Πώς γέλασε το παρδαλό κατσίκι;

Μια από τις εκφράσεις που έχουμε για να περιγράψουμε κάτι πολύ αστείο, ή, πιο σωστά, κάτι πολύ γελοίο, κάτι που προκάλεσε ή θα προκαλέσει ακράτητα γέλια, είναι η έκφραση «γέλασε/θα γελάσει και το παρδαλό κατσίκι». Δεν είναι η μοναδική έκφραση που έχουμε για την κατάσταση αυτή’ λέμε επίσης «θα γελάσει/γέλασε και ο κάθε πικραμένος», που μάλιστα τα τελευταία χρόνια έχει κερδίσει σε συχνότητα -πάντως, και το παρδαλό κατσίκι ακόμα ακούγεται πολύ.

Η φράση συχνά χρησιμοποιείται σε νουθεσίες και παραινέσεις: πρόσεξε γιατί αλλιώς θα γελάσει μαζί σου και το παρδαλό κατσίκι. Για παράδειγμα, έχω αποδελτιώσει το εξής απόσπασμα από τα Βαμμένα κόκκινα μαλλιά του Μουρσελά: Μπήκαμε στη μεγάλη αίθουσα. Με την πρώτη ματιά είπα μέσα μου: «Εδώ, μάγκα, παίξε τον άνετο, γιατί θα γελάσει και το παρδαλό κατσίκι μαζί σου». Θα γελάσει και το παρδαλό κατσίκι μαζί σου, παναπεί θα γίνεις ρεζίλι, θα εξευτελιστείς -εδώ θα μπορούσαμε επίσης να πούμε «θα γίνεις ρεντίκολο», «θα γίνεις του κόσμου το περίγελο», «θα γίνεις ρεζίλι των σκυλιών».

Η έκφραση «θα γελάσει και το παρδαλό κατσίκι» υπάρχει φυσικά σε όλα τα λεξικά, μια και είναι πολύ διαδεδομένη. Προσέξτε ότι το ρήμα μπορεί να πάει και σε άλλους χρόνους (γέλασε, ακόμα και σε ενεστώτα: γελάει), αλλά το κατσίκι δεν μπορεί να αλλάξει σε κατσίκα, ρίφι, κατσικάκι ή αίγα, εκτός κι αν κάνουμε λογοπαίγνιο -έτσι γίνεται με τις παγιωμένες εκφράσεις.

Αν τώρα ανατρέξουμε στο ελληνικό Βικιλεξικό, θα διαβάσουμε τα εξής για την προέλευση της έκφρασης «θα γελάσει και το παρδαλό κατσίκι»: από τον τίτλο γελοιογραφίας του 1945 του Φωκίωνα Δημητριάδη που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα τα «Νέα» και στην οποία σατίριζε τον πολιτικό Κωνσταντίνο Τσαλδάρη με ένα κατσίκι με γραμμοσκιάσεις που ονομάστηκε «παρδαλό».

Η πρόταση αυτή δυστυχώς είναι λάθος και στο μείζον και στα ελάσσονα. Η έκφραση «θα γελάσει και το παρδαλό κατσίκι ΔΕΝ προήλθε από τη γελοιογραφία, αλλά το αντίθετο, η γελοιογραφία του Δημητριάδη «εικονογράφησε» μια υπάρχουσα έκφραση. Δυστυχώς, ήταν τόση η δημοτικότητα του σκίτσου του Δημητριάδη, που πολλοί επαναλαμβάνουν αυτή τη λαθεμένη άποψη. Πώς μπορώ να αποδείξω ότι η έκφραση προϋπήρχε; Είναι πολύ απλό, αρκεί να την εντοπίσω σε ένα κείμενο γραμμένο πριν από το 1946. Και πράγματι, στη θαυμάσια νουβέλα του Βλαχογιάννη «Της τέχνης τα φαρμάκια» (που τη συστήνω να τη διαβάσετε όσοι δεν την ξέρετε) υπάρχει η υπόσχεση του καραγκιοζοπαίχτη ότι θα παίξει παράσταση «ωραία και κωμική, που θα γελάσει το παρδαλό κατσίκι». Η νουβέλα δημοσιεύτηκε το 1943, άρα, έστω και για λίγο, καταρρίπτεται η θεωρία ότι η έκφραση οφείλεται στο σκίτσο του 1946. Όμως, την έκφραση την έχω βρει και σε παλιότερα κείμενα, π.χ. στο μυθιστόρημα του 1937 «Η ξένη γη» της Αιμ. Δάφνη («γέλασε τότες και το παρδαλό κατσίκι», για ένα συνοικέσιο που χάλασε την τελευταία στιγμή).

Λάθος κάνει επίσης το Βικιλεξικό και στις λεπτομέρειες: Η γελοιογραφία του Φωκίωνα Δημητριάδη δεν δημοσιεύτηκε το 1945 αλλά το 1946 και δεν είχε στόχο (αρχικά τουλάχιστον) τον Κ. Τσαλδάρη αλλά τον υφυπουργό Εξωτερικών Φίλιππο Δραγούμη. Οπότε, ας τα πάρουμε με τη σειρά.

Το 1946, η κυβέρνηση που είχε προκύψει από τις εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946 (που έγιναν με αποχή του ΕΑΜικού συνασπισμού και ορισμένων κεντρώων κομμάτων) στις οποίες επικράτησε η Ηνωμένη Παράταξις Εθνικοφρόνων, είχε πρωθυπουργό τον Κ. Τσαλδάρη. Υφυπουργός Εξωτερικών ήταν ο Φίλιππος Δραγούμης, ουσιαστικά υπουργός αφού τον υπουργικό θώκο τον κατείχε ο πρωθυπουργός. Μια μέρα, στις αρχές Ιουνίου 1946, ο κ. Δραγούμης επέστρεψε αεροπορικώς από το Παρίσι, όπου συμμετείχε σε επαφές με ομολόγους του (προετοιμαζόταν η ειρηνευτική διάσκεψη) και, με το που προσγειώθηκε στο Ελληνικό ανέβηκε αμέσως στη Βουλή για να αναγγείλει, όπως είπε, ένα «ευοίωνον εθνικόν γεγονός».

Όλοι περίμεναν με αγωνία να μάθουν ποιο ήταν το χαρμόσυνο νέο: Οι περισσότεροι στοιχημάτιζαν ότι πρόκειται για την παραχώρηση της Δωδεκανήσου, αλλά κάποιοι δεν απέκλειαν και την Κύπρο ή ίσως την Βόρειο Ήπειρο ή τουλάχιστον κάποια συνοριακή διευθέτηση με τη Βουλγαρία. Ο κ. υφυπουργός έφτασε στη Βουλή, διέκοψε τη διαδικασία, ανέβηκε στο βήμα και ανάγγειλε στο κατάπληκτο σώμα ότι ενώ ήταν στο Παρίσι, τον πλησίασε κάποιος ομογενής, ο οποίος είχε βρει στους μπουκινίστ, τους παλαιοβιβλιοπώλες της αριστερής όχθης του Σηκουάνα, το πρωτότυπο του Συντάγματος του 1911 με τις υπογραφές του βασιλέως Γεωργίου και του Βενιζέλου, και χάριζε το εύρημά του στην εθνική αντιπροσωπεία -αυτό ήταν το χαρμόσυνο νέο, ένα κομμάτι χαρτί, ούτε η Κύπρος ούτε τα Δωδεκάνησα!

Τότε, γέλασε και το παρδαλό κατσίκι, και ο Φωκίων Δημητριάδης δημοσίεψε στα Νέα, στο φύλλο της 3ης Ιουνίου 1946, τη γελοιογραφία που βλέπετε αριστερά πιο κάτω. Όπως σχολίασε αργότερα ο ίδιος, στο άλμπουμ γελοιογραφιών που εξέδωσε, «Και τότε η Βουλή εξερράγη σύσσωμος εις γέλωτας. Από τους γέλωτας αυτούς εξεπήδησε το βράδυ εκείνο και το ‘παρδαλό κατσίκι’ μας». Και πράγματι, ο Φ. Δημητριάδης από τότε άρχισε να εμφανίζει συχνά το παρδαλό κατσίκι στις γελοιογραφίες του, στην αρχή και πάλι σε σχέση με τον άτυχο κ. Δραγούμη, ο οποίος έπαθε κι άλλο κάζο, διότι ο πρόεδρος της Βουλής ανακοίνωσε πως το πρωτότυπο του Συντάγματος φυλάσσεται σε ειδικό χρηματοκιβώτιο της Βουλής, επομένως το κελεπούρι που είχε ανακαλύψει ήταν απλώς αντίγραφο!

Στη συνέχεια, ο Φωκίων Δημητριάδης επιστράτευε συχνά το Παρδαλό (όπως έφτασε να το αποκαλεί) για να σχολιάσει τα γελοία και τα παράλογα της πολιτικής ζωής, κάνοντας πάντοτε κριτική στην κυβέρνηση Τσαλδάρη.

Ο Φ. Δραγούμης μάλιστα έπαθε και άλλο ένα κάζο το οποίο δεν παρέλειψε να σχολιάσει το Παρδαλό κατσίκι: όταν, μερικές εβδομάδες αργότερα, η τετραμερής διάσκεψη των υπουργών Εξωτερικών των νικητριών δυνάμεων αποφάσισε όντως να παραχωρηθούν τα Δωδεκάνησα στην Ελλάδα, και ενώ το νέο είχε γίνει γνωστό στην Ελλάδα και ο κόσμος είχε βγει στους δρόμους να το πανηγυρίσει, ο επίσημος εκπρόσωπος της ελληνικής διπλωματίας, που επίσης βρισκόταν στο Παρίσι, δεν είχε ενημερώσει την ελληνική κυβέρνηση -και δεν έστειλε επίσημη ενημέρωση παρά 24 ώρες αργότερα. Φυσικά οι γελοιογράφοι δεν έχασαν την ευκαιρία και ο Δημητριάδης έβαλε, στο σκίτσο αριστερά, το Παρδαλό να γράφει γράμμα και να ενημερώνει τον Υπουργό! Και όταν, λίγους μήνες αργότερα, οι αποζημιώσεις που επιδικάστηκαν στην Ελλάδα ήταν πολύ χαμηλότερες από τις προσδοκίες, ο Φ. Δημητριάδης σχεδίασε τον πρωθυπουργό να επιστρέφει από το Παρίσι με ένα ιπτάμενο φέρετρο (των εθνικών δικαίων) και το Παρδαλό να τον υποδέχεται καγχάζοντας από την Ακρόπολη (Νέα, 21.10.1946):

Το Παρδαλό συνέχισε να εμφανίζεται και τους πρώτους μήνες του 1947 αλλά όλο και πιο αραιά ώσπου σταμάτησε. Αργότερα, ο Φωκίων Δημητριάδης εξέδωσε σε άλμπουμ τα σκίτσα της περιόδου αυτής (όχι μόνο όσα είχαν το Παρδαλό), με τίτλο Το Παρδαλό και η εποχή του. Γελοιογραφίες 1945-1947 και με σχολιασμό δικό του. Νομίζω πως το βιβλίο κυκλοφορεί ακόμα.

Όλα τα είπαμε, αλλά δεν είπαμε ποια είναι η προέλευση της έκφρασης «γέλασε και το παρδαλό κατσίκι». Αφού δεν βγήκε από τη γελοιογραφία, από πού βγήκε; Νομίζω ότι η εξήγηση είναι απλή. Το κατσίκι γενικά θεωρείται άταχτο ζώο και όχι και πολύ καθώς πρέπει και σοβαρό. Ένα παρδαλό κατσίκι, επιπλέον, είναι ακόμα πιο αστείο θέαμα. Για να γελάει με κάτι το παρδαλό κατσίκι, σημαίνει πως αυτό το κάτι είναι ακόμα πιο αστείο/γελοίο από το ίδιο, άρα είναι εντελώς καταγέλαστο. Αυτή είναι νομίζω η προέλευση της φράσης (κάτι ανάλογο λέει και ο Α.Α.Παπαδόπουλος στα «Φρασεολογικά» του) και αυτήν παραθέτω στο καινούργιο βιβλίο μου «Λόγια του αέρα», όπου, επειδή ο χώρος είναι περιορισμένος, λέω ελάχιστα απ’ όσα έγραψα εδώ.

Πάλι καλά που το Διαδίκτυο δεν έχει περιορισμούς χώρου (τα ηλεδάση του Καναδά είναι ανεξάντλητα) κι έτσι μπορούμε να βγάζουμε το άχτι μας κι εμείς οι φλύαροι!…