Ο Βασιλιάς του τρακ και οι τίτλοι από την τελευταία φράση

Την περασμένη Παρασκευή ήμουν στις Βρυξέλλες όπου συμμετείχα στην παρουσίαση του μυθιστορήματος Ο βασιλιάς του τρακ της Μαρίας Πετρίτση στην γκαλερί Theorema. Πολύ το χάρηκα, είδα παλιούς καλούς φίλους και γνώρισα καινούργιους, που μερικούς τους ήξερα ως περσόνες και ως αβατάρες από τη μπλογκόσφαιρα. Την εισήγησή μου μπορείτε να τη διαβάσετε στο ιστολόγιο της Μαρίας Πετρίτση, όπου θα βρείτε και φωτογραφίες από την εκδήλωση.

Ο τίτλος του βιβλίου, ο Βασιλιάς του τρακ, αναφέρεται σε έναν από τους ήρωες, που ακούει στο παράξενο υποκοριστικό Νύσης (από το Διονύσης) και πρωταγωνιστεί και στα δύο προηγούμενα βιβλία της τριλογίας η οποία κλείνει με τον Βασιλιά του τρακ. Ο Νύσης είναι το μοναδικό πρόσωπο που παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο και στα τρία βιβλία της τριλογίας, που συνδέονται μεταξύ τους αρκετά χαλαρά, όπως στις περισσότερες τριλογίες.

Στον επίλογο του βιβλίου, η συγγραφέας φέρνει τους πρωταγωνιστές στη σκηνή και δίνει στον καθένα από ένα κεφάλαιο για να κάνει τον απολογισμό, κατά κάποιο τρόπο, των όσων έχουν συμβεί. Ο μονόλογος του Νύση καταλήγει στην εξής παράγραφο:

Είμαι ένας σφιχτοδεμένος κόμπος που δεν πρόκειται να λυθεί ποτέ. Είμαι ένας σόουμαν που φοβάται να εμφανιστεί μπροστά στο κοινό του γιατί είναι σίγουρος πως δε θα καταφέρει να πει σωστά τα λόγια του και θα ξεχάσει τη σπουδαιότερη ατάκα του την πιο ακατάλληλη στιγμή. Είμαι εκείνος που φοβάται πως κανείς δε θα τον πιστέψει. Είμαι ο πανικός που τον λένε Νύση. Είμαι ο βασιλιάς του τρακ.

Θα προσέξατε ίσως ότι η τελευταία φράση του βιβλίου (Είμαι ο βασιλιάς του τρακ) περιέχει και τον τίτλο του (Ο βασιλιάς του τρακ), ή αλλιώς ότι ο τίτλος του βιβλίου είναι παρμένος από την τελευταία φράση του.

Όταν το παρατήρησα αυτό, αρχικά σκέφτηκα ότι θα είναι αρκετά συνηθισμένη περίπτωση, αλλά μετά, όταν προσπάθησα να βρω άλλα παραδείγματα βιβλίων ή έργων που ο τίτλος τους να περιέχεται στην τελευταία φράση τους, είδα ότι δεν είναι τόσο πολλά όσα νόμιζα. Συζήτησα το θέμα με το μυστικοσυμβούλιο του ιστολογίου και βρήκαμε δύο μόνο παραδείγματα, ένα ελληνικό κι ένα ξένο.

Ύστερα, θέσαμε το ερώτημα στην Quora, ένα σάιτ ερωτήσεων και απαντήσεων, και πήραμε κάμποσες ακόμα απαντήσεις, φυσικά για έργα γραμμένα στην αγγλική.

Είναι ένα θέμα όπου το γκούγκλισμα δεν βοηθάει ή βοηθάει μόνο επικουρικά, και γι’ αυτό με συναρπάζει. Δεν μπορείς να γκουγκλίσεις το ερώτημα «Ποια βιβλία έχουν τίτλο που να περιέχεται στην τελευταία φράση τους (ή να συμπίπτει με αυτήν)». Πρέπει ή να θυμάσαι ή να μαντέψεις και να ελέγξεις ή να πάρεις ένα προς ένα τα βιβλία στα ράφια σου ή στα ηλεράφια σου. Και δεν βρήκα να υπάρχει πουθενά στο Διαδίκτυο κάποιος κατάλογος με τέτοια βιβλία/έργα, οπότε σκέφτηκα να θέσω το θέμα στη συλλογική σοφία των φίλων του ιστολογίου ώστε να φτιαχτεί τέτοιος κατάλογος.

Θα μπορούσαμε να το πούμε Last Phrase Project, αλλά βλέπω ότι ο τίτλος αυτός έχει χρησιμοποιηθεί ήδη, σε ένα πρότζεκτ όπου καλλιτέχνες εμπνεύστηκαν από την τελευταία φράση 15 βιβλίων (αλλά δυστυχώς δεν τις παραθέτει ώστε να δούμε αν κάποια συμπίπτει με τον τίτλο του βιβλίου). Τέλος πάντων, ας το πούμε Τελευταία Φράση στα ελληνικά, διότι θέλω κυρίως ελληνικά βιβλία να βρούμε, ξένα έχουμε αρκετά. (Πιο κάτω, λέω «η ταύτιση της τελευταίας φράσης» ή και σκέτο «η ταύτιση»).

Για να βάλω και κάποιους κανόνες, ζητάμε μυθιστορήματα ή διηγήματα ή και θεατρικά έργα που η τελευταία τους φράση να περιέχει τον τίτλο τους. Το βιβλίο της Πετρίτση ικανοποιεί τις προδιαγραφές, αφού η τελευταία φράση («Είμαι ο βασιλιάς του τρακ») περιέχει και τον τίτλο (Ο βασιλιάς του τρακ). Με τα διηγήματα, μπορεί ο τίτλος του διηγήματος να μην είναι και τίτλος του βιβλίου, θα το δεχτούμε όμως. Ποιήματα νομίζω ότι θα είναι αρκετά, αλλά αν βρείτε θα τα δεχτούμε κι αυτά.

Το μόνο ελληνικό έργο που έχω βρει να ικανοποιεί τις προδιαγραφές είναι το διήγημα «Αρνούμαι» του Αντώνη Σαμαράκη, το οποίο τελειώνει, ακριβώς, με τη λέξη ΑΡΝΟΥΜΑΙ (έτσι, με κεφαλαία):

Καθώς μάλιστα και η συλλογή διηγημάτων στην οποία περιλαμβάνεται το «Αρνούμαι» έχει τον ίδιο τίτλο, και το συγκεκριμένο διήγημα είναι το τελευταίο της συλλογής, η ταύτιση της τελευταίας φράσης με τον τίτλο ισχύει και για ολόκληρο το βιβλίο.

Από τα ξένα βιβλία που ικανοποιούν το κριτήριο της Τελευταίας Φράσης, αναφέρουμε τα εξής:

* Τα 100 χρόνια μοναξιά του Γκάμπριελ Γκαρσία Μάρκες. Η τελευταία φράση του θαυμάσιου μυθιστορήματος τελειώνει ως εξής: porque las estirpes condenadas a cien años de soledad no tienen una segunda oportunidad sobre la tierra. Ο τίτλος στα ισπανικά είναι, βέβαια, Cien años de soledad.
Στα ελληνικά διατηρείται η ταύτιση: γιατί οι γενιές οι καταδικασμένες σε εκατό χρόνια μοναξιά δεν είχαν δεύτερη ευκαιρία πάνω στη γη.

(Αυτή είναι η μετάφραση της Κλαίτης Σωτηριάδου-Μπαράχας για τις εκδόσεις Λιβάνη. Οι παλιότεροι θα θυμούνται ότι είχε κυκλοφορήσει και άλλη μια μετάφραση, με τον τίτλο Εκατό χρόνια μοναξιάΣ, που και αυτή διατηρούσε την ταύτιση της τελευταίας φράσης: γιατί ράτσες καταδικασμένες σε εκατό χρόνια μοναξιάς….).

* Το θεατρικό έργο του Όσκαρ Ουάιλντ The Importance of Being Earnest, που βέβαια κάνει ένα θαυμάσιο λογοπαίγνιο στον τίτλο ανάμεσα στο όνομα Έρνεστ και στη λέξη earnest, τελειώνει με τη φράση: On the contrary, Aunt Augusta, I’ve now realised for the first time in my life the vital Importance of Being Earnest, άρα ικανοποιει τις προδιαγραφές μας.

Στα ελληνικά έχει μεταφραστεί πολλές φορές και με διάφορους τίτλους (ακόμα και Ο σοβαρός κύριος Ερνέστος), αλλά δυστυχώς δεν έχω καμιά έκδοση στα ράφια μου, οπότε δεν μπορώ να πω αν διατηρείται η ταύτιση της τελευταίας φράσης.

* Το μυθιστόρημα «Τα κύματα» (The waves) της Βιρτζίνιας Γουλφ τελειώνει με τη φράση: The waves broke on the shore. Η ταύτιση βέβαια δεν είναι εντυπωσιακή επειδή ο τίτλος είναι σύντομος, αλλά ικανοποιεί τις προδιαγραφές μας. Δεν έχω την ελληνική μετάφραση αλλά υποθέτω πως η ταύτιση θα διατηρείται.

* Το μυθιστόρημα Ο τελευταίος των Μοϊκανών (The Last of the Mohicans) του Τζέιμς Φένιμορ Κούπερ τελειώνει με τη φράση: «In the morning I saw the sons of Unamis happy and strong; and yet, before the night has come, have I lived to see the last warrior of the wise race of the Mohicans.»  Εδώ ο τίτλος δεν διατηρείται ολόκληρος, αλλά αφού περιέχεται στην τελευταία φράση, το δέχομαι. Αγνοώ τι συμβαίνει στην ελληνική μετάφραση.

* Το μυθιστόρημα φαντασίας I am legend του Ρίτσαρντ Μάθεσον (ή όπως αλλιώς προφέρεται) τελειώνει με τη φράση I am legend. Δεν φανταζόμουν ότι έχει μεταφραστεί στα ελληνικά, αλλά τελικά το βρίσκω (Ζωντανός θρύλος, εκδόσεις Οξύ, 2003) και μάλιστα μεταφρασμένο από γνωστόν*  μου. Ο τίτλος του βιβλίου, αναπόφευκτα, είναι ο τίτλος της ταινίας που προηγήθηκε (2001). Αναρωτιέμαι αν διατηρείται η ταύτιση τελευταίας φράσης και τίτλου, αν βλέπει ο συνονόματος ας μας πει.

* Και κλείνω με μια οριακή περίπτωση. Ο Ρωμαίος και η Ιουλιέτα του Σέξπιρ (Romeo and Juliet) τελειώνει ως εξής: For never was a story of more woe / Than this of Juliet and her Romeo. Δεν υπάρχει απόλυτη ταύτιση, αλλά επειδή πρόκειται για τον Σέξπιρ μπορεί και να του κάνουμε το χατίρι να το δεχτούμε.

Αυτά κατάφερα να βρω εγώ. Περιμένω από εσάς να εμπλουτίσετε τη λίστα, κυρίως των ελληνικών έργων, να μη μένει μόνος του ο Βασιλιάς του τρακ!