Μετά το «επέστρεφε» του Καβάφη, το «επέλεξε» του Αλέξη Κωστάλα

Αν και είναι Σάββατο, σήμερα δεν θα παρουσιάσω πολλά μικρά θέματα («μεζεδάκια» όπως τα λέμε) αλλά ένα -που αρχικά για μεζεδάκι προοριζόταν αλλά μετά την απάντηση της ενδιαφερόμενης εταιρείας παραμεγάλωσε και θα εκτόπιζε όλα τα άλλα από την πιατέλα, οπότε σερβίρεται μόνο του, ως κυρίως πιάτο.

Ο λόγος για την τελευταία διαφήμιση του ΙΕΚ Δομή, στην οποία ο Αλέξης Κωστάλας, γνωστός παρουσιαστής σε εκδηλώσεις υψηλού κύρους ή μεγάλης ακροαματικότητας, προσπαθεί να αυξήσει την πελατεία του ΙΕΚ χρησιμοποιώντας τη διαδεδομένη αλλά αντιγραμματική προστακτική «Επέλεξέ το«.

Θα υπήρξαν προφανώς αντιδράσεις και κακεντρεχή σχόλια, διότι η διεύθυνση της διαφημιζόμενης εταιρείας θεώρησε απαραίτητο να εκδώσει δελτίο τύπου για να δικαιολογήσει την… επιλογή της. Το παραθέτω ολόκληρο και θα το σχολιάσω μετά:

Σχετικά με τη διαφήμισή μας στην τηλεόραση με εκφωνητή τον κο Κωστάλα, αναφέρουμε τα παρακάτω:

Ο Εκπαιδευτικός Όμιλος Δομή γνωρίζει ότι ο σωστός γραμματικός όρος είναι το «επίλεξε» και όχι το «επέλεξε».

Παρόλα αυτά αποφασίσαμε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο «επέλεξε» για τους παρακάτω λόγους:

1. Όντας προφορικός και όχι γραπτός λόγος η λέξη «επέλεξε» είναι πιο εύηχη.
2. Απευθυνόμαστε σε νέους και προσπαθούμε να τους προσεγγίσουμε λεκτικά.
3. Η λέξη «επέλεξε» χρησιμοποιείται πολύ συχνά στο internet καθώς και σε άλλες διαφημίσεις στην τηλεόραση.
4. Μεγάλοι λογοτέχνες και ποιητές χρησιμοποιούν τη λεκτική και όχι γραμματικώς ορθή αποτύπωση λέξεων σύμφωνα με τη φωνητική εύηχη εκφορά.
5. Λόγω της διαχρονικής αλλαγής της γλώσσας, πολλές φορές ό,τι ήταν παλαιότερα μη γραμματικό και αδόκιμο, καθίσταται σιγά – σιγά γραμματικό και ενίοτε και δόκιμο.
Έτσι, όλοι σχεδόν λέμε τα «επέστρεψε» και «επέλεξε» για προστακτικές και τα θεωρούμε γραμματικώς ορθά, αν και ιστορικά οι δόκιμες μορφές θα έπρεπε να είναι «επίστρεψε» και «επίλεξε».
Πόσες φορές δε λέμε «υπέγραψε» αντί «υπόγραψε», «παρήγγειλε» αντί «παράγγειλε», «αντέγραψε» αντί «αντίγραψε», στην χρήση προστακτικής του αορίστου συνθέτων ρημάτων;
6. Ας ληφθεί υπόψη και το γεγονός της αναγκαιότητας της εύηχης εκφοράς ενός διαφημιστικού κειμένου.

Από μια άποψη θα μπορούσαμε να πούμε ότι η δικαιολογία του ΙΕΚ είναι χειρότερη από την αρχική πράξη («συγνώμη Μεγαλειότατε, σας πέρασα για τη βασίλισσα» που λέει το ανέκδοτο). Παρόλο που τα επιχειρήματά τους έχουν κάποια βάση, κατά το ότι οι αντιγραμματικοί τύποι της «προστακτικής με αύξηση» είναι όντως πολύ συχνοί, και όντως ο Καβάφης έχει χρησιμοποιήσει την προστακτική «Επέστρεφε», η διατύπωση των επιχειρημάτων είναι αξιοθρήνητη, με τον βερμπαλισμό (π.χ. «φωνητική εύηχη εκφορά» ή «λεκτική … αποτύπωση λέξεων») να προσπαθεί να κρύψει την άγνοια της ορολογίας πίσω από σαπουνόφουσκες. Προσωπικά, δεν θα ήθελα να σπουδάσω σε ένα ίδρυμα που αραδιάζει τόσο άγαρμπα τις γενικές («το γεγονός της αναγκαιότητας της εύηχης εκφοράς ενός διαφημιστικού κειμένου») αλλά και επί της ουσίας νομίζω ότι το πρόβλημα μπαίνει σε λάθος βάση.

Έχουμε ξανασχοληθεί με την αντιγραμματική «προστακτική με αύξηση», και πάλι με αφορμή μια διαφήμιση (τότε το επίμαχο ρήμα ήταν «διακόπτω») και από εκείνο το παλιό άρθρο ξεσηκώνω μερικά για το θέμα.

Εγώ προσωπικά, αν και δέχομαι πολλές χρήσεις που θεωρούνται λανθασμένες από τους οδηγούς χρήσης της γλώσσας, την προστακτική με αύξηση τύπου «επέστρεφε» δυσκολεύομαι πολύ να τη δεχτώ. Και ο λόγος είναι ότι βρίσκω να αντιβαίνει στο κλιτικό σύστημα της ελληνικής, χωρίς να μπορεί να δημιουργήσει έναν νέο κανόνα, ένα νέο σωστό υπόδειγμα. Επίσης, προσωπικά πάντοτε, δεν αισθάνθηκα ποτέ την ανάγκη ή τον πειρασμό να χρησιμοποιήσω τους αντιγραμματικούς τύπους, που τους βρίσκω αφύσικους. Φυσικά θα αποφύγω να γράψω π.χ. “επίστρεφε” (θα βάλω “γύρνα ξανά” ή «επιστρέψτε» ή «μπορείς να επιστρέψεις» κτλ.), αλλά άλλα ρήματα όπως διακόπτω, υπογράφω, διαλύω, αναλύω κτλ. δεν τα βρίσκω καθόλου προβληματικά, μου είναι απολύτως φυσικό να πω «διάκοψε, υπόγραψε, διάλυσε, ανάλυσε».

Δεν μπορώ να εξηγήσω τι σπρώχνει τόσους ομιλητές να βάζουν την περιττή εσωτερική αύξηση στην προστακτική των σύνθετων ρημάτων. Να προσεχτεί ότι εμφανίζεται μόνο στα σύνθετα ρήματα. Κανείς δεν είπε “*Έκοψέ μου δυο λεμόνια από τη λεμονιά” (μόνη εξαίρεση εδώ το γηπεδικό ιδιωματικό «Έμπαινε Γιούτσο»). Επίσης, η αντιγραμματική αύξηση δεν εμφανίζεται στον ίδιο βαθμό σε όλα τα ρήματα. Όσα ρήματα έχουν περάσει εντελώς στη δημοτική δεν εμφανίζουν καθόλου την αύξηση στην προστακτική -κανείς δεν είπε “*περιέμενέ με πέντε λεπτά!” ή «κατέλαβέ με, δεν μπορώ να το κάνω».

Από την άλλη, όσα ρήματα έχουν περάσει μεν στη δημοτική αλλά διατηρούν και σπάνια λόγια αύξηση στον αόριστό τους, εμφανίζουν σπάνια την περιττή αύξηση στην προστακτική. Είναι σπάνιο να ακούσετε: *Απήντησε σε αυτό που σε ρώτησα και ακόμα πιο σπάνιο *Συνήντησέ με κάτω σε μισή ώρα. Αντίθετα, τα λογιότερα ρήματα που δεν έχουν τριφτεί πολύ και που σχηματίζουν παρατατικό-αόριστο συνήθως ή πάντα με αύξηση, αντιστέκονται πολύ περισσότερο στη γραμματικά σωστή αναύξητη προστακτική, ιδίως τα ρήματα με το επι- (π.χ. επίστρεφε που δεν έλεγε κι ο Καβάφης, επίλεξε, επίμεινε).

Να σημειώσουμε εδώ ότι, απ’ όσο ξέρω, όλες οι γραμματικές, όλα τα βοηθήματα, όλοι οι οδηγοί χρήσης της γλώσσας, είναι ομόφωνοι στην καταδίκη της προστακτικής με εσωτερική αύξηση, όπως το *διέκοψέ την, όπως ομόφωνα καταδικάζεται και η προστακτική σε -είστε (π.χ. *τηλεφωνείστε), που επίσης έχει εμφανιστεί σε διαφημίσεις. Ωστόσο, και οι δύο λανθασμένοι (διάβαζε: αντιγραμματικοί) τύποι χρησιμοποιούνται ευρύτατα.

Πόσο πλατιά; Κανείς δεν ξέρει. Ειδικά στην προστακτική με αύξηση η καταγραφή είναι πολύ δύσκολη, επειδή η προστακτική του ενικού χρησιμοποιείται συνήθως στον προφορικό λόγο, όχι στον γραπτό. Έπειτα, το πρόβλημα με την αντιγραμματική εσωτερική αύξηση παρουσιάζεται εξορισμού σε σύνθετα ρήματα, που τα περισσότερα είναι λόγια. Αλλά τα λόγια ρήματα χρησιμοποιούνται συχνά σε επίσημα συμφραζόμενα, οπότε είναι πιθανότερο να χρησιμοποιήσουμε πληθυντικό ευγενείας. Οπότε, το δείγμα μας είναι μικρό. Και εκτός από μικρό είναι και μη αντιπροσωπευτικό, διότι π.χ. πολλοί προσεχτικοί ομιλητές, που ξέρουν ότι η προστακτική “*επέλεξε” είναι αντιγραμματική, δεν θα γράψουν το γραμματικά σωστό “επίλεξε” που δικαίως φαίνεται ανυπόφορο στους πιο πολλούς, αλλά θα κάνουν τρίπλα: Διάλεξε ή, στον πληθυντικό “επιλέξτε” ή θα εκφράσουν την προστακτική έμμεσα (π.χ. πρέπει να επιλέξεις….)

Η αίσθησή μου, εντελώς υποκειμενική βέβαια, είναι πάντως ότι η χρήση της προστακτικής ενικού έχει αυξηθεί πολύ τα τελευταία χρόνια, εξαιτίας της διαφήμισης και της άνθησης της ραδιοτηλεόρασης. Γενικώς η χρήση, τόσο η γραμματικά σωστή όσο και η αντιγραμματική. Και επειδή με τον ευπρεπισμό που μας δέρνει πολλά κοινά ρήματα αποφεύγονται (π.χ. ο αστοιχείωτος υπουργός Στυλιανίδης προτίμησε το επιλέγω από το διαλέγω) ίσως έχει αυξηθεί η συχνότητα εμφάνισης της αντιγραμματικής προστακτικής. Δεν θα έλεγα πάντως ότι ο αντιγραμματικός τύπος κυριαρχεί. Οπωσδήποτε δεν κυριαρχεί σε όλα τα ρήματα, παρά μόνο σε ορισμένες συγκεκριμένες κατηγορίες -τα σύνθετα με το «επι-» ας πούμε. Έπειτα, αν ο σωστός τύπος διαδοθεί, συνήθως επικρατεί. Για παράδειγμα, χάρη στον τίτλο της ταινίας «Ανάλυσέ το», αυτή η προστακτική έχει νομίζω επικρατήσει να λέγεται σωστά.

Εκεί που σίγουρα φαίνεται να υπάρχει συσχετισμός είναι ανάμεσα στην προστακτική και στο γ’ πρόσωπο του αορίστου. Αυτοί οι δυο τύποι σε μεγάλο βαθμό συμπίπτουν. Όποιος λέει «αυτός παράγγειλε καφέ» είναι πιθανό να πει και «παράγγειλέ μου έναν καφέ». Όπως το είχε πει, με κάποια κακεντρέχεια, ένας φίλος στην παλιότερη συζήτηση, «Εσωτερικές αυξήσεις μου θέλατε, φάτε τες τώρα και παρακαλώ μη στραβομουτσουνιάζετε». Και μια φίλη είχε πει ότι «Όσο κρατάμε στην οριστική το περιττό ε- στα σύνθετα ρήματα, θα συνεχίζει να γίνεται το «λάθος» και στην προστακτική, ένα λάθος που παλιότερα ένας αγράμματος που έλεγε παράδωσε για τον αόριστο, δε θα έκανε ποτέ».

Από την άλλη, ένας άλλος φίλος που έχει διδακτική πείρα, επισήμανε ότι «Μια χαρά, πάντως, συνηθίζουν το επανάλαβε και το επίλεξε τα παιδιά, όταν το βλέπουν σωστά γραμμένο καθημερινά μπροστά τους. Πολλοί καθηγητές τους δυσκολεύονται…»

Απ’ αυτή την άποψη, πολύ άσχημα έκανε το ΙΕΚ Δομή και διάλεξε να ενισχύσει τον αντιγραμματικό τύπο, που αποκλείεται να γίνει δόκιμος (διότι δεν μπορεί να αλλάξει όλο το κλιτικό υπόδειγμα). Κι αν ο Καβάφης διάλεξε τον τύπο «επέστρεφε», αρκεί να συγκρίνουμε το αισθητικό αποτέλεσμα των στίχων του, που τους επαναλαμβάνω εδώ, με το αποτέλεσμα της αντιγραμματικής προστακτικής του Αλέξη Κωστάλα, που φαντάζομαι ότι θα το έχει μετανιώσει που δέχτηκε να εξευτελιστεί έτσι.

Επέστρεφε
Επέστρεφε συχνά και παίρνε με,
αγαπημένη αίσθησις επέστρεφε και παίρνε με –
όταν ξυπνά του σώματος η μνήμη,
κ’ επιθυμία παληά ξαναπερνά στο αίμα·
όταν τα χείλη και το δέρμα ενθυμούνται,
κ’ αισθάνονται τα χέρια σαν ν’ αγγίζουν πάλι.

Επέστρεφε συχνά και παίρνε με την νύχτα,
όταν τα χείλη και το δέρμα ενθυμούνται…