Γκραν σουξέ, ακόμα πληρώνουμε

Το άρθρο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε χτες, 7 Ιουλίου, στα Ενθέματα της Κυριακάτικης Αυγής, στη στήλη «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία», που δημοσιεύεται την πρώτη Κυριακή κάθε μήνα. Tο σκίτσο είναι του Γιάννη Ιωάννου, το πήρα χτες από τον προσωπικό του ιστότοπο.

Μια από τις φράσεις που κυριάρχησαν στην πολιτική και παραπολιτική μας επικαιρότητα τον τελευταίο μήνα, αλλά και τους αμέσως προηγούμενους, είναι το success story που μας λένε διαρκώς τα κανάλια πως δημιουργεί ή βιώνει η χώρα μας μετά την υποτιθέμενη μεταστροφή του κλίματος (τύφλα να ’χει ο Ποτέμκιν με τα ψεύτικα χωριά του!)· και μας το λένε πάντα έτσι στα αγγλικά και λατινογραμμένο, ίσως επειδή αν το αποδώσουμε ελληνικά, «ιστορία επιτυχίας», ή αν το γράψουμε με ελληνικά, σαξές στόρι, μπορεί να χάσει κάμποσην από την αίγλη του, να φανεί λιγότερο φανταχτερό. Δυο λέξεις λοιπόν για το σημερινό μας σημείωμα, success story, όχι ελληνικές, αν και η δεύτερη είναι δάνειο από τα ελληνικά και αντιδάνειο, ενώ κι η πρώτη έχει περάσει στη γλώσσα μας.

Το story βέβαια ανάγεται στην ιστορία, λέξη αρχαία που παράγεται από το ίστωρ που θα πει «γνώστης, κριτής» και που προέρχεται από το ρήμα οίδα «γνωρίζω», άρα ιστορία αρχικά είναι η γνώση, η αναζήτηση, η έρευνα· τα λατινικά δανείζονται τη λέξη ως historia με τη σημασία του λογοτεχνικού είδους που ασχολείται με την έκθεση ιστορικών γεγονότων και από εκεί η λέξη μεταφέρεται με τη λόγια οδό στις νεότερες γλώσσες, και γίνεται μια από τις ελληνικές λέξεις της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Όμως η λατινική λέξη παίρνει και τη σημασία της λαϊκής αφήγησης για μυθικά ή ιστορικά γεγονότα, η οποία περνάει, με λαϊκό πλέον δανεισμό, στο παλαιό γαλλικό estorie, estoire και από εκεί στο μέσο αγγλικό storie, που συνήθως χρησιμοποιείται για αφηγήσεις από τη Βίβλο και εξιστορήσεις του βίου αγίων ή επιφανών ανδρών, απ’ όπου το σημερινό αγγλικό story, με αρκετή σημασιολογική αλληλοκάλυψη με το history, που με μια σημασία του, την υπόθεση, την πλοκή ενός λογοτεχνικού ή κινηματογραφικού έργου, έχει επιστρέψει στα ελληνικά, «το στόρι». Ευλογημένη γλώσσα τ’ αγγλικά, παρεμπιπτόντως, μια και μπορούν όχι μόνο να δανείζονται αφειδώς από το πλούσιο αρχαιοελληνικό και το λατινικό ταμείο, αλλά μπορούν να το κάνουν δυο και τρεις φορές.

Όσο για το success, αυτό έχει λατινική την αρχή, αφού ανάγεται σε ένα λατινικό ρήμα succedere, που σήμαινε «προχωρώ, ανεβαίνω», κι από τη μετοχή του, successus, που σήμαινε προσέγγιση, άφιξη και προώθηση, άνοδος, φτιάχτηκαν το γαλλικό succès και το αγγλικό success, με τις σημασίες «διαδοχή» και μετά «επιτυχία». Το αγγλικό ρήμα succeed, άλλωστε, σημαίνει και πετυχαίνω και διαδέχομαι.

Η δική μας η επιτυχία, βέβαια, ανάγεται στο ρήμα «επιτυγχάνω», όπου το «τυγχάνω» σήμαινε αρχικά «σημαδεύω εύστοχα κάποιον ή κάτι», με το όπλο, ας πούμε στην Ιλιάδα «Αλκμάονα δουρί τυχήσας» (Μ394), πέτυχε τον Αλκμάονα με το δόρυ. Το επιτυγχάνω από τον αόριστο, επέτυχε, έδωσε τον μεσαιωνικό και σημερινό τύπο «πετυχαίνω», ενώ η επιτυχία είναι και αυτή αρχαία, αν και όχι ακριβώς με την ίδια σημασία όπως σήμερα.

Αλλάζοντας μια πρόθεση περνάμε στην άλλη όψη του νομίσματος, από την επιτυχία στην αποτυχία (αρχαία επίσης). Η επιτυχία μπορεί να είναι λαμπρή, θριαμβευτική, αξιοζήλευτη, η αποτυχία πάλι είναι παταγώδης, οικτρή, καταστροφική. Κάποια ουδέτερα επίθετα ταιριάζουν και στις δυο λέξεις (μεγάλη, ιστορική), ενώ δεν ζει πια η Μαλβίνα Κάραλη για να μας πει αν ο «πανωλεθρίαμβος», που μάλλον είναι δική της λεξιπλασία από τη δεκαετία του 1990, θα ταίριαζε και στη σημερινή κατάσταση με τις αλλεπάλληλες, παταγώδεις να τις πούμε, «επιτυχίες» της κυβέρνησής μας.

Αν στα ελληνικά η επιτυχία από την αποτυχία απέχει δύο γράμματα, στα αγγλικά και τα γαλλικά η απόσταση είναι μεγαλύτερη, αφού δεν χρησιμοποιούνται ομόρριζες λέξεις. Στα αγγλικά έχουμε το λατινογενές failure, που από την ίδια ρίζα είναι και το δικό μας φαλιμέντο, στα γαλλικά όμως το echec έχει εξωτική την απώτερη προέλευση, μια και ανάγεται στο περσικό «σαχ» (βασιλιάς)· είναι θέμα που αξίζει να το αναπτύξουμε σε ιδιαίτερο άρθρο, αλλά προς το παρόν ας πούμε, έτσι σαν ορεκτικό, ότι ο σάχης της Περσίας, το σκάκι, το τραπεζικό τσεκ και το ιατρικό τσεκάπ, όλα στην ίδια ρίζα ανάγονται.

Αλλά ας επιστρέψουμε στο success, ή μάλλον στο γαλλικό του αντίστοιχο, το succès, που έχει και αυτό περάσει στα ελληνικά ως «σουξέ», λέξη που τη χρησιμοποιούμε για τη μεγάλη, αν και κάπως παροδική επιτυχία, ιδίως σε καλλιτεχνικό έργο, και ακόμα πιο ειδικά για τα τραγούδια που γνωρίζουν εμπορική επιτυχία, υπονοώντας πάντως ότι δεν είναι και υψηλής ποιότητας· ο σουξεδιάρης τραγουδιστής πάει για τις γαρδένιες και τα φράγκα, όχι για τη δόξα ή την υστεροφημία.

Λέμε πάντως και «σουξέ» την επιτυχία γενικά, συχνά με κάποια δόση ειρωνείας, και θα θυμάστε ίσως τον μονόλογο του Σαββόπουλου στα Δέκα χρόνια κομμάτια: «Επιστροφή άρον άρον, αλλά και χαρά και εργασία και μεγάλη επαγγελματική επιτυχία, γκραν σουξέ: ακόμα πληρώνω».

Γκραν σουξέ, ακόμα πληρώνουμε και γύρευε για πόσο ακόμα. Προφητικός ο Νιόνιος…

* Και μια μικρή αγγελία, εντελώς άσχετη με το παρόν άρθρο:

Παρακαλείται αν κανείς έχει την τρίτη έκδοση (2005) του βιβλίου «Νεοελληνικά φιλολογικά ψευδώνυμα» του Κυριάκου Ντελόπουλου να το δηλώσει στα σχόλια και θα τον αγγαρέψω να κοιτάξει ένα λήμμα που θέλω. Όμως να είναι η τρίτη έκδοση, την δεύτερη και το συμπλήρωμά της τις έχω δει.