Αλαζόνες στην κάλπη

Αν και δεν έχουμε γλωσσικό παρατηρητήριο, εννοώ έναν φορέα ή όργανο που να παρατηρεί τις εξελίξεις της ελληνικής γλώσσας και να υπολογίζει, ας πούμε, ποιες λέξεις σημειώνουν απότομη άνοδο στη συχνότητα χρήσης τους, θα συμφωνήσετε μαζί μου ότι στη φετινή προεκλογική περίοδο μια λέξη που ακούγεται αρκετά είναι η αλαζονεία. Μόλις προχτές ο κ. Βενιζέλος αποκάλεσε αλαζόνες τρεις άλλους αρχηγούς πολιτικών κομμάτων, τον κ. Σαμαρά, τον κ. Τσίπρα και τον κ. Κουβέλη, ενώ επίσης είπε ότι η αλαζονική συμπεριφορά του κ. Σαμαρά τείνει να πάρει διαστάσεις επιδημίας.

Επειδή εμείς εδώ κυρίως λεξιλογούμε και δευτερευόντως πολιτικολογούμε, δεν θα σχολιάσω την τοποθέτηση αυτή, μόνο θα πω πως μου θυμίζει την παροιμία με τον πετεινό που κάποιος τον έλεγε «κεφάλα», κουνώντας μάλιστα το δάχτυλο. Όμως, προχωράμε στα λεξιλογικά μας, να δούμε την ιστορία της λέξης «αλαζόνας».

Η λέξη είναι αρχαία, αλαζών, και φαίνεται πως προέρχεται από το εθνωνύμιο Αλαζών. Οι αρχαίοι Αλαζώνες (με ωμέγα γιατί έτσι κλινόταν στα αρχαία) ήταν ένα σκυθικό φύλο που ζούσε στη βόρεια ακτή του Εύξεινου Πόντου, πάνω από τους Καλλιπίδες (που ήταν φύλο ελληνοσκυθικό), ή τουλάχιστον έτσι μας λέει ο Ηρόδοτος στο τέταρτο βιβλίο του -όλα αυτά στη σημερινή Ουκρανία, δηλαδή. Ίσως επειδή οι Αλαζώνες ήταν ημινομαδικό φύλο, οι αρχαίοι Έλληνες που συνήθιζαν τις παρετυμολογικές συσχετίσεις στα ξένα ονόματα, σύνδεσαν το όνομα με το ουσιαστικό άλη (περιπλάνηση, εξού και ο αλήτης), με αποτέλεσμα η λ. αλαζών να πάρει τη σημασία του «περιπλανώμενου», ενώ επίσης σε αρχαία κείμενα εμφανίζεται η ίδια λέξη με τη σημασία «αγύρτης, απατεώνας», ιδίως για σοφιστές, αλλά τελικά επικρατεί η σημασία που διατηρήθηκε ίσαμε σήμερα, του υπερόπτη δηλαδή.

Δεν είναι προβληματική αυτή η διολίσθηση της σημασίας από το εθνωνύμιο στους περιπλανώμενους και από εκεί στους αγύρτες και μετά στους υπερόπτες, αλλά πάντως να ξέρουμε ότι οι σημασίες αυτές συνυπάρχουν, συχνά στον ίδιο συγγραφέα· για παράδειγμα, ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί στους Αχαρνείς το «αλαζών» με τη σημασία του φαντασμένου, αλλά στις Νεφέλες αποκαλεί έτσι τους απατεώνες σοφιστές· ενώ ο Ηρόδοτος χρησιμοποιεί τη λέξη και σαν εθνωνύμιο αλλά και με τη σημασία του καυχησιάρη (ανδρί Φωκαιέι αλαζόνι).

Το ρήμα πάντως, αλαζονεύομαι, σήμαινε σχεδόν πάντα καυχησιολογώ, και αλαζονεύματα ήταν τα παχιά λόγια: «άχθομαι ’γω πρέσβεσιν και τοις ταώσι τοις τ’αλαζονεύμασιν», λέει ο καημένος ο Δικαιόπολης στην αρχή των Αχαρνέων, παναπεί «βαριέμαι τους πρέσβεις και τα παγώνια και τα παχιά λόγια». Εδώ να κάνω μια παρένθεση. Λίγο πιο κάτω στους Αχαρνείς, στον στίχο 109, είναι μια αστεία σκηνή όπου ο Ψευδαρτάβας λέει σε σπασμένα ελληνικά ότι «δεν θα σας δώσουμε χρυσάφι ξεκωλιάρηδες» (έτσι λέει, χαυνόπρωκτοι) και ο Πρέσβης προσπαθεί να πείσει το κοινό ότι είπε «θα σας δώσουμε τόνους χρυσάφι». Και παρεμβαίνει ο Δικαιόπολης: συ μεν αλαζών ει μέγας, το οποίο ο Χ. Χρηστίδης στην έκδοση που έχω (εκδ. Γρηγόρη) το μεταφράζει «Παραείσαι φαντασμένος!», ενώ, αν δεχτούμε ότι συνυπήρχαν οι σημασίες, ταιριάζει πολύ καλύτερα να το αποδώσουμε «Τι λες ρε παλιοψεύταρε» ή κάτι τέτοιο. Τέλος παρένθεσης, μόνο να σημειώσω το ελληνιστικό αλαζονοχαυνοφλύαρος, κάτι σαν υπερθετικός βαθμός του φανφαρόνου φαφλατά.

Η λέξη αλαζόνας πάντως συνεχίστηκε να ακούγεται και στα μεσαιωνικά χρόνια, και σε δημώδη κείμενα (συχνά με παραλλαγμένους τους λόγιους τύπους, π.χ. ο αλάζονας ή η αλαζονιά). Η αλαζονεία γράφεται με ει, μια ακόμα περίπτωση που δύσκολο είναι να την εξηγήσει ο φουκαράς ο δάσκαλος στο παιδί: διότι του μαθαίνει μεν πως όταν το ουσιαστικό παράγεται από ρήμα σε -εύω θέλει -εία (πορεύομαι – πορεία) ενώ όταν παράγεται από ουσιαστικό θέλει -ία (έμπορος – εμπορία). Και γράφει το παιδί «αλαζονία» από τον αλαζόνα και του λέει ο δάσκαλος όχι, είναι «αλαζονεία» από το αλαζονεύομαι· οπότε το παιδί απογοητεύεται και τα γράφει σε γκρίκλις να ξεμπερδεύει. (Φυσικά δεν ήμασταν παρόντες την ώρα που γεννιόταν η λέξη για να ξέρουμε ποιος τη γέννησε και από πού· επειδή οι αρχαίοι την έγραφαν με αλαζονεία κυρίως και πολύ λιγότερο αλαζονία, υποθέτουμε ότι προέρχεται από το αλαζονεύομαι).

Κι έτσι, ο αλαζόνας είναι μια ακόμα λέξη που προέρχεται από εθνωνύμιο, όπως ας πούμε είναι και ο βάνδαλος ή ο μποέμ (ο βοημός δηλαδή), ή ακόμα και ο χάλυβας, από τους Χάλυβες, λαό της Παφλαγονίας με έφεση στην κατεργασία του σιδήρου. Θα μπορούσαμε να πλουτίσουμε αρκετά αυτόν τον κατάλογο. (Γενικά για τα ουσιαστικά που προήλθαν από κύρια ονόματα, και όχι μόνο από εθνωνύμια, είχαμε συζητήσει σε παλιότερο άρθρο, και εκεί αναφέραμε Αλαζόνες και Χάλυβες, όχι όμως τα άλλα παραδείγματα).

Αυτά για τους Αλαζώνες και τους αλαζόνες της ιστορίας και των λεξικών· με τους αλαζόνες της κάλπης θα δούμε την Κυριακή τι θα γίνει.