Ντεκαφεϊνέ μεταφράσεις;

Άλλο άρθρο είχα σκοπό να γράψω σήμερα, αλλά θέλω να σχολιάσω ένα δημοσίευμα που μπαίνει κατευθείαν στα χωράφια του ιστολογίου και νομίζω ότι δεν πρέπει να το αγνοήσω, αλλά ούτε να το αναβάλω με αφήνει η αμείλικτη επικαιρότητα. Βέβαια, το θέμα που θα με απασχολήσει είναι μεταφραστικό, όπως φαίνεται και από τον τίτλο, και φοβάμαι ότι θα είναι βαρετό για μια μερίδα των φίλων του ιστολογίου· ωστόσο, έχει και προεκτάσεις.

Και πώς θα μπορούσε να μην έχει, όταν ένας γνωστός πολιτικός αρθρογράφος αφιερώνει το καθημερινό του άρθρο στις λεπτές αποχρώσεις δυο λέξεων, εξετάζοντας αν μεταφράστηκαν σωστά ή αν, εσκεμμένα, έγινε «ντεκαφεϊνέ» μετάφραση, έξυπνη μεταφορά που σημαίνει αποδυναμωμένη, ωραιοποιημένη, λάιτ θα λέγαμε. Ο αρθρογράφος είναι ο Πάσχος Μανδραβέλης, ο οποίος στο χτεσινό του άρθρο κατηγόρησε τους υπεύθυνους του Σύριζα ότι σκόπιμα παρουσίασαν ντεκαφεϊνέ μετάφραση ενός αποσπάσματος της πρόσφατης ομιλίας του Σλαβόι Ζίζεκ, στην εκδήλωση μαζί με τον Αλέξη Τσίπρα. Αλλά ας αφήσω τον Π.Μ. να τα πει ο ίδιος -ιδού το μεγαλύτερο μέρος από το άρθρο του, που έχει τίτλο «Ντεκαφεϊνέ και γνήσιες μεταφράσεις»:

Ανάμεσα στις ωραίες συμβουλές που έδωσε στον ΣΥΡΙΖΑ για την διακυβέρνηση ο καλεσμένος του κ. Τσίπρα στην Ελλάδα κ. Σλαβόι Ζίζεκ ήταν και η εξής: «Syriza will need the formidable combination of principle politics and ruthless pragmatism of democratic commitment and readiness to act fast and brutally, when needed». Το ελληνοαγγλικό λεξικό Penguin μεταφράζει τη λέξη «ruthless» σε «ανοικτίρμων, άσπλαχνος, ασυμπόνετος, αλύπητος, αδίστακτος» και τη λέξη «brutally» σε «κτηνωδώς, βάναυσα, σκληρά, άγρια». Κι όμως: στο επίσημο δικτυακό τόπο του Συνασπισμού (www.syn.gr) επιλέχθηκε μια ντεκαφεϊνέ μετάφραση. Το παραπάνω απόσπασμα του κ. Ζίζεκ αποδόθηκε ως εξής: «Ο ΣΥΡΙΖΑ, θα χρειαστεί τον απίθανο συνδυασμό μιας πολιτικής με αρχές και ενός ωμού πραγματισμού, μιας δημοκρατικής δέσμευσης και μιας ετοιμότητας να δράσει γρήγορα και αποφασιστικά, όταν χρειάζεται».

Υπάρχουν πολλές εξηγήσεις για την παραποίηση του «ruthless» σε «ωμό» και του «brutally» σε «αποφασιστικό». Μπορεί στον Συνασπισμό να μην κατάλαβαν το διαχρονικό πνεύμα του «φιλοσόφου» τους. Ο κ. Ζίζεκ έχει παράδοση στα κηρύγματα βίας. Το «ruthless» και «brutally» είναι σχετικά ήπιες λέξεις στον λόγο του. Κάποιος που τον διάβασε δεν θα τις έκανε ηπιότερες. Αλλά πάλι, αν δεν ξέρουν τι λέει πώς και γιατί τον κάλεσαν;

Μια άλλη εξήγηση είναι ότι ο κ. Ζίζεκ δεν ήταν στην μάζωξη τού ΣΥΡΙΖΑ όσο παραστατικός υπήρξε σε άλλες δημόσιες εκδηλώσεις του. Δεν έδειξε, για παράδειγμα, πως αποκεφαλίζουν τους αντεπαναστάτες κουνώντας τα χέρια στον λαιμό του.

Η τρίτη εξήγηση είναι το ανθρώπινο λάθος. Ο γράφων ξέρει από πρώτο χέρι τι σημαίνει απροσεξία στην μετάφραση (πρβλ. «Το ορθό μάθημα από την Ισλανδία», «Καθημερινή» 6/6/2012). Αν ισχύει αυτή η εκδοχή μάλλον πρέπει να ακολουθήσει επανόρθωση εκ μέρους του ΣΥΝ. Οχι για τον ελληνικό λαό, αλλά για να τιμήσουν το γράμμα και το πνεύμα όσων διαχρονικά λέει ο κ. Ζίζεκ.

Θα καταλάβατε τώρα γιατί είπα ότι το άρθρο μπαίνει στα χωράφια του ιστολογίου: είμαστε γλωσσικό ιστολόγιο, ασχολούμαστε πολύ συχνά με μεταφραστικά λάθη, κριτικές μεταφράσεων και τα συναφή, ο Νικοκύρης ο ίδιος αλλά και κάμποσοι εκλεκτοί σχολιαστές είναι επαγγελματίες μεταφραστές, οπότε δεν μπορούσα να αφήσω ασχολίαστο το θέμα, πολύ περισσότερο που ήδη το συζητήσαμε μέσες-άκρες στα σχόλια προηγούμενου άρθρου.

Λοιπόν, ο Π. Μανδραβέλης θεωρεί «παραποίηση» ότι το ruthless pragmatism μεταφράστηκε «ωμός πραγματισμός» και ότι το brutally (to act fast and brutally) αποδόθηκε «να δράσει γρήγορα και αποφασιστικά» -έχω βάλει με μαύρα τις επίμαχες αποδόσεις. Πρέπει επίσης να πω ότι ο Πάσχος Μανδραβέλης δεν είναι άσχετος με τη μετάφραση, έχει μεταφραστική πείρα άρα έχει και αρμοδιότητα να κρίνει τη μετάφραση ενός κειμένου. Από την άλλη βέβαια δεν είναι και κάποιος αμερόληπτος παρατηρητής, δεν κάνει φιλολογική κριτική, είναι σαφώς τοποθετημένος εχθρικά προς τον Σύριζα, επομένως μπορεί ακόμα και ασυναίσθητα να άφησε την αντιπάθειά του να επηρεάσει την κρίση του.

Θέλω επίσης να επισημάνω ότι ο κ. Μανδραβέλης, αν και έχει μεταφραστική πείρα, και παρόλο που επικρίνει την απόδοση που εμφανίστηκε στον ιστότοπο του Συνασπισμού, παραλείπει να προτείνει τη δική του σωστότερη απόδοση και περιορίζεται να παραθέσει τις σημασίες που δίνει ένα (καλό) λεξικό. Φυσικά, δεν γίνονται έτσι οι μεταφράσεις -γνωρίζει ο κ. Μανδραβέλης ότι πολλές σημασίες  των λεξικών είναι ακατάλληλες για συγκεκριμένα συμφραζόμενα. Ειλικρινά απορώ γιατί δεν πρότεινε τη δική του καλύτερη απόδοση σε αντιδιαστολή με την «ντεκαφεϊνέ» του Σύριζα.

Προσωπικά, αν και ούτε εγώ είμαι αμερόληπτος, ως επαγγελματίας μεταφραστής δεν θεωρώ ούτε κατά διάνοια «παραποίηση» την απόδοση ruthless-ωμός, πολύ περισσότερο αν το συνδυάσουμε με τον πραγματισμό. Αν δείτε τις αποδόσεις που προτείνει το λεξικό (και έμμεσα ο Π.Μ.), οι περισσότερες δεν ταιριάζουν -δεν θα πεις… ασυμπόνετο τον πραγματισμό, ούτε ανοικτίρμονα, ίσως μόνο το «αδίστακτος» ταιριάζει, αν κι εγώ θα έβαζα μάλλον «αμείλικτο πραγματισμό» ή ίσως «ανελέητο πραγματισμό», λέξεις που λείπουν και οι δυο από το λήμμα του λεξικού. Όμως το «ωμός» το βρίσκω εξίσου βαρύ με το «αδίστακτος» ή το «αμείλικτος» και με κανένα τρόπο δεν βλέπω εσκεμμένη ωραιοποίηση της λέξης.

Για το «fast and brutally – γρήγορα και αποφασιστικά»: το «αποφασιστικά» πράγματι είναι πιο αδύνατο από το brutally, αλλά σαφώς  τα φάσματα των σημασιών τους τέμνονται. Και επειδή ούτε «γρήγορα και κτηνωδώς» μπορούμε να πούμε, ούτε «γρήγορα και σκληρά», το «γρήγορα και αποφασιστικά» είναι μια ικανοποιητική λύση, έστω και λίγο πιο αδύνατη. Θα μπορούσαμε να πούμε «γρήγορα και βάναυσα», αλλά μου φαίνεται λίγο πιο βαρύ για τα συγκεκριμένα συμφραζόμενα. Όμως, για να μην βασιστώ μόνο στη δική μου (είπαμε: ενδεχόμενως μεροληπτική) κρίση, παρουσίασα τη φράση του Ζίζεκ σε έναν παλαιότερο συνάδελφο που είναι και καλύτερος μεταφραστής από μένα, χωρίς μάλιστα να του πω τα ντεσού της υπόθεσης για να μην τον επηρεάσω. Ο συνάδελφος απέδωσε «ανυποχώρητο πραγματισμό» το ruthless pragmatism, και πρότεινε το «γρήγορα και αποφασιστικά» για το fast and brutally, συνεχίζοντας «αλλά είναι λίγο πιο χλιαρό απ’ όσο πρέπει» και μετά αναρωτήθηκε μήπως είναι καλύτερο το «δραστικά».

Οπότε, για τις δύο κατηγορίες για «παραποιημένη» μετάφραση που διατύπωσε ο Π. Μ. η ετυμηγορία μου είναι ότι δεν στοιχειοθετείται παραποίηση· πρόκειται για λεπτές διαφορές αποχρώσεων και όχι για διαστρέβλωση νοήματος. Και, μια και ο Π.Μ. αναφέρθηκε στο δικό του μεταφραστικό λάθος με την Ισλανδία θα μπορούσαμε να πούμε ότι το «αποφασιστικά» βρίσκεται πολύ πιο κοντά στο brutally απ’ όσο η Ισλανδία από τη Σπιτσβέργη.

Το αστείο είναι ότι στην επίμαχη παράγραφο υπάρχει ένα πραγματικό μεταφραστικό λάθος. Το formidable combination αποδόθηκε «απίθανος συνδυασμός» αλλά δεν μ’ αρέσει. Χωρίς να είναι εύκολη η απόδοση, θα προτιμούσα κάτι σαν το «δυσχερέστατος» που πρότεινε ο φίλος Ν. Λίγγρης σε μια κατ’ ιδίαν συζήτηση του θέματος. Επειδή όμως αυτό το λάθος δεν είναι παρεξηγήσιμο πολιτικά, δεν το θίγει ο Π.Μ. στο άρθρο του.

Πάντως, δεν είναι ανάγκη να βλέπουμε πολιτικές προεκτάσεις στο κάθε άρθρο. Για την ιστορία, μπορείτε να δείτε όλη την ομιλία του Ζίζεκ, εδώ:

Το επίμαχο απόσπασμα μπορείτε να το ακούσετε από τον ίδιο τον Ζίζεκ με το συμπαθέστατο αξάν του, γύρω στο 22.50 (τον Σύριζα τον προφέρει Συρίζα). Αμέσως μετά, η κοπέλα στα αριστερά της οθόνης κάνει τη μετάφραση, και, αν προσέξετε, είναι η ίδια ακριβώς μετάφραση που δημοσιεύτηκε και στον ιστότοπο του Συνασπισμού και που θεωρήθηκε παραποιημένη από τον Π. Μανδραβέλη. Δεν ξέρω αν η κοπέλα έχει εκ των προτέρων μεταφράσει το κείμενο ή αν το μεταφράζει εκείνη την ώρα (οπότε έχουμε διερμηνεία και της βγάζω το καπέλο)· μάλλον το πρώτο, αλλά πάει πολύ να σκεφτούμε ότι την απόδοση την υπαγόρευσε η ηγεσία του Σύριζα στη μεταφράστρια!

Άλλωστε, το ότι το act fast and brutally δεν απέχει πολύ από το «γρήγορα και αποφασιστικά» φαίνεται και ένα προηγούμενο άρθρο του Ζίζεκ, που δημοσιεύτηκε σε ένα αγγλικό περιοδικό πριν από λίγες μέρες, όπου ο Ζίζεκ χρησιμοποιεί μια πολύ παρόμοια διατύπωση, αλλά με το decisively αντί για το brutally! Ιδού: They will need to exercise a formidable combination of principle and pragmatism, of democratic commitment and a readiness to act quickly and decisively where needed. Οπότε, νομίζω ότι η κατηγορία για εσκεμμένη παραποίηση του νοήματος του Ζίζεκ καταρρίπτεται οριστικά.

Προσθήκη: Όπως θα δείτε στο σχόλιο αριθ. 2, η ίδια η διερμηνέας της εκδήλωσης διαβεβαιώνει ότι έκανε ταυτόχρονη διερμηνεία και ότι το κείμενό της αναδημοσιεύτηκε αυτούσιο στον ιστότοπο του Συνασπισμού. Επομένως, πράγματι οι αιτιάσεις του Π.Μανδραβέλη για εσκεμμένη παραποίηση είναι αβάσιμες. Ίσως και κακόπιστες, αλλά δίκη προθέσεων δεν κάνουμε.

Προσθήκη 2:Όπως μαθαίνω από ένα σχόλιο, η έκφραση ruthless pragmatism δεν είναι πατέντα του Ζίζεκ. Τη χρησιμοποιεί συχνά και ο Μπάρακ Ομπάμα, όπως μπορείτε να διαπιστώσετε αν γκουγκλίσετε ruthless pragmatism Obama. Μάλιστα, σε συνεντεύξεις του ο Ομπάμα  αυτοπροσδιορίζεται ως ruthless pragmatist (εδώ, στο τέλος). Τελικά η γκάφα του κ. Μανδραβέλη προσλαμβάνει υπερατλαντικές διαστάσεις!