηστο επειδή δεν μπορείς να ξεχωρίσεις ένα κομμάτι από το έγγραφο, π.χ. μια σελίδα ή και τμήμα σελίδας και να το αποθηκεύσεις χωριστά σε μορφή jpg όπως γίνεται με όλα τα PDF που κατεβάζω π.χ. από την Ανέμη (τη βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου Κρήτης). Τέλος πάντων, ίσως υπάρχει τρόπος και να μην τον έχω βρει (αν βρείτε εσείς, πείτε μου).

Θα μου πείτε, σου χαρίζουν κάτι και το κοιτάζεις στα δόντια; Δεν μου το χαρίζουν, το πλήρωσα’ το πληρώσαμε όλοι μας, κάπου 5μιση εκατομμύρια. Άρα, έχω δικαίωμα να το κρίνω -χωρίς να παραγνωρίζω ότι υπάρχουν ψηφιοποιημένοι μερικοί θησαυροί εκεί μέσα. Πριν όμως πάω στους θησαυρούς, θα συνεχίσω για λίγο ακόμα τη γκρίνια, και θα γκρινιάξω για μερικά πράγματα που δεν φαίνονται αμέσως, δεν βγάζουν μάτι όπως το αντιαισθητικό υδατόγραμμα.

Τι εννοώ; Εννοώ ότι η επιλογή των βιβλίων που ψηφιοποιήθηκαν έγινε, όπως φαίνεται, εντελώς απροσχεδίαστα. Υποψιάζομαι, και διαψεύστε με, ότι ο υπεύθυνος κάθε δημόσιας βιβλιοθήκης διάλεξε εκείνος τα βιβλία που θα έδινε για ψηφιοποίηση, ενδεχομένως διαλέγοντας τα καλύτερα αποκτήματα της βιβλιοθήκης του, με βάση κάποιες γενικές οδηγίες άνωθεν. Αυτό όμως είχε συνέπεια κάποια βιβλία που θεωρούνται «καλά» να ψηφιοποιηθούν δυο και τρεις και παραπάνω φορές, από διάφορες βιβλιοθήκες! Για παράδειγμα, τα «Μεσαιωνικά και νέα ελληνικά» του Γ. Χατζιδάκι έχουν ψηφιοποιηθεί τρεις φορές ο κάθε τόμος (είναι δίτομο το έργο). Πολλοί τόμοι από το  Ημερολόγιον Σκόκου (έβγαινε κάθε χρόνο, από το 1885 ως το 1918) έχει ψηφιοποιηθεί δυο και τρεις φορές (ο τόμος του 1915 έχει το ρεκόρ: τέσσερις φορές!). Το πιο κωμικό (ή τραγικό) είναι ότι κανένας τόμος του Ημερολογίου Σκόκου δεν έπρεπε να ψηφιοποιηθεί, εκτός αν έχουμε λεφτά για πέταμα, διότι ολόκληρο το Ημερολόγιο Σκόκου έχει ήδη ψηφιοποιηθεί, με πολύ καλύτερο τρόπο, με ευρετήρια, δυνατότητα αναζήτησης και (σχεδόν) όλα τα καλούδια, στο πλαίσιο του προγράμματος «Κοσμόπολις» -για παράδειγμα, εδώ βλέπετε τον τόμο του 1918 από την Κοσμόπολη. Όταν έχει ήδη ψηφιοποιηθεί επαρκέστατα το υλικό, γιατί να πληρώνουμε λεφτά για να ξανα-ψηφιοποιείται με πολύ χειρότερο τρόπο (χωρίς ευρετήρια, χωρίς αναζήτηση, χωρίς ευκολία χρήσης);  Και άλλα περιοδικά που έχουν ήδη ψηφιοποιηθεί με το πρόγραμμα «Κοσμόπολις» ή με το «Πλειάς» ξαναψηφιοποιήθηκαν άδικα στο νέο πρόγραμμα, όπως π.χ. η Ποικίλη Στοά ή ο Ρωμηός.

Πέρα όμως από τις γκρίνιες, μπορεί να βρείτε εξαιρετικά πράγματα -αν και λιγότερα απ’ όσα θα βρίσκατε αν δεν υπήρχαν οι αλληλοκαλύψεις. Για παράδειγμα, εγώ βρήκα τη Χαραυγή. Η Χαραυγή ήταν ένα πρωτοποριακό λογοτεχνικό περιοδικό, που έβγαινε στη Μυτιλήνη στις αρχές του 20ού αιώνα, ήδη από το τέλος της οθωμανικής περιόδου του νησιού. Η Χαραυγή συναγωνιζόταν τα καλύτερα αθηναϊκά περιοδικά της εποχής και έχει την τιμή να είναι το τελευταίο έντυπο με το οποίο συνεργάστηκε ο Παπαδιαμάντης. Όλα τα τεύχη της Χαραυγής υπάρχουν, σε τρεις τόμους στη Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης, καθώς και επιμέρους τεύχη, όπως και στη Βιβλιοθήκη της Μήθυμνας.

Δεν νομίζω ότι θα υλοποιηθεί στο κοντινό μέλλον η υπόσχεση της υπουργού να έχουμε «όλη την Εθνική Βιβλιοθήκη σε ένα φλασάκι», αλλά, όπως είπα, κάτι τέτοιο δεν χρειάζεται -το καλό με τα ψηφιακά αγαθά είναι ότι δεν υπάρχει ανάγκη να τα έχεις, αρκεί να μπορείς να τα βρεις όταν τα χρειαστείς. Και εδώ πρέπει να δώσουν πολύ περισσότερο βάρος οι υπεύθυνοι της ψηφιοποίησης, αν γίνει, της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Το πείραμα των 45 βιβλιοθηκών ας θεωρηθεί παράδειγμα προς αποφυγή, τουλάχιστον όσον αφορά την εξαιρετικά δύσχρηστη μορφή των εγγράφων και τον… χριστιανικό τρόπο εργασίας (δεν γνωρίζει η δεξιά τους τι ποιεί η αριστερά τους). Και, επιτέλους, αφού κάνουν το ένα καλό, την ψηφιοποίηση, ας κάνουν και το άλλο, δηλαδή ένα πέρασμα από OCR («οσιάρισμα»), φυσικά χωρίς επεξεργασία, ώστε να υπάρχει, έστω και με λάθη, δυνατότητα αναζήτησης, όπως υπάρχει στις εφημερίδες που έχει ψηφιοποιήσει η Εθνική Βιβλιοθήκη -ή, για να μην πάμε μακριά, στα ελληνικά βιβλία που έχει ψηφιοποιήσει το Google books. Ή ζητάω πολλά;