Η επίσημος αγχόνη του Παγκάλου

Τη φωτογραφία αριστερά ίσως την έχετε δει στη μπλογκόσφαιρα τα τελευταία χρόνια, γιατί έχει εμφανιστεί πολλές φορές, μερικές από τις οποίες συνοδευόταν από την ευχή ή την προτροπή να στηθούν και τώρα κρεμάλες για τους υπεύθυνους της σημερινής κατάστασης. Η φωτογραφία, που είναι παρμένη από το αρχείο της ΕΡΤ όπως δείχνει και το σήμα της, παρουσιάζει την εκτέλεση με απαγχονισμό δυο καταχραστών του δημοσίου, των αξιωματικών Δ. Δρακάτου και Ι. Ζαριφόπουλου, τον Νοέμβριο του 1925.

Ο Πάγκαλος του τίτλου δεν είναι ο Θεόδωρος Πάγκαλος, αντιπρόεδρος της σημερινής κυβέρνησης, είναι ο παππούς του, Θεόδωρος Πάγκαλος, αξιωματικός και δικτάτορας της χώρας για έναν περίπου χρόνο, από τον Ιούνη του 1925 έως τον Αύγουστο του 1926. Η δικτατορία του Πάγκαλου ήταν ένα ιδιότυπο καθεστώς, αφού ήρθε στην εξουσία με κίνημα αναίμακτο και με την ανοχή μέρους του πολιτικού κόσμου. Ο Πάγκαλος διέλυσε τη Βουλή αλλά επέτρεψε να γίνουν δημοτικές εκλογές, όταν όμως στη Θεσσαλονίκη βγήκε δήμαρχος ο Μ. Πατρίκιος με την υποστήριξη της Αριστεράς, ο Πάγκαλος ψήφισε νόμο και ακύρωσε την εκλογή του. Ο Πατρίκιος εκλέχτηκε και στις αναπληρωματικές εκλογές, οπότε ο Πάγκαλος άλλαξε τους δημοτικούς συμβούλους. Το καθεστώς έκλεισε τον Ριζοσπάστη και μερικές ακόμα εφημερίδες, αλλά  άλλες τις είχε αφήσει, επιτρέποντας και την κριτική εναντίον του, αλλά κατά καιρούς όλο και κάποιαν θα έκλεινε.

Με δυο λόγια, ήταν ένα καθεστώς παρορμητικό και αλλοπρόσαλλο, με χοντρές γκάφες στην εξωτερική πολιτική, που όμως έμεινε στην ιστορία για έναν νόμο που ψήφισε, με τον οποίο απαγορεύονταν οι «κοντές» γυναικείες φούστες, για λόγους προστασίας της ηθικής («Όμορφος κόσμος ηθικός, παγκαλικά πλασμένος» είχε γράψει ο Λαπαθιώτης τότε, παραφράζοντας τον Σολωμό). Έβαλα τη λέξη «κοντές» σε εισαγωγικά, γιατί σήμερα τα κριτήρια έχουν αλλάξει. Βάσει του παγκαλικού νόμου, η φούστα έπρεπε να απέχει το πολύ 30 πόντους από το έδαφος. Κι αν αυτή η απόφαση ήταν κωμική και έδωσε αφορμή για ένα σωρό ευτράπελα επεισόδια (διότι ο νόμος εφαρμόστηκε, τουλάχιστον στην αρχή), δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για έναν προηγούμενο νόμο, σύμφωνα με τον οποίο οι καταχραστές του Δημοσίου θα εκτελούνταν με απαγχονισμό, για παραδειγματισμό. Εκτός λάθους, ο νόμος αυτός, που προέβλεπε σύσταση ειδικού δικαστηρίου, εφαρμόστηκε μία και μόνη φορά, με αποτέλεσμα την αγχόνη της φωτογραφίας, την «επίσημο αγχόνη του Παγκάλου».

Το λέω και το ξαναλέω, και όσοι εντρυφούν στην ποίηση θα έχουν αναγνωρίσει ήδη τον στίχο’ γιατί ο τίτλος του σημερινού άρθρου είναι και στίχος ενός διάσημου ποιήματος. Και περιέργως, ενώ στη μπλογκόσφαιρα που κυκλοφορεί η φωτογραφία του απαγχονισμού γίνεται αναφορά στα πραγματικά περιστατικά, μέχρι τώρα δεν έχω δει κανένα άρθρο να κάνει τη σύνδεση με το ποίημα. Τα περιστατικά δεν θα τα παρουσιάσω αναλυτικά, τα περιγράφει πολύ καλά ένα άρθρο του Αθεόφοβου. Οι καταχραστές είχαν στήσει την εξής κομπίνα: οι πολίτες της σπείρας, έμποροι, ισχυρίζονταν ότι κατά τη μικρασιατική εκστρατεία ο Στρατός τούς είχε επιτάξει μεγάλες (ανύπαρκτες στην πραγματικότητα) ποσότητες σιτηρών, κρεάτων κτλ. και ζητούσαν αποζημίωση. Οι στρατιωτικοί που ήταν στο κόλπο έδιναν την έγκρισή τους.

Η δίκη κράτησε περίπου ένα μήνα και από πολλές απόψεις έπασχε, με κυριότερο πρόβλημα ότι ο νόμος με τον οποίο δικάστηκαν οι κατηγορούμενοι είχε ψηφιστεί μετά την τέλεση των αδικημάτων. Ο επίτροπος ζήτησε την ποινή του θανάτου για εννιά κατηγορουμένους, τελικά το δικαστήριο καταδίκασε σε θάνατο τρεις. Ο τρίτος ήταν ο μεγαλέμπορος Α. Αϊδινλής, στον οποίο ο Πάγκαλος έδωσε χάρη, ίσως ύστερα από πίεση της Γαλλίας, διότι είχε συλληφθεί στο Παρίσι και στη Γαλλία δεν προβλεπόταν η ποινή του θανάτου για καταχραστές. Να πούμε εδώ ότι οι ίδιοι οι δικαστές που εξέδωσαν την απόφαση παρακάλεσαν τον Πάγκαλο να μην εκτελεστούν οι ποινές, και την ίδια επιθυμία εξέφρασε ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ο Κουντουριώτης, αλλά ο Πάγκαλος, γνωρίζοντας ότι η κοινή γνώμη ήθελε τις εκτελέσεις, επέμεινε για τους δύο στρατιωτικούς. Αν προσέξετε καλά τη φωτογραφία, θα δείτε ότι υπάρχει κι ένα τρίτο σκοινί, στη μέση, που έμεινε κενό. Όλα έγιναν πολύ γρήγορα. Στις 24 Νοεμβρίου 1925 εκδόθηκε η απόφαση, στις 26 έγινε η εκτέλεση.

Σύμφωνα με τις εφημερίδες της εποχής, ο Ζαριφόπουλος ήταν βέβαιος ότι εξαιτίας του βαθμού του (ήταν συνταγματάρχης) θα καταδικαζόταν σε θάνατο και δεν θα του δινόταν χάρη. Ο (επίσης συνταγματάρχης) Δρακάτος, πάλι, δεν μπορούσε να πιστέψει γιατί καταδικάστηκε αυτός σε θάνατο και όχι άλλοι. Κι έτσι στήθηκε η αγχόνη στο Γουδί (που δεν είναι το σημερινό Γουδί, αλλά εκεί που εκτελέστηκαν και οι Έξι το 1922).

Σε μια εφημερίδα διαβάζω τις λεπτομέρειες: «…οι κατάδικοι με δεμένας όπισθεν τας χείρας θα οδηγηθούν υπό το ικρίωμα και ακριβώς επί του κάτωθεν της αγχόνης ευρισκομένου αναβάθρου. Ευθύς αμέσως ο επί κεφαλής δεκανεύς ιστάμενος όπισθεν εκάστου των καταδίκων θα περιβάλη τον τράχηλον αυτού διά του βρόγχου μεριμνών όπως καλυφθούν ταυτοχρόνως η κεφαλή και οι ώμοι του μελλοθανάτου διά της προσδεδεμένης εις τον βρόχον καλύπτρας.

Μετά το παράγγελμα ‘σύρατε’ του επί κεφαλής του αποσπάσματος Ανθυπασπιστού, οι άνδρες του αποσπάσματος σύρουν δι’ αποτόμου και ισχυράς ανελκύσεως το ανάβαθρον εφ΄ου ίσταται ο μελλοθάνατος, επερχομένου κατόπιν ακαριαίως του θανάτου.

Μετά το πέρας της εκτελέσεως το στρατιωτικόν τμήμα θα παρελάση προ των αιωρουμένων πτωμάτων».

Κυκλοφόρησε και αγγελία για να βρεθεί εθελοντής ιδιώτης δήμιος για να βοηθήσει στην εκτέλεση, με αμοιβή 500 δρχ. το κεφάλι. (Για να έχουμε ένα εντελώς πρόχειρο μέτρο σύγκρισης, οι εφημερίδες έκαναν 1 δραχμή). Βρέθηκε κάποιος, πρόσφυγας όπως φρόντισαν να σημειώσουν οι εφημερίδες. (Αν και το όνομά του είναι παλιολλαδίτικο, και δη μανιάτικο -μια άλλη εφημερίδα έγραψε ότι ήταν αιχμάλωτος στη Μικρασία).

Φυσικά, η εκτέλεση τράβηξε πολύ κόσμο. Μια εφημερίδα που κοίταξα κάνει λόγο για 800 αυτοκίνητα και 20.000 λαού. Πάντοτε οι εκτελέσεις, όποτε γίνονταν δημόσια, μάζευαν κόσμο.

Ανάμεσα στις χιλιάδες συγκεντρωμένους ήταν κι ένας ποιητής, που θα τον έχετε μαντέψει οι περισσότεροι. Ο Κώστας Καρυωτάκης. Ξέρουμε ότι ήταν παρών, γιατί το αναφέρει σε κάποιες αναμνήσεις του ο φίλος του Χ. Σακελλαριάδης. Μάλιστα, ο Καρυωτάκης το περασμένο βράδυ είχε πάει επίσκεψη σε ένα συγγενικό του σπίτι σχετικά κοντά στο Γουδί, εκεί έμαθε ότι την άλλη μέρα το πρωί θα γινόταν η εκτέλεση, και αποφάσισε να κοιμηθεί εκεί για να πάει την επομένη το πρωί στον τόπο της εκτέλεσης.

Το ποίημα δεν αναφέρεται στην εκτέλεση, δεν την περιγράφει. Μεταφέρει όμως ένα ψυχρό και ακοτεινό κλίμα, φόβου και δικτατορίας.

Η πεδιάς και το νεκροταφείον

(Πίναξ ημιτελής)

Έχει πια δύσει ο ήλιος του χειμώνα,
και γρήγορα, σα θέατρο, σκοτεινιάζει,
ή σα να πέφτει πέπλο σε μια εικόνα.
Άλλο δε βρίσκει ο άνεμος, ταράζει
μόνο τ’ αγκάθια στην πεδιάδα όλη,
μόνο κάποιο χαρτί σ’ όλη τη φύση.
Mα το χαριτωμένο περιβόλι
αίμα και δάκρυα το ‘χουνε ποτίσει.
Aδιάκοπα τα δέντρα ξεκινούνε,
κι οι πέτρινοι σταυροί σκίζουν σα χέρια
τον ουρανό που σύννεφα περνούνε,
τον ουρανό που είναι χωρίς αστέρια.

(Ωραίο, φριχτό και απέριττο τοπίον!
Eλαιογραφία μεγάλου διδασκάλου.
Aλλά του λείπει μια σειρά ερειπίων
κι η επίσημος αγχόνη του Παγκάλου.)

Οι έξι πρώτοι στίχοι περιγράφουν την πεδιάδα, οι επόμενοι έξι το νεκροταφείο. Όμως, όπως λέει ο υπότιτλος του ποιήματος, ο πίνακας είναι ημιτελής: λείπει μια σειρά ερειπίων και η επίσημος αγχόνη του Παγκάλου.

Το ποίημα το συμπεριέλαβε ο Καρυωτάκης στην τρίτη και τελευταία ποιητική συλλογή του, τα Ελεγεία και σάτιρες, που εκδόθηκε το 1927, στην ενότητα «Σάτιρες». Η ημερομηνία της εκτέλεσης είναι και το terminus post quem, που λένε, για τη συγγραφή του ποιήματος: αποκλείεται να γράφτηκε νωρίτερα από τις 26.11.1925, αν και φυσικά τίποτε δεν μας λέει ότι γράφτηκε αμέσως μετά.

(Στοιχεία πήρα από το άρθρο του Γιάννη Παπακώστα στο περιοδικό Λέξη (τ. 90, 1989), από το παραπάνω άρθρο του Αθεόφοβου και από εφημερίδες της εποχής).