Ωχ, το καθίκι!

Πριν αρχίσω, σπεύδω να διευκρινίσω ότι ο τίτλος δεν αποτελεί σχόλιο για την πολιτική ή την οικονομική κατάσταση, δεν τον έγραψα ας πούμε ενώ παρακολουθούσα κάποιον πολιτικό στην τηλεόραση ή σε διαδικτυακό σποτάκι, ούτε χαρακτηρίζει ειδικά κάποιο πρόσωπο. Το σημερινό άρθρο, και να σας ζητήσω προκαταβολικά συγνώμη γι’ αυτό, είναι ελαφρώς αυτοαναφορικό, με την έννοια ότι αναφέρεται σε δυο καπρίτσια μου, ας το πούμε έτσι. Όμως δεν εννοώ όποια κι όποια καπρίτσια, αλλά καπρίτσια ορθογραφικά.

Καπρίτσια ορθογραφικά μάλλον έχουμε όλοι μας, ή τουλάχιστον όλοι όσοι ασχολούμαστε επαγγελματικά με το γράψιμο, ακόμα και οι πιο ορθογράφοι. Κάποιες λέξεις, τις γράφουμε διαφορετικά από την επίσημη ορθογραφία από άποψη. Πολλοί μένουν πιστοί στην ορθογραφία που διδάχτηκαν στα θρανία (ή: που νομίζουν ότι διδάχτηκαν)· ας πούμε, επιμένουν να γράφουν «νεώτερος», όπως γραφόταν παλιότερα, αν και πάνε τουλάχιστον τριάντα χρόνια που έχουν απλοποιηθεί τα παραθετικά, και πολύ σωστά έχουν απλοποιηθεί διότι τα νέα ελληνικά, κι ας λένε ο Μιχαλολιάκος και ο Σαββόπουλος, δεν γνωρίζουν διάκριση σε μακρά και βραχέα φωνήεντα. Η διατήρηση του (αρχοντικού;) ωμέγα στο «νεώτερος» εξηγείται βέβαια και από την επίδραση του «νεωτερισμός», ενώ, ας πούμε, το τίμιος ή το στενός γράφονται τιμιότερος και στενότερος σχεδόν απ’ όλους.

Πολλοί επίσης γράφουν «πλατειά, βαθειά» (είτε έχουν επίρρημα είτε το θηλυκό επίθετο), που επίσης είναι λάθος σύμφωνα με την ισχύουσα ορθογραφία, εφόσον το «η βαθιά» δεν αποτελεί απευθείας εξέλιξη του αρχαίου «η βαθεία» αλλά μεσολάβησε το μεσαιωνικό «η βαθέα». Το μόνο «βαθειά» που δεν είναι λάθος τη σήμερον ημέρα είναι το επώνυμο του φίλου Κώστα Βαθειά που έχει το φωτοτυπάδικο στη Μαυρομιχάλη (δικό του είναι το επώνυμο, ό,τι θέλει το κάνει· εδώ ο άλλος το έχει Καμμένος).

Άλλη παλιομοδίτικη συνήθεια είναι τα ξένα δάνεια, τα οποία σύμφωνα με τον (ορθότατο) κανόνα γράφονται όσο το δυνατόν απλούστερα, και που πολλοί τα γράφουν αλλιώς, είτε επειδή έτσι τα έμαθαν είτε επειδή τους αρέσει περισσότερο (το λεγόμενο «αυτό έτσι το γράφω εγώ»). Τρανό παράδειγμα η μπίρα, που όλες σχεδόν οι εταιρείες τη γράφουν «μπύρα», ενώ ποτέ δεν γράφτηκε έτσι σε λεξικό. Άλλο τρανό παράδειγμα, το τρένο. Οι παλιότεροι θα θυμούνται (γεγονός ή μπεντροβάτο δεν ξέρω) ότι κάποιος πιάστηκε επειδή σε έρευνα που έγινε σπίτι του βρέθηκε βιβλίο που έγραφε τη λέξη «τρένο» με Ε. Άρα αριστερός, πάρ’τον μέσα.

Σε ένα βιβλίο που διάβασα πρόσφατα,  μυθιστόρημα μεταφρασμένο από τα γαλλικά, από μεγάλον εκδοτικό οίκο, στις πρώτες σελίδες προτασσόταν το εξής πρωτοφανές μήνυμα του εκδότη: Τηρήθηκε η ορθογραφία του μεταφραστή. Πράγματι, εφαρμοζόταν η παλιομοδίτικη ορθογραφία, με νεώτερους καυγάδες και βαθειές, πλατειές πιατέλλες, φυτίλια και φλυτζάνια (όλες αυτές οι λέξεις εκτός από το και δεν γράφονται έτσι στη σημερινή ορθογραφία). Βέβαια, εκτός από την ορθογραφική ιδιορρυθμία, το βιβλίο έπασχε και από κραυγαλέα έλλειψη επιμέλειας, παρά την ενίσχυση από το γαλλικό Κέντρο Βιβλίου, αλλά να μην ξεφύγω από το θέμα μου.

Ενώ η ορθογραφία είναι το πιο άχρηστο κομμάτι της γλωσσικής εκπαίδευσης, είναι βαθιά (έτσι!) ριζωμένη μέσα μας (τουλάχιστον στους ανθρώπους της ηλικίας μου) η αντίληψη ότι ο ανορθόγραφος είναι και ανεκπαίδευτος ή αμόρφωτος, άρα και αυτά που γράφει δεν είναι ανάγκη να τα παίρνουμε υπόψη, ενώ επίσης οι περισσότεροι της ηλικίας μου αντιμετωπίζουν κάθε ορθογραφική απλοποίηση με καχυποψία, θεωρώντας ότι είναι έργο των εχθρών του έθνους και του ιδρύματος Σόρος. Ειδικά το αβγό και το αφτί έχουν προκαλέσει μέγιστον ηθικό πανικό και δεν είναι λίγοι οι εκπρόσωποι της καφενειακής «γλωσσολογίας» που φέρνουν σαν παράδειγμα της γλωσσικής μας παρακμής το γεγονός ότι στο σχολείο διδάσκονται τα παιδιά να γράφουν αφτί και αβγό -να σημειωθεί ότι η επίσημη σχολική ορθογραφία δεν δέχεται τους τύπους αυτούς και εξακολουθεί να γράφει αυτί, αυγό, όσο κι αν οι προτάσεις για αφτί, αβγό είναι παλιές (από τον Χατζιδάκι). Ο Τριανταφυλλίδης, μπροστά στην κατακραυγή, υποχώρησε και δέχτηκε να διατηρηθεί το αυγό/αυτί και ο Μπαμπινιώτης που επαναπρότεινε το αβγό, αφτί έκανε μαζί και τόσες άλλες τερατώδεις προτάσεις για αλλαγές που μάλλον τα έκαψε για δεκαετίες. Έτσι κι αλλιώς, όπως και να το γράψεις το αυγό, ο σκοπός είναι να μην έχει σαλμονέλα -και ο μόνος, αλλά όχι αμελητέος, λόγος για να γράφουμε αβγό είναι για να μπορούμε μετά να γράφουμε και Χρυσαβγίτες, όπως πρότεινε ο φίλτατος Earion.

Εγώ γενικά ανορθογραφίες δεν κάνω πολλές, και επειδή γράφω επαγγελματικά έχω μάθει να προσαρμόζομαι στην ισχύουσα ορθογραφία, που εδώ που τα λέμε δεν αλλάζει και κάθε τρεις και πέντε όπως λένε ορισμένοι υπό το κράτος ηθικού πανικού· ζήτημα είναι αν έχει αλλάξει από το μονοτονικό και μετά. Επίσης, επειδή γράφω επαγγελματικά, χρειάζεται να έχω έναν μπούσουλα και διάλεξα να τηρώ, με ελάχιστες εξαιρέσεις, την ορθογραφία του ΛΚΝ, του Λεξικού της Κοινής Νεοελληνικής, που υπάρχει και ονλάιν.

Τις περισσότερες αλλαγές τις εφάρμοσα εύκολα (στην πραγματικότητα, όπως λέω παραπάνω, δεν πρόκειται για αλλαγές, με την έννοια ότι δεν έγιναν πέρσι-πρόπερσι. Οι αλλαγές έχουν γίνει εδώ και χρόνια, αλλά συνειδητοποιούμε με καθυστέρηση ότι έχουν γίνει). Λίγο περισσότερη προσπάθεια χρειάστηκα για να δεχτώ το «βρόμα» και «βρόμικος», διότι εγώ την παρετυμολογία την τιμώ, κι έτσι το «σκωλήκων βρώμα και δυσωδία» το σεβόμουν. Τέλος πάντων, με βαριά (έτσι!) καρδιά υιοθέτησα τη βρόμα, και πιο πρόσφατα τη λέδη και τη μιλέδη (έτσι γράφονται), ενώ για τον κομουνισμό και τις παραφυάδες του ακόμα είμαι δίβουλος, πότε το γράφω έτσι, πότε παραδοσιακά, κομμουνισμός. Πάντως, αν μου ζητήσετε άρθρο και έχω γράψει «κομμουνισμός» και μου το διορθώσετε, δεν θα κάνω καβγά (έτσι!).

Οπότε, δύο είναι οι λέξεις στις οποίες διαφωνώ με το λεξικό ΛΚΝ από άποψη -μπορεί να είναι κι άλλες και να διαφωνώ χωρίς να το ξέρω, σαν τον φίλο μου που έγραφε «γκιώνης» ενώ τα λεξικά (όλα) το γράφουν γκιόνης, διότι η λέξη είναι αλβανική και το ωμέγα δεν έχει καμιά βάση. Οι δυο αυτές λέξεις βρίσκονται στον τίτλο του άρθρου: ωχ, το καθίκι.

Τα λεξικά, τόσο το ΛΚΝ όσο και του Μπαμπινιώτη, θα έγραφαν: Οχ, το καθοίκι. Εγώ είναι αδύνατο να χωνέψω τις γραφές αυτές κι επειδή βέβαια δεν θέλω να παραδεχτώ ότι απλώς δεν μ’ αρέσουν (όπως λένε οι άλλοι για τη μπίρα) έχω θεωρητικοποιήσει την προτίμησή μου στις γραφές ωχ και καθίκι.

Το, με το συμπάθιο, καθοίκι, γράφεται έτσι επειδή (υποτίθεται ότι) ετυμολογείται από το «οίκος». Εξηγώ το γιατί, χωρίς να συμφωνώ. Σύμφωνα με το ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη, το μεσαιωνικό καθοίκιν, υποκοριστικό του κάθοικον, είναι φραστικό σύνθετο από συναρπαγή της αρχαίας φράσης «κατ’ οίκον», με φθόγγο «θ» αν και δεν ακολουθεί δασεία, μάλλον από παρασύνδεση με τις λ. καθίζω, κάθισμα κτλ.

Όμως, αν δεν κάνω λάθος, η μοναδική ανεύρεση του «κάθοικον» στη μεσαιωνική γραμματεία είναι ένας στίχος από το Χρονικό του Μορέως (τα κάθοικα τσακίζουν, Η 766), που είναι και αμφισβητούμενος και δεν είναι γραμμένος έτσι στην πηγή, αλλά πρόκυψε από διόρθωση. Οπότε; Η παρετυμολογία είναι άγιο πράγμα, και τη δέχεται άλλωστε και ο Μπαμπινιώτης όταν γράφει «πολυθρόνα» (που δεν έχει καμιά σχέση με το πολύς, πολτρόνα είναι). Γιατί να μη τη δεχτούμε κι εδώ;

Αλλά και ποιος μας λέει πως είναι παρετυμολογία; Γιατί να μη δεχτούμε ότι το καθίκι είναι αυτό πάνω στο οποίο καθόμαστε; Γι’ αυτό άλλωστε και παλιότερα έγραφαν επίσης και «καθήκι», επειδή τότε έγραφαν και «κάθησα» -και παλιά ο κόσμος καθόταν με τις ώρες στο καθίκι, όπως λέει και ο Λαπαθιώτης σε ένα σατιρικό του:

Δε θαύμασες το πιάνο μου και τη βιβλιοθήκη μου;
Δεν είδες το κατάμεστον οικόσημα καθήκι μου;
Tέτοιο καθήκι σαν αυτό βρε Παπανικολάου
θα βρεις μονάχα στην αυλή του φίλου Νικολάου!
Σε τέτοιο τάχα κ’ η Σεπτή Εκείνου Υψηλότης,
δε σφίγγεται κάθε πρωί να κάνει το ψιλό της;

Μπορείτε να το γράψετε και καθήκι, δεν θα μαλώσουμε, αλλά το «καθοίκι» δεν έχει καμιά βάση. Ιδίως σε αστυνομικά μυθιστορήματα, που έχουν και σαγρέ μεταφράσεις, βάζω τα γέλια όταν διαβάζω, έστω, «Άντε χάσου, ρε καθοίκι», είναι σαν να του μιλάει στον πληθυντικό.

Όσο για το ωχ, τα λεξικά (όλα) το γράφουν οχ, όπως και οχαδερφισμός, διότι είναι ηχομιμητικό επιφώνημα, λένε. Ναι, αγαπητοί, αλλά εσείς επίσης γράφετε «ω!», κι ας είναι κι αυτό ηχομιμητικό. Δεν μπορεί το ω να γράφεται με ωμέγα και το ωχ με όμικρον, αυτά είναι παραλογισμοί. Προσοχή, δεν εννοώ ότι το /o/ στο «ωχ» είναι μακρό άρα πρέπει να γραφτεί με ωμέγα, υπάρχουν και πολύ σύντομα «ωχ». Αλλά όπως γράφεται το ένα επιφώνημα πρέπει να γραφτεί και το άλλο -κι επειδή δεν μπορεί να γράφουμε «ο» αντί για «ω» γιατί πέφτουμε πάνω στο αρσενικό άρθρο, μοιραία θα γράψουμε «ωχ».

Υπάρχει κι άλλος ένας λόγος υπέρ του «ωχ», ότι η ελληνική γλώσσα γνωρίζει άλλο «οχ», την ιδιωματική (επτανησιακή αλλά όχι μόνο) πρόθεση «οχ» που σημαίνει από. Αντιγράφω από το βιβλίο μου «Λέξεις που χάνονται» (μια ωραία ιδέα για δώρο στις γιορτές που έρχονται, αν δεν έχει εξαντληθεί ίσαμε τότε):

Οχ σημαίνει «από» και είναι εξέλιξη της αρχαίας πρόθεσης «εκ»: εκ > οκ > οχ. Ακουγόταν κυρίως στα Επτάνησα.

Το οχ υπάρχει και στον Ερωτόκριτο, π.χ. «να βγει οχ το παλάτι», ενώ το βρίσκουμε συνεχώς στους Επτανήσιους, π.χ. στον Μαρτελάο («οχ το μνήμα αναστηθείτε»), στον Λασκαράτο («και κλαίνε οχ τη χαρά τους»), στον ηπειρώτη Βηλαρά («Φυλάγου οχ τον καλόγερο και κάμνε το σταυρό σου») και βέβαια στον Διονύσιο Σολωμό, π.χ. «η ρομφαία σου πυρωμένη οχ την Άπλαστη Φωνή» ή το «Ποια είναι τούτη που κατεβαίνει ασπροεντυμένη οχ το βουνό;», που θα το θυμούνται γενεές μαθητών που διασκέδασαν διαβάζοντας το «οχ» σαν να ήταν επιφώνημα πόνου: ωχ, το βουνό!

Βέβαια, με την ισχύουσα ορθογραφία το επιφώνημα γράφεται «οχ» –ίσως το μόνο σημείο στο οποίο διαφωνώ μαζί της. Στο κάτω-κάτω, όταν έχεις έναν εθνικό ποιητή πρέπει να κάνεις και κάποιες θυσίες. Οπότε, ας μείνει ωχ το επιφώνημα για να μην μπερδεύεται με το (έστω σπανιότατο) σολωμικό οχ.

Κάπου εδώ όμως θα κλείσω απότομα το άρθρο μου. Όχι μόνο γιατί συνειδητοποίησα ότι έχω ξεπεράσει τις 1500 λέξεις (εντάξει, μερικές ήταν κοπυπάστη) για ένα θέμα όπως η ορθογραφία που το θεωρώ δευτερεύον, αλλά και επειδή, όσο έγραφα, συνειδητοποίησα ότι υπάρχει και ένα τρίτο σημείο στο οποίο διαφωνώ με την επίσημη ορθογραφία, αν και δεν είναι μία λέξη αλλά οικογένεια λέξεων. Πρόκειται για τα τοπωνύμια ή τα τοπωνυμικά ή γενικώς κυριωνυμικά επίθετα σε -έικα (π.χ. μοιραλέικα, που έλεγε και ο αείμνηστος Κουτσόγιωργας), τα οποία η επίσημη ορθογραφία γράφει σε -αίικα, επειδή, ας πούμε, τα Κολοκοτρωναίικα προήλθαν από τους Κολοκοτρωναίους. Εγώ αυτό το «αίι» δεν το αντέχω, με πληγώνει στο μάτι, το θεωρώ οπτική χασμωδία. Και ευτυχώς στη Λεξιλογία βρήκαμε (επιχείρημα του φίλου Ζάζουλα) ότι δεν προήλθαν όλα τα -αίικα από -αίους. Για παράδειγμα, τα Κατσαρέικα στη Μεσσηνία ασφαλώς προήλθαν από κάποιον Κατσαρέα. Άρα, όταν δικαιολογούνται και οι δυο γραφές, διαλέγουμε για ομοιομορφία την απλούστερη, οπότε: σμυρνέικα, σιφνέικα, ρωμέικα, σαρακατσανέικα. Η οπτική χασμωδία ας μείνει για το παλαιικός (εγώ προτιμώ να λέω παλιακός για να μην τη βλέπω έστω και νοητά) και το νεολαιίστικος.

 

Υστερόγραφο, διόρθωση: Μπερδεύτηκα και έκανα ένα λάθος, καλά να πάθω να γράφω από μνήμης. Η λέδη και η μιλέδη δεν έχουν γίνει δεκτές από το ΛΚΝ ή από τη σχολική ορθογραφία, ούτε οι κομουνιστές.