Η μεγάλη απόδραση από τα Βούρλα – 58 χρόνια μετά

Συμπληρώνονται σήμερα 58 χρόνια από τη μεγαλύτερη απόδραση στη νεοελληνική ιστορία, τη μεγαλύτερη και ταυτόχρονα την πιο μυθιστορηματική ή κινηματογραφική -και την πιο ηρωική. Εννοώ την απόδραση 27 κομμουνιστών από τις φυλακές των Βούρλων, στον Πειραιά, στις 17 Ιουλίου 1955, αφού άνοιξαν υπόγεια σήραγγα μήκους 30 μέτρων, ένα εγχείρημα που διάρκεσε πολλούς μήνες και που είναι περίεργο που δεν έχει γίνει κινηματογραφική ταινία. Κάθε χρόνο γράφονται αξιόλογα κείμενα για τη συναρπαστική αυτή ιστορία, για την οποία έχουν επίσης γραφτεί τουλάχιστον δύο βιβλία, που δυστυχώς δεν τα έχω πρόχειρα. Σας συστήνω να διαβάσετε ένα περσινό άρθρο από το ιστολόγιο «Βαθύ κόκκινο«, που συνοδεύεται και από βιντεάκι.

Φέτος, έγινε λόγος για τη μεγάλη απόδραση πριν από μερικές μέρες, επειδή ο Βαρδής Β. Βαρδινογιάννης, ένας από τους 27 δραπέτες των Βούρλων και ένας από τους πέντε που βρίσκονται ακόμα στη ζωή, συμμετείχε στο τιμητικό προεδρείο του πρώτου συνεδρίου του ΣΥΡΙΖΑ. Ο Βαρδής ήταν και φίλος του μακαρίτη του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου -συνεργάζονταν μαζί στην ΕΔΙΑ, την Εταιρεία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων. Με την ευκαιρία, η Αυγή της Κυριακής δημοσίεψε προχτές ένα άρθρο, που θα το αναδημοσιεύσω πιο κάτω, αφού πρώτα προσθέσω και μερικά δικά μου σχόλια.

Καταρχάς τα Βούρλα, για τους μη Πειραιώτες, είναι μια περιοχή της Δραπετσώνας -κάποτε θα ήταν βαλτώδης, και από εκεί θα βγήκε και το τοπωνύμιο. Τα Βούρλα δεν έγιναν διάσημα για τις φυλακές τους, ήταν ήδη πολύ διασημότερα πριν από τον πόλεμο -ούτε έχουν σχέση με τα Βουρλά, την ελληνική πόλη έξω από τη Σμύρνη, που ήταν γενέτειρα του Σεφέρη. Τα Βούρλα έγιναν διάσημα επειδή σε ένα οικοδομικό τους τετράγωνο φτιάχτηκε, το 1873 σύμφωνα με μια πηγή, «συνοικισμός κοινών γυναικών», με το σκοπό να συγκεντρωθούν εκεί οι πόρνες του Πειραιά. Τα Βούρλα είχαν εξωτερικό περιτείχισμα, όχι πολύ διαφορετικό από της φυλακής, πορτιέρηδες που έλεγχαν την είσοδο και έξοδο, οι γυναίκες που δούλευαν εκεί δεν μπορούσαν εύκολα να ξεφύγουν.

Δεν έχω διαβάσει κάποια μελέτη για τα Βούρλα, αλλά από τα λογοτεχνικά μου διαβάσματα έχω σχηματίσει την εντύπωση ότι για την πόρνη τα Βούρλα ήταν το τελευταίο σκαλοπάτι. Ο Ηλίας Πετρόπουλος στο Μπουρδέλο χαρακτηρίζει τα Βούρλα «μπορντέλ0-στρατώνα». Τη μεταπολεμική Τρούμπα τη χαρακτηρίζει «μπουρδελογειτονιά», ενώ τη θεσσαλονικιά Μπάρα την εκθειάζει ως «μπουρδελοπολιτεία» και με τον χαρακτηριστικό του τοπικισμό δεν λέει σχεδόν τίποτα για τα Βούρλα ενώ αφιερώνει πολλές σελίδες στη Μπάρα. Ο Καραγάτσης έχει γράψει για τα Βούρλα, αλλά το γνωστότερο λογοτεχνικό κείμενο που τα αναφέρει είναι το συγκλονιστικό «Αμαρτωλό» της Γαλάτειας Καζαντζάκη, που αρχίζει:

Στη Σμύρνη Λέλα,
Ηρώ στη Σαλονίκη,
στο Βόλο Κατινίτσα έναν καιρό…
Τώρα στα Βούρλα με φωνάζουν Νίκη… (το υπόλοιπο εδώ).

Τα Βούρλα αρχικά βρίσκονταν μακριά από τις κατοικημένες γειτονιές αλλά με το πέρασμα των χρόνων, και μετά και τον ερχομό των προσφύγων, βρέθηκαν μέσα στον οικιστικό ιστό. Έτσι, λίγο πριν τον πόλεμο απομακρύνθηκαν οι οίκοι ανοχής και το συγκρότημα μετατράπηκε, τι άλλο, σε φυλακή. (Σε ορισμένες πηγές βρήκα ότι η μετατροπή έγινε από τους ιταλογερμανούς επί Κατοχής -δεν ξέρω ποιο είναι το σωστό). Πάντως, λειτούργησαν ως φυλακή και επί Κατοχής και μετά, οπότε ονομάστηκαν Δικαστικές Φυλακές Πειραιώς. Και από εκεί έγινε το 1955 η Μεγάλη Απόδραση.

Η απόδραση έκανε πάταγο, και προβλήθηκε από τον τύπο της εποχής με πηχυαία πρωτοσέλιδα. Χαρακτηριστικό είναι το πρωτοσέλιδο της Απογευματινής στις 18 Ιουλίου 1955. Η Απογευματινή συνέχισε να προβάλλει το θέμα όλες τις επόμενες ημέρες, θέλοντας να υπερτονίσει τον κομμουνιστικό κίνδυνο. Ανέβασα το πρωτοσέλιδο της 19.7.55, που έχει και φωτογραφίες, καθώς και της μεθεπόμενης ημέρας, όπου γίνεται αναδρομή σε παλαιότερες αποδράσεις κομμουνιστών, αλλά ταυτόχρονα η παραδοσιακή ύλη της εφημερίδας διεκδικεί τα δικαιώματά της κι έτσι πλάι στους δραπέτες της Αίγινας βλέπουμε τις καλλονές του κινηματογραφικού διαγωνισμού της Γιουνιβέρσαλ.

Από το υλικό που υπάρχει ονλάιν ενδιαφέρον έχει και η απομαγνητοφωνημένη αφήγηση του Ανδρέα Μπαρτζώκα, από την εκπομπή Ρεπορτάζ χωρίς σύνορα του Στέλιου Κούλογλου. Μπορείτε να τη διαβάσετε εδώ. Ο Ανδρ. Μπαρτζώκας, που και αυτός είναι ένας από τους πέντε επιζώντες,  είναι ο πατέρας του προπονητή της ομάδας μπάσκετ του Ολυμπιακού, που κέρδισε το πρωτάθλημα Ευρώπης φέτος. Όπως μας αποκαλύπτει το άρθρο της Αυγής, η απόδραση έγινε κάτω από το κρεβάτι του!

Παραθέτω το άρθρο:

Ο προπονητής του Ολυμπιακού Γιώργος Μπαρτζώκας έγινε ο πρώτος Έλληνας τεχνικός που κατέκτησε την Ευρωλίγκα και ο πρώτος Έλληνας που ψηφίστηκε ως κορυφαίος τεχνικός της διοργάνωσης στην ιστορία του θεσμού. Όμως ο Γιώργος δεν είναι ο πρώτος «θρύλος» στην οικογένειά του, αφού η προηγήθηκε η δράση του πατέρα του, Ανδρέα, μιας εμβληματικής μορφής για την Αριστερά, αφού κάτω από το κρεβάτι του έγινε η απόδραση 27 νεαρών κομμουνιστών από τις φυλακές των Βούρλων στη Δραπετσώνα!

Τα παιδικά χρόνια του Γιώργου Μπαρτζώκα ήταν στη διάρκεια της Χούντας και μεγάλωσε με τον πατέρα του να κάνει… διακοπές στα νησιά, τη Γυάρο και το Παρθένι της Λέρου, απ’ όπου και αποφυλακίστηκε το 1974, όταν ο γιός του ήταν ήδη εννέα χρόνων. Ο Ανδρέας Μπαρτζώκας είχε γνωρίσει ήδη ένα ακόμη… νησί, καθώς είχε «θητεύσει» και στις φυλακές της Κέρκυρας!

Την Τετάρτη 17 Ιουλίου 2013 συμπληρώνονται 58 χρόνια από την πιο μαζική και παράλληλα ηρωική απόδραση που έγινε ποτέ στην Ελλάδα. Ήταν ημέρα Κυριακή, στις 1.00 το μεσημέρι, όταν μέσα από μια σήραγγα 18 μέτρων, που είχαν σκάψει από το κελί 13 μέχρι τα λουτρά του εργοστασίου της Ντεστρέ και η αρχή του ήταν κάτω από το κρεβάτι του Ανδρέα Μπαρτζώκα, 27 πολιτικοί κρατούμενοι καταφέρνουν να κάνουν ένα απίστευτο άλμα προς την ελευθερία, δημιουργώντας μια από τις ωραιότερες ιστορίες για το πάθος του ανθρώπου για ελευθερία.

Οι 27 δραπέτες ήταν: Ανδρέας Μπαρτζώκας, λογιστής, ετών 28, υπόδικος * Γεώργιος Χατζηπέτρου, υδραυλικός, ετών 33, υπόδικος * Αριστοτέλης Γεωργούλιας, έμπορος, τελειόφοιτος Νομικής, ετών 38, υπόδικος * Βαρδής Βαρδινογιάννης, φοιτητής Νομικής ετών 33, υπόδικος * Χαράλαμπος Καλατζής, έμπορος, ετών 28, υπόδικος * Κώστας Λιναρδάτος, δημοσιογράφος, τελειόφοιτος Νομικής, ετών 33, υπόδικος * Δημήτρης Μυριανθόπουλος, εργάτης, ετών 42, υπόδικος * Γκαστόν Βερναρδής, τελειόφοιτος Ιατρικής, ετών 31, υπόδικος * Μιχάλης Κολοκοτρώνης, αρτεργάτης, ετών 30, υπόδικος * Περικλής Ροδάκης, μεταφραστής, ετών 30, υπόδικος * Βασίλης Δουκάκης, μεταφραστής, ετών 30, υπόδικος * Κώστας Φίλης, καθηγητής Φιλολογίας, ετών 28, υπόδικος * Βασίλης Κάτρης, εργάτης, ετών 30, υπόδικος * Κυριάκος Τσακίρης, φοιτητής Νομικής, ετών 39, υπόδικος * Δημήτριος Πανουσόπουλος, ιδιωτικός υπάλληλος, ετών 26, υπόδικος * Ανδρέας Βελλής, φοιτητής Πολυτεχνείου, ετών 26, υπόδικος * Σταύρος Καρράς, σπουδαστής Πολυτεχνείου, ετών 30, υπόδικος * Σωτήρης Σωτηρόπουλος, κτηματίας, ετών 35, υπόδικος * Σταύρος Σιδέρης, πτηνοτρόφος, ετών 30, υπόδικος * Λεωνίδας Τζεφρώνης, τελειόφοιτος Πολυτεχνείου, ετών 35, υπόδικος * Στυλιανός Πάσιος, σιδηροδρομικός, ετών 31, ισοβίτης * Αλέξης Παπαλεξίου, φοιτητής Ιατρικής, ετών 36, ισοβίτης * Αλέξης Παπούλιας, δικηγόρος, ετών 41, φυλάκιση 15 χρόνια * Γιώργος Γεωργίου, εργάτης, ετών 55, καταδικασμένος δυο φορές σε 10 χρόνια * Παντελής Κιουρτσής, έμπορος, ετών 42, κάθειρξη 15 χρόνια * Αλέξης Λογαράς, γεωπόνος, ετών 29, φυλάκιση 2 χρόνια * Ζήσιμος Κόκλας, δημόσιος υπάλληλος, ετών 40, φυλάκιση 5 μήνες.

Οι περισσότεροι ήταν κατηγορούμενοι για παράβαση του αναγκαστικού νόμου 375 περί κατασκοπίας, αλλά χωρίς στοιχεία, κι αργότερα, όταν «πιάστηκαν» κάποιοι απ’ αυτούς και έγινε η δίκη τους, απαλλάχθηκαν. Αντίθετα, κρίθηκαν ένοχοι για την απόδραση και «έφαγαν» από ένα χρόνο φυλακή, ενώ τιμωρήθηκαν και μ’ έναν επιπλέον χρόνο φυλακής για «φθορά δημόσιας περιουσίας», καθώς είχαν καταστρέψει κάποια παντζούρια στη διαδικασία της απόδρασής τους!

Ο Ανδρέας Μπαρτζώκας αφηγήθηκε με λεπτομέρειες πριν μερικά χρόνια στο «Ρεπορτάζ Χωρίς Σύνορα» της ΕΡΤ την ιστορία της απόδρασης και για το ξεκίνημα είχε πει: «Αρχίσαμε, εάν θυμάμαι καλά, στις 17 Μαρτίου το ’55 και κράτησε αυτή η δουλειά τέσσερις μήνες, εάν αφαιρέσουμε 15 μέρες, που το είχαμε διακόψει, διότι μας είχαν πάρει χαμπάρι. Ήταν προβληματικό αυτό το πράγμα εκεί μέσα. Δεν υπήρχε αέρας. Είχε φτιάξει μια ξύλινη βεντάλια ο Χατζηπέτρος, αλλά κι αυτή μας έπιανε χώρο. Ακόμη δουλεύαμε με λαμπάκια. Οι κρατούμενοι έφτιαχναν κάτι χειροτεχνήματα και δικαιολογούμασταν να μας φέρουν στο επισκεπτήριο στήλες φακού και λαμπάκια, δήθεν τα χρειαζόμαστε για τα χειροτεχνήματα. Είχαμε μπάσει μέσα γύρω στις 600 στήλες, γιατί δουλεύαμε μέσα με την τετράγωνη πλάκα μπαταρία, μ’ ένα γλομπάκι επάνω».

Η τρύπα αποφασίστηκε ν’ ανοίξει κάτω από το κρεβάτι του Μπαρτζώκα, που βρισκόταν δεξιά, δίπλα στην είσοδο του κελιού. Το κρεβάτι εκείνο, όπως όλα τα κρεβάτια της φυλακής, δεν ήταν παρά τρεις μετακινούμενες σανίδες στηριγμένες πάνω σε τρία τσιμεντένια τοιχάκια. Τα εργαλεία της δουλειάς, ήταν αρχικά ένα κοπίδι και ένα τσαγκαράδικο σφυρί, από εκείνα που έπαιρναν από το εργαστήριο της φυλακής για διάφορα μαστορέματα. Αργότερα, όταν προχώρησαν στο σκάψιμο, απόκτησαν κι ένα σκεπάρνι.

Στο ίδιο κελί με τον Μπαρτζώκα ήταν κι ο 92χρονος σήμερα Βαρδής Βαρδινογιάννης, που βρίσκεται στο τιμητικό προεδρείο του ιδρυτικού συνεδρίου του ΣΥΡΙΖΑ ΕΚΜ και με τον οποίον ο πατέρας του προπονητή του Ολυμπιακού είναι και κουμπάροι (ο Μπαρτζώκας πάντρεψε πριν από 50 περίπου χρόνια τον Βαρδινογιάννη), ενώ ήταν μαζί οι δυο τους και αναζητούσαν κρυσφύγετο τις πρώτες ώρες και μέρες μετά την απόδραση (τους συνέλαβαν ξανά μετά από έξι μήνες) . Στην αφήγησή του ο Μπαρτζώκας αποκαλύπτει ότι ο Βαρδής, εκτός των άλλων, είχε κατασκευάσει δύο κούκλες ομοιώματα, χρησιμοποιώντας περούκες που είχαν για τις θεατρικές παραστάσεις, που «κοιμόντουσαν» στα κρεβάτια την ώρα που άλλοι έσκαβαν στο τούνελ!

Μετά από τις πολύμηνες εργασίες βγήκαν στο σημείο που είχαν προγραμματίσει φορώντας πιτζάμες πάνω από τα καλά τους ρούχα, για να μην τα λερώσουν, και εξαφανίστηκαν! Το ίδιο βράδυ της απόδρασης, η «Ελεύθερη Ελλάδα», ο παράνομος ραδιοφωνικός σταθμός του ΚΚΕ, που απαγόρευε τότε τις… αποδράσεις, έκανε την έκκληση: «Καλούμε τον λαό και όλους τους πατριώτες να προστατεύσουν τους αγωνιστές που κατόρθωσαν να δραπετεύσουν από τις φυλακές της αμερικανοκρατίας. Ελευθερία και γενική αμνηστία στους αγωνιστές».

Στις 22 Ιουλίου δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως διάταγμα με το οποίο 26 δραπέτες (ο ένας, ο Σταύρος Σιδέρης, συνελήφθη πριν από την επικήρυξη, στο σπίτι που κατέφυγε) επικηρύσσονται με τον νόμο του 1871 «περί ληστοκρατείας», ως «λίαν επικίνδυνοι διά την δημοσίαν ασφάλειαν». Το ίδιο διάταγμα προβλέπει αυστηρές ποινές για εκείνους που θα περιθάλψουν τους δραπέτες. Από τους 27 συνολικά κομμουνιστές δραπέτες, τελικά μόνο οι έντεκα κατάφεραν να διαφύγουν οριστικά. Δεκαπέντε συνελήφθηκαν και ένας δολοφονήθηκε στα σύνορα. Σήμερα ζουν πέντε από τους εικοσιεπτά, οι Ανδρέας Μπαρτζώκας, Βαρδής Βαρδινογιάννης, Κώστας Λιναρδάτος, Γκαστόν Βερναρδής και ο Βασίλης Δουκάκης…

Ολοκληρώνουμε το σημείωμα με κάτι που μας είπε ο «αειθαλής» Βαρδής Βαρδινογιάννης μια μέρα πριν την έναρξη του συνεδρίου του ΣΥΡΙΖΑ ΕΚΜ: «Είναι πολύ κρίμα που αυτή η απόδραση δεν έγινε ταινία!».