Η καταστροφή της Λισαβόνας και η απλογράφηση των τοπωνυμίων

Όταν λέω «καταστροφή της Λισαβόνας» δεν εννοώ τον μεγάλο σεισμό του 1755, που ήταν ένας από τους πιο καταστροφικούς της παγκόσμιας ιστορίας, ούτε την πυρκαγιά του 1988, που μετέτρεψε σε στάχτη ένα μεγάλο τμήμα της παλιάς πόλης. Εννοώ την καταστροφή που έχουμε πάθει εμείς οι επαγγελματίες γραφιάδες, από τα πολλά πρόσωπα με τα οποία παρουσιάζεται η Λισαβόνα στα διάφορα κείμενα, μια και μπορεί να βάλεις ένα ή δύο σίγμα, όμικρον ή ωμέγα, πράγμα που όπως ξέρουν οι μαθηματικοί δίνει τέσσερις συνδυασμούς: Λισαβόνα, Λισσαβόνα, Λισαβώνα, Λισσαβώνα.

Τη Λισαβόνα τη βρίσκουμε και θα τη βρίσκουμε όλο και περισσότερο μπροστά μας επειδή η ΕΕ ψήφισε πέρυσι τη Συνθήκη της Λισαβόνας που σαν αναφορά θα κυριαρχεί στην επικαιρότητα –έτσι άλλωστε δεν έγινε διάσημο και το Μάαστριχτ;

Λοιπόν; Ποια γραφή θα προτιμήσουμε; Στα τοπωνύμια δεν ισχύει ο κανόνας ότι οι λέξεις ξένης προέλευσης απλογράφονται πάντοτε (π.χ. βόλεϊ), δεν θα γράψουμε *Μασαλία ούτε *Βριξέλες. Το όνομα της πόλης στο πρωτότυπο είναι Lisboa, κάτι που συνηγορεί υπέρ της γραφής «Λισαβόνα». Πράγματι, το Μεγάλο Λεξικό Μπαμπινιώτη προτείνει τον τύπο Λισαβόνα.

Το αδερφάκι του όμως, το Ορθογραφικό λεξικό, αναιδέστατο, ανατρέπει την άποψη του μεγάλου, και προκρίνει τον τύπο Λισσαβόνα. Πώς το εξηγεί; Παραθέτω:

«Υπό την επίδραση διαφόρων λατινογενών ονομασιών (Lissabona, Lisabona, Lisbona κ.ά.) καθώς και της παλαιότερης λατινικής Olisipona, το πορτογαλικό τοπωνύμιο Lisboa μεταγράφηκε παλαιότερα … ως Λισσαβώνα ή Λισαβώνα. Στη σχολική γραμματική το ξενικό –ο– δεν μεταγράφεται ως –ω– γι’ αυτό προκρίνεται η γραφή Λισσαβόνα με διατήρηση και των δύο –σ–. Στον Τύπο συναντούμε συχνά και την απλοποιημένη γραφή Λισαβόνα (με ένα –σ– και –ο–).

Λιγάκι στρεψόδικο μού φαίνεται αυτό. Θέλω να πω, γιατί να διατηρηθούν τα δύο σίγμα αφού δεν υπάρχουν ούτε στο πρωτότυπο, ούτε στα λατινικά και μόνο σε μία από τις ξένες γλώσσες;

Ο χρυσός κανόνας λέει πως όταν υπάρχουν δύο ή περισσότεροι τύποι που αντιπροσωπεύονται επαρκώς, χωρίς δηλαδή να υπερτερεί συντριπτικά ο ένας, διαλέγουμε τον απλούστερο. Εδώ γιατί δεν εφαρμόστηκε ο χρυσός κανόνας;

Εγώ είμαι οπαδός του χρυσού κανόνα, δηλαδή της απλούστερης γραφής (εφόσον είναι διαδεδομένες περισσότερες από μία) αλλά θα αναγνωρίσω ότι υπάρχει λογική στη γραφή Λισσαβώνα, διότι, όπως λέει η Άννα Ιορδανίδου στον Οδηγό της (των εκδόσεων Πατάκη) εφόσον το τοπωνύμιο είχε εξελληνιστεί θα κρατήσουμε την ορθογραφία του. Γι’ αυτό και γράφουμε (ακόμα) Βρυξέλλες.

Εδώ θα κάνω διάλειμμα και θα ανοίξω μια παρένθεση. Πιστεύω ότι η μοίρα των ξένων τοπωνυμίων είναι η απλογράφηση· όσο περνάνε τα χρόνια, όλο και περισσότερα γράφονται με τον απλούστερο δυνατό τρόπο. Για παράδειγμα, αν ανατρέξετε σε βιβλία ή εφημερίδες της δεκαετίας του 1970 θα δείτε ότι έγραφαν Σκανδιναυία, Γιουγκοσλαυία· σήμερα, όλοι γράφουν Σκανδιναβία (η Γιουγκοσλαβία δυστυχώς έπαψε να υπάρχει). Προχτές κοίταζα τις διορθώσεις που μου έστειλε ο εκδότης σε ένα βιβλίο που ετοιμάζουμε· είχα γράψει «Βαυαρία» και μου το διόρθωσε σε «Βαβαρία» -τα δυο βήτα ενοχλούν λίγο το μάτι, και η παλιότερη γραφή (Βαυαρία) είναι αρκετά εδραιωμένη λόγω των πολλών αναφορών στην περίοδο του Όθωνα, αλλά οι περισσότεροι πια γράφουν Βαβαρία, και τη διόρθωση τη δέχτηκα (δείτε και τι λέει εδώ ο Ν. Λίγγρης στη Λεξιλογία). Οι Βρυξέλλες ακόμα αντέχουν, αλλά για πόσο; Την πρώτη φορά που κάποιος επιχειρηματολόγησε υπέρ του Βριξέλες, μου φάνηκε τερατώδες. Τις προάλλες, πρόσεξα ότι ο Μπογιόπουλος στο βιβλίο του το γράφει επίσης έτσι, Βριξέλες. Προβλέπω ότι σε 10-15 χρόνια ο απλός τύπος θα πλειοψηφεί.

Οπότε, το επιχείρημα της Ιορδανίδου ότι ο εξελληνισμένος τύπος πρέπει να διατηρήσει την ορθογραφία του, αν και βάσιμο, δεν είναι απόλυτο. Όπως έχασε η Ρωσσία το διπλό της σίγμα και τώρα γράφεται Ρωσία, όπως απλοποιήθηκε η Σκανδιναβία, έτσι μπορεί να απλοποιηθεί και η Λισαβόνα.

Υπάρχει κι ένας άλλος εμπειρικός κανόνας για να διαλέξουμε ανάμεσα σε εναλλακτικές γραφές· ποιος είναι ο συχνότερος στη χρήση; Πριν από τρία χρόνια, τον Απρίλιο του 2008, είχα κοιτάξει το Γκουγκλ και είχα βρει:

* Λισσαβώνα + Λισσαβώνας:   31000 + 70800 = 101800 ανευρέσεις

* Λισσαβόνα  + Λισσαβόνας:    25.100 + 49.900 = 75.000 ανευρέσεις

* Λισαβώνα   + Λισαβώνας:     34.400 + 7.850   =  41.250 ανευρέσεις

* Λισαβόνα + Λισαβόνας:         60.000 + 117.000 = 177.000 ανευρέσεις

Υπερτερούσε δηλαδή ο εντελώς απλοποιημένος τύπος, με 177.000, ακολουθούσε με διαφορά («μακράν» που λένε οι δημοσιογράφοι) ο καθόλου απλοποιημένος (λογικό· ή δίαιτα θα κάνουμε ή θα γουρουνιάζουμε), ενώ ο μπαμπινιώτειος τύπος ερχόταν τρίτος και καταϊδρωμένος, και μάλιστα τελευταίος στην ονομαστική πτώση.

Τώρα που τα ξανακοίταξα, οι αριθμοί έχουν πάρει τα εκατομμύρια, μια και το Γκουγκλ έχει προσβληθεί από καλπάζοντα πληθωρισμό και φουσκώνει τον αριθμό των ανευρέσεών του. Πάντως, fwiw που λένε, ο απλός τύπος υπερτερεί ακόμα πιο καθαρά.

Λισαβόνα(ς): 2.386.000 ανευρέσεις συνολικά
Λισσαβώνα(ς): 580.000 ανευρέσεις
Λισσαβόνα(ς):  367.000  ανευρέσεις
Λισαβώνα(ς): 356.000 ανευρέσεις

Βέβαια, στο επίσημο κείμενο της Συνθήκης της Λισαβόνας, ο τίτλος γράφτηκε «Συνθήκη της Λισσαβώνας», αλλά η απλογράφηση κερδίζει έδαφος και στα κείμενα της ΕΕ και είναι θέμα χρόνου, πιστεύω, να κυριαρχήσει.

Κλείνοντας, να πούμε ότι η Λισαβόνα στα λατινικά λεγόταν Olisipo, και ο Στράβωνας τη λέει Ολυσιπώνα, υπάρχει δε ένας μύθος ότι την ίδρυσε ο Οδυσσέας -οπότε, λέω, αν κάποιος είχε σαδιστική διάθεση θα μπορούσε να προτείνει και τη γραφή Λυσσαβώνα (λύσσα κακιά!), ώστε το «ελληνικό ύψιλον» να ξεχωρίζει και να αποτίνει (μπαμπινιωτιστί) φόρο τιμής στον πολυμήχανο Οδυσσέα. Σταματάω όμως εδώ, γιατί ίσως δίνω ιδέες. Και μη με ρωτήσετε πώς θα γράψουμε την περιοχή που οι Γάλλοι λένε Lorraine, διότι εδώ οι μεταβλητές είναι τρεις (ω/ο, ρρ/ρ, αί/έ) άρα οι συνδυασμοί είναι οχτώ έξι. Προς το παρόν, εγώ Λωρραίνη τη γράφω, προς τιμή της Ιωάννας. Αλλά προβλέπω κι η Λωρραίνη να υποκύψει στην απλογράφηση -λίγο πριν ή λίγο μετά τις Βρυξέλλες.