Εσείς θα βάψετε αβγά ή αυγά;

Μεγάλη Πέμπτη σήμερα, και πολλοί θα βάψουμε αυγά όπως θέλει το έθιμο. Ή μήπως θα βάψουμε αβγά; Μ’ άλλα λόγια, το σημερινό  άρθρο δεν αφορά το έθιμο, δεν εξετάζει για ποιο λόγο βάφουμε τα αυγά και για ποιο λόγο τα τσουγκρίζουμε. Αν πάντως έχετε τέτοιου είδους απορίες, σας συνιστώ ένα παλιότερο άρθρο μας όπου βλέπουμε τη γνώμη του Ροΐδη και του Ξενόπουλου για το θέμα.

Αλλά εμείς εδώ λεξιλογούμε και γλωσσολογούμε μετ’ ευτελείας,  ερασιτέχνες γαρ. Οπότε,  λογικό είναι να ασχολούμαστε περισσότερο του δέοντος με την ορθογραφία,  ένα θέμα που συγκινεί τον  πολύ κόσμο. Για την ορθογραφία λέξεων έχουν γίνει διάσημοι καβγάδες, έχουν  χαλάσει  φιλίες, έχουν κλείσει σπίτια, ίσως να έχουν  σκοτωθεί και άνθρωποι (θυμίζω ότι τα Ευαγγελικά και τα Ορεστειακά, που βέβαια δεν ήταν  για την ορθογραφία, είχαν νεκρούς). Μας εξάπτει  η ορθογραφία, διότι είναι κάτι που το μαθαίνουμε από τα μικρά μας χρόνια, τότε που καταχτάμε τη γλώσσα, οπότε κάθε ανατροπή της ορθογραφίας με την οποία γαλουχηθήκαμε μάς  αναστατώνει, μας ταράζει συθέμελα.

Τα τελευταία χρόνια έχει χυθεί πολύ μελάνι για την  ορθογραφία της λέξης «ορθοπ*δικός» -για περισσότερα,  σας παραπέμπω στο σχετικό άρθρο του ιστολογίου μας.

Ωστόσο, παρόλο που η ορθοπ*δική σύρραξη ήταν μανιασμένη και αιματηρή, υπάρχει ένας  άλλος  ορθογραφικός πόλεμος που σοβεί εδώ και πολύ περισσότερο καιρό: ο πόλεμος των α*γών! Αυγό ή αβγό θα  γράψουμε;  Ο πόλεμος αυτός βαστάει  από το 1917 κι ακόμα  δεν έχει κοπάσει.

Όπως πολλοί μεγάλοι πόλεμοι, ο πόλεμος των  α*γών έχει και μια δευτερεύουσα σύγκρουση που μαίνεται παράλληλα -την αψιμαχία των α*τιών, δηλαδή αυτί ή αφτί; Κι αυτό το ορθογραφικό δίλημμα εμφανίστηκε την ίδια εποχή, και έχει παρόμοια χαρακτηριστικά, αλλά δεν  προκαλεί την ίδια απήχηση στην κοινή γνώμη -το αυγό, σαν πηγή της ζωής που είναι, συγκινεί  περισσότερο, φαίνεται.

Η παραδοσιακή ορθογραφία ήταν αυγό και αυτί.

Ως προς  το αυγό, θεωρούσαν ότι πρέπει να γραφτεί έτσι, επειδή αρχικά η λέξη είχε δίγαμμα (ωFόν), ενώ το αυτί ο Κοραής το είχε ετυμολογήσει από τον  δωρικό τύπο «το αυς, του αυτός», που τάχα έδωσε τον αμάρτυρο τύπο «*αυτίον».

Στην εποχή του Κοραή, άλλωστε, αντιπαθούσαν το σύμπλεγμα -βγ- που το θεωρούσαν  βαρβαρικό, και έγραφαν «ευγάζω» (βγάζω), εύγα, αλλά και καυγάς κτλ.

Ωστόσο, αρκετοί γλωσσολόγοι, από τους δικούς μας ο Γεώργιος Χατζιδάκις, έδειξαν πειστικά ότι η ετυμολογία ήταν  άλλη.

Το ωόν -> τα ωά -> *ταουά -> *ταουγά -> ταβγά -> τ’ αβγά -> το αβγό(ν).

Παρομοίως: Τα ωτία -> *ταουτία -> ταφτία -> τ’ αφτιά -> το αφτίον.

Η  πρόταση του Χατζιδάκι διατυπώθηκε το 1907, αλλά έμεινε σε στενό κύκλο. Την έμαθαν μόνο οι παροικούντες την Ιερουσαλήμ, δεν  έγινε αντιληπτή από το  ευρύ κοινό. Όταν όμως το 1917 άρχισε η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, με κυβέρνηση Βενιζέλου και υπουργό Παιδείας τον Γιάννο Τσιριμώκο και πρωτοστάτες την  τριάδα Τριανταφυλλίδη, Δελμούζου και Γληνού, τα σχολικά Αναγνωστικά, γραμμένα στη δημοτική, υιοθέτησαν την ορθογραφία «αβγό,  αφτί».

Και τότε  άρχισε ο ηθικός πανικός. Όλη η αντίθεση στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και στη δημοτική, όλος ο καημός των βασιλοφρόνων που είχαν χάσει την εξουσία από τις γαλλικές λόγχες που εγκαθίδρυσαν στην εξουσία τον Βενιζέλο, εστιάστηκαν στο αυγό που έγινε αβγό.

Ο Τριανταφυλλίδης (Άπαντα, τ. 6 σελ. 193) παραθέτει μερικά αποσπάσματα από την κριτική που δέχτηκαν τα Αναγνωστικά και οι νέες ορθογραφίες. Μονοτονίζω, αλλά κρατάω την ορθογραφία.

Θα ετόλμα μόνον έκαστος πολίτης να ερωτήση τον κ. Ε. Βενιζέλον: «Όταν κραυγάζη ζήτω ο Συνταγματικός Βασιλεύς των Ελλήνων, ποιον Σύνταγμα εννοεί; Του «Αλφαβητάριου” του εγκεκριμένου ή κανέν άλλο που ευρίσκεται ακόμη «Στο αβγό”;

και αλλού:

Είναι το άνθος μιας νέας Τριανταφυλ­λιάς του Υπουργείου της Παιδείας, εγκριθέντος παρ’ αυτού, παρά το άρθρον 107 του Συντάγματος το οποίον λέγει: «Επίσημος γλώσσα… Αλλ’ υπό τοιούτους όρους δικαίως δύναταί τις να ερωτήση τον κ. Δίγκαν: Εν γνώσει του εγέννησε το νέον κοτέτσι του το περίφημον αυτό «αβγό” ή μήπως γεννούν οι κόττες του χωρίς ο πετεινός να παίρνη είδησιν;

ή:

Ο μεγαλοφυής συντάκτης του «αλφαβητάριου”… ακολουθεί, ως φαίνεται, την φωνητικήν ορθογραφίαν. Ίσως κανένας άλλος ρηξικέλευθος τενεκές ακολουθήση καμμίαν άλλην και ούτω οι ατυχείς μαθηταί από της ασυνεπούς προς εαυτήν ορθογραφίας ταύτης θα οδηγηθούν ασφαλώς εις το Δρομοκαΐτειον. Ο κ. Υπουργός έχει γνώσιν αυτής τής λα­βυρινθώδους ακολασίας ή μήπως ό κάθε τυχοδιώκτης έχει το δικαίωμα να δημιουργή γλωσ­σικούς νόμους και να είσάγη ορθογραφικούς κανόνας, ανταποκρινομένους προς τας περιστά­σεις ή προς την ανισόρροπον ιδιοσυγκρασίαν του;

Αυτά, τον Δεκέμβριο του 1917. Μπροστά σε αυτή την επίθεση, για να μη θυσιαστεί το μείζον (η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση  και τα Αναγνωστικά της δημοτικής) για  το έλασσον, ο Γληνός πρότεινε στον Τριανταφυλλίδη να υποχωρήσει στο θέμα της ορθογραφίας.

Θυμάται ο Τριανταφυλλίδης, σε άρθρο του το 1943:

Στην αρχή ήμουν πάρα πολύ αντίθετος για ν’ αλλαχτεί πάλι η γραφή των  αυγών και των αυτιών και να ξαναθρονιαστεί το πατροπαράδοτο «υ», που μόλις το είχαν χάσει. Όχι μόνο, όχι κυρίως γιατί τη νόμιζα πιο σωστή ιστορικά, παρά και επειδή είναι πολύ πιο απλή πραχτικά, και επομένως σωστή -όσο πρόκειται για νεότερο τύπο- και προτιμότερη,  καθώς το είχα εξηγήσει  παλιότερα. Στο τέλος όμως  πείστηκα, και οι νέες εκδόσεις των ίδιων αναγνωστικών, που κυκλοφόρησαν μέσα στον ίδιο σχολικό χρόνο,  καθώς και όλα τα μεταγενέστερα διδαχτικά της δημοτικής,  μιλούσαν  από τότε πάλι μόνο για «αυγά» και «αυτιά». Όταν, στα 1919 νομίζω, διηγόμουν  την  ορθογραφικήν αυτή περιπέτεια στο Γάλλο νεοελληνιστή κ. Pernot, περαστικό τότε από την Αθήνα, μου έλεγε: «Μα γιατί το κάματε; Έπρεπε να τους το εξηγήσετε! (il aurait fallu le leur expliquer)» Και του απάντησα: Μα όταν μαγειρεύεται ‘γλωσσικό ζήτημα’, όταν επιστρατεύονται προλήψεις βαθιοριζωμένες,  όταν  εξαφανίζεται η λογική και ξεσπούν τα πάθη, φαντάζεστε πως απομένει καιρός για εξήγηση και συζήτηση για το αν χρειάζονται τα αυτιά «φ» ή «υ»;

Το άρθρο του 1943 το έγραψε ο Τριανταφυλλίδης στη Νέα Εστία ως απάντηση σε επιστολή αναγνώστη, ο οποίος παραπονιόταν διότι στη Νεοελληνική Γραμματική (1941) του Τριανταφυλλίδη υπήρχε η γραφή «αυγό», το ίδιο και στο Εγκυκλοπαιδικό λεξικό Ελευθερουδάκη, ενώ στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια υπήρχαν και οι δύο γραφές, αλλά στο Ιστορικό  Λεξικό της  Ακαδημίας η γραφή «αβγό» ενώ και σε μεταγενέστερο κείμενο της Ακαδημίας, το 1938, «προς επιστημονικόν κανονισμόν της Νεοελληνικής Ορθογραφίας» προκρινόταν επίσης η γραφή «αβγό».

Από το ίδιο άρθρο, σημειώνω και μια χιουμοριστική ατάκα του Τριανταφυλλίδη: «Είναι περίεργο πως η ορθογραφία των  αυγών γίνεται πάντα επίκαιρη όταν φουντώνει παγκόσμιος πόλεμος».

Λοιπόν, ο Τριανταφυλλίδης υποχώρησε το 1918 στο ζήτημα της ορθογραφίας των αυγών για να εξευμενίσει τους καθαρευουσιάνους.  Πρόσκαιρα  αυτή η υποχώρηση κέρδισε χρόνο, αλλά βέβαια οι αντίπαλοι της δημοτικής βρήκαν  αργότερα άλλα προσχήματα και μπόρεσαν  να στήσουν, λίγα χρόνια αργότερα, το σκάνδαλο των Μαρασλειακών, επισείοντας τον  μπαμπούλα του ‘μαλλιαροκομμουνισμού’ και να ακυρώσουν σε μεγάλο βαθμό την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση.

Στα μεταπολεμικά χρόνια η γραφή «αυγό» ήταν εκείνη που διδασκόταν στα σχολεία, τόσο επί καθαρευούσης όσο και επί δημοτικής, αλλά το θέμα τέθηκε ξανά επί τάπητος το 1998,  όταν κυκλοφόρησε το λεξικό Μπαμπινιώτη, το οποίο παρουσίασε πολλές ορθογραφικές  ιδιοτυπίες, ανατρέποντας γραφές καθιερωμένες. Ανάμεσά τους, και οι γραφές «αβγό» και «αφτί», που ήταν και οι περισσότερο δικαιολογημένες.

Θα θυμάστε ότι μόλις κυκλοφόρησε το λεξικό Μπαμπινιώτη σηκώθηκε μεγάλος θόρυβος, αρχικά από έναν δημοτικό σύμβουλο Θεσσαλονίκης, ο οποίος θίχτηκε επειδή στο λεξικό υπήρχε,  στο λήμμα «Βούλγαρος», ο ορισμός: οπαδός του ΠΑΟΚ, μειωτικά. Κάποιος αλλος είδε ότι το αυγό γραφόταν «αβγό» και προστέθηκε κι αυτό το επιχείρημα στη φαρέτρα των επικριτών του λεξικού, οι οποίοι επέκριναν το «αντεθνικό» λεξικό περίπου ότι αμφισβητεί την  ελληνικότητα της  Μακεδονίας και με τις απλοποιήσεις όπως το αβγό θέλει να αποκόψει τη νέα ελληνική  από την αρχαία.

Ήταν μια αντιεπιστημονική και αγλωσσολόγητη  επίθεση, που σε πολλά θύμιζε τη μεταγενέστερη Φωνηεντιάδα. Την είχα παρακολουθήσει από κοντά, όπως εκδηλωνόταν στα έντυπα αλλά και στο νεαρό τότε ελληνόφωνο Διαδίκτυο,  όπου δεν υπήρχαν μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ούτε ιστολόγια, αλλά η ανταλλαγή απόψεων γινόταν μέσα από τις περίφημες λίστες συζήτησης. Το παράλογο της αντιπαράθεσης ήταν  ότι κατηγορήθηκε ο Μπαμπινιώτης, ένας κατεξοχήν συντηρητικός γλωσσολόγος, για πράγματα που δεν ήταν. Κατηγορήθηκε για οπαδός της ορθογραφικής  απλοποίησης, ενώ οι περισσότερες ιδιότυπες ορθογραφήσεις του μόνο απλουστευτικές δεν είναι (πχ αγώρι, τσιππούρα, φιλαινάδα, τζύρος, τσηρώτο κτλ.) Οι γραφές αβγό, αφτί όπως είδαμε ξεκινάνε  από τον  Χατζιδάκι, ενώ η απλογράφηση των ξένων δανείων (τρένο κτλ) από τον Τριανταφυλλίδη και είχε καθιερωθεί ήδη από το 1976. Το χειρότερο είναι ότι με την έξαλλη αυτή επίθεση (στην οποία πρωτοστατούσαν και ακροδεξιοί, σαν την μακαρίτισσα την κ. Τζιροπούλου-Ευσταθίου του Δαυλού και μετά της Ελληνικής Αγωγής) αφενός αναβλήθηκε η επιβεβλημένη σοβαρή επιστημονική κριτική στο λεξικό Μπαμπινιώτη, που επιπλέον κέρδισε πρώτης τάξεως διαφήμιση, ενώ αφετέρου καθιερώθηκε ο συντάκτης του ως ο εθνικός μας γλωσσολόγος.

Ωστόσο, οι ιδιότυπες ορθογραφήσεις που εισηγήθηκε το λεξικό Μπαμπινιώτη δεν εδραιώθηκαν στη χρήση, με ελάχιστες εξαιρέσεις -μάλιστα, σε άλλα λεξικά του ο κ. Μπαμπινιώτης επανέρχεται σε κάποιες περιπτώσεις στη σχολική ορθογραφία.

Οι γραφές «αβγό» και «αφτί», που όπως είπα και πριν έχουν ισχυρή νομιμοποιητική βάση, εξακολουθούν να παραμένουν μειοψηφικές. Εγώ γράφω «αυγό» και «αυτί» επειδή σε ζητήματα  ορθογραφίας έχω πει να ακολουθώ την ορθογραφία του ΛΚΝ, «της Θεσσαλονίκης» δηλαδή (με ελάχιστες εξαιρέσεις).

Το ΛΚΝ έχει κύριο λήμμα «αυγό», ο Μπαμπινιώτης «αβγό», το Χρηστικό «αβγό» ενώ το ΜΗΛΝΕΓ «αυγό». Φυσικά, στην εκάστοτε άλλη γραφή υπάρχει παραπομπή προς το κύριο λήμμα.

Σε ένα γκάλοπ που έκανα στο Τουίτερ, ρωτώντας αν γράφουν αυγό ή αβγό, η συμμετοχή ήταν πολύ μεγάλη αφού απάντησαν 1424 άτομα και δήλωσαν ότι γράφουν: 63% αυγό, 14% αβγό, 23% και τα δύο (είχα δώσει και αυτή την επιλογή).

Εσείς, πώς το γράφετε; Αυγό ή αβγό;

Βέβαια, προκειμένου για τα πασχαλινά αυγά, μικρή σημασία έχει η ορθογραφία τους. Το βασικό είναι να έχουν σκληρό τσόφλι για να κερδίζουν στο τσούγκρισμα!