Το Money Drop και οι συνωμοσίες του κ. Βακερνάγκελ

Τηλεόραση σπανίως βλέπω τα σαββατόβραδα, κι αν έβλεπα προχτές μάλλον δεν θα διάλεγα το Money Drop του Μέγα, μια και βρίσκω αντιπαθητικό και τον τίτλο αλλά και τον παρουσιαστή. Κατά τα άλλα, τα παιχνίδια γνώσεων μ’ αρέσουν, και τον Εκατομμυριούχο, όποτε μπορούσα, τον έβλεπα και απολάμβανα τις καλά διαλεγμένες ερωτήσεις που ασφαλώς ήταν καρπός σοβαρής δουλειάς. Για το Money Drop, δεν μπορώ να πω το ίδιο, τουλάχιστον αν κρίνω από το προχτεσινό περιστατικό, που μου το γνωστοποίησε με ηλεμήνυμα ένας φίλος του ιστολογίου.

Όπως μου λέει ο φίλος, στις δυο παίκτριες τέθηκε το ερώτημα: Ποια από τις παρακάτω λέξεις είναι γραμμένη λάθος;

Οι επιλογές που είχαν ήταν:
1. εισιτήριο
2. συνομωσία
3. αληλλεγγύη
4. παρεμπιπτόντως

Οι δυο παίκτριες, λέει ο φίλος μου, πόνταραν όλα τους τα λεφτά στο «παρεμπιπτόντως» (μάλιστα, λέει ο φίλος, η μία είπε στην άλλη «Μα καλά, έχεις ακούσει κανέναν να το λέει έτσι; Όλοι παρεπιπτόντως το λένε») και έχασαν, διότι, είπε ο παρουσιαστής της εκπομπής, έπρεπε να διαλέξουν την «αληλλεγγύη», η οποία όντως είναι λάθος γραμμένη. Μια επόμενη παίκτρια έκανε ένσταση, υποστηρίζοντας ότι η ερώτηση ήταν παγίδα, διότι το παρεμπιπτόντως έχει, λέει, διπλή ορθογραφία και γράφεται και παρεπιπτόντως.

Καμιά τους δεν πρόσεξε ότι στην ερώτηση υπήρχε όχι παγίδα αλλά κοτζαμάν τρύπα που την αχρήστευε, διότι δεν ήταν μόνο η *»αληλλεγγύη» λάθος γραμμένη αλλά και η *συνομωσία. Αν οι υπεύθυνοι της εκπομπής είχαν κάνει τον κόπο να ανοίξουν λεξικό, θα έβλεπαν ότι γράφεται συνωμοσία. Απορώ μάλιστα τι θα συνέβαινε αν οι παίκτριες έδιναν απάντηση ότι η συνομωσία είναι το λάθος’ θα τις μηδένιζε ο ευφυής Αρναούτογλου; Και θα είχαν δικαίωμα για ένσταση; Ποιος θα έπαιρνε τα χιλιάρικα -ο τυχερός ανορθόγραφος ή ο άτυχος ορθογράφος;

Είναι σαφές ότι αυτός που διάλεξε τις ερωτήσεις δεν ξέρει τη δουλειά του -είναι ανεπίτρεπτο να μην ελέγχονται τόσο απλά πράγματα όπως η ορθογραφία μιας λέξης (όταν δεν είναι η λέξη ορθοπ*δικός). Φαίνεται όμως πως οι παραγωγοί της εκπομπής αδιαφορούν για το κύρος της. Ωστόσο, ο φίλος που μου έγραψε, ο οποίος ανέτρεξε στο λεξικό, είχε απορία:

Αφού  η συνωμοσία παράγεται από το συν και το αρχαίο όμνυμι, πού βρέθηκε το ωμέγα;

Η απορία δεν είναι καθόλου αδικαιολόγητη -και εδώ μπαίνει στη μέση ο κ. Βακερνάγκελ με τις… συνωμοσίες του. Ο Ιάκωβος Βακερνάγκελ (1853-1938) ήταν ένας Γερμανοελβετός γλωσσολόγος ο οποίος διατύπωσε τον νόμο της «έκτασης εν συνθέσει» (Regelung der Dehnung in der Zusammensetzung), σύμφωνα με τον οποίο, στα αρχαία ελληνικά και σε άλλες παλιές ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, όταν έχουμε σύνθεση δυο λέξεων από τις οποίες η δεύτερη αρχίζει από φωνήεν, τότε το  αρχικό (ή αρκτικό όπως το λένε οι γλωσσολόγοι) φωνήεν της δεύτερης λέξης εκτείνεται, δηλαδή γίνεται μακρό.

Έτσι, στο ρήμα όμνυμι/ομνύω, και πιο συγκεκριμένα στο θέμα -ομοσ, το αρχικό ο παθαίνει έκταση στα σύνθετα και γίνεται ω, έτσι: συνωμοσία, ορκωμοσία. Και αυτό ισχύει για πάρα πολλές λέξεις όπου το βραχύ α ή το ε γινόταν μακρό η και το ο γινόταν ω. Αγορεύω αλλά συνήγορος. Ακούω αλλά ευήκοος. Οδύνη αλλά επώδυνος. Έλεος αλλά ανηλεής. Ορύσσω αλλά χρυσωρυχείο. Ομαλός αλλά ανώμαλος. Μια πασίγνωστη και πολυμελής ομάδα συνθέτων, σαν τα ανώνυμος, ψευδώνυμος, επώνυμος, συνώνυμος κτλ. προέρχεται από τον διαλεκτικό αρχαίο τύπο όνυμα (αντί του όνομα).

Να πω ότι δεν έχω ανοίξει καμιά μεγάλη γραμματική της αρχαίας γλώσσας κι έτσι δεν ξέρω να σας πω γιατί πολλές λέξεις που αρχίζουν από φωνήεν φαίνεται να μην τηρούν τον νόμο της έκτασης όταν σχηματίζουν σύνθετα.  Επίσης, να πω ότι στα κιτάπια που κοίταξα είδα να λένε ότι η έκταση γινόταν όταν η πρώτη λέξη τελείωνε σε φωνήεν και η δεύτερη άρχιζε από φωνήεν, για να μην υπάρχει, λέει, χασμωδία. Αυτό εξηγεί π.χ. τον στρατηγό (στρατό + άγω) αλλά δεν μου φαίνεται να εξηγεί τον ανώμαλο ή τη συνωμοσία, όπου δεν βλέπω να τελειώνει σε φωνήεν το πρώτο συνθετικό. Τα έργα του Βακερνάγκελ υπάρχουν ονλάιν, αλλά είναι γραμμένα στα γερμανικά και μάλιστα μ’ εκείνα τα φριχτά γοτθικά γράμματα, οπότε θέλει κάποιον πιο θαρραλέο από μένα για να διαβαστούν.

Βέβαια, οι λαϊκές λέξεις κρατάνε το δικό τους τρόπο σύνθεσης γι’ αυτό και έχουμε βαριακούω αλλά βαρήκοος, ανελέητος αλλά ανηλεής. Αντίθετα, στις νεότερες λόγιες λέξεις που φτιάχνονται πάνω στο πατρόν των αρχαίων,  ο νόμος του Βακερνάγκελ θεωρείται ότι ισχύει. Για το λόγο αυτό, όλα τα λεξικά ομοφωνούν ότι πρέπει να γράφουμε «ημιώροφος», παρόλο που η λέξη αυτή δεν είναι αρχαία, επειδή παραδίδονται στα αρχαία οι λέξεις τριώροφος και πολυώροφος.

Με τον όροφο έχω να διηγηθώ μια ιστορία, και μ’ αυτήν θα τελειώσω. Πριν από δυο χρόνια περίπου, τα παιδιά του indy.gr μου είχαν ζητήσει τη γνώμη μου αν πρέπει να γράφουν Ημιόροφο ή Ημιώροφο μια ιστοσελίδα που έφτιαχναν (η οποία, στο μεταξύ, έχει εξελιχτεί σε αυτοτελή ιστότοπο και γράφεται Ημιόροφος). Τους είχα συμβουλέψει λοιπόν να γράψουν ημιόροφος, για τους λόγους που θα πω παρακάτω:

Η αλήθεια είναι ότι η λέξη ημιώροφος ξεκίνησε ως λόγιος σχηματισμός· και η λέξη όροφος, άλλωστε. Το λαϊκό ισοδύναμο ήταν το πάτωμα, μεσοπάτωμα ο ημιώροφος, τρίπατη πολυκατοικία η τριώροφη.

Και είναι επίσης αλήθεια ότι ο νόμος του Βακερνάγκελ στα βασικά του σημεία κρατάει γερά, δηλαδή κανείς δεν διανοείται να τον αμφισβητήσει συνολικά, να γράψει ας πούμε *εποφελής, *ανόδυνος, *ανόμαλος ή, ακόμα περισσότερο, *καταγορώ.

Ωστόσο, είναι κραυγαλέα η, έστω φαινομενική, ασυνέπεια: όροφος με όμικρον, ημιώροφος, διώροφος, τριώροφος με ωμέγα. Και όταν λέμε ότι ζούμε σε μια εποχή όπου η λόγια γλώσσα έχει μπολιάσει την καθομιλουμένη, το μαχαίρι είναι δίκοπο, θέλω να πω ότι και τις λόγιες λέξεις τις οικειοποιούμαστε, πολύ περισσότερο που σήμερα, στη συντριπτική μας πλειοψηφία (πλειονότητα αν δεν σηκώνετε μύγα στο σπαθί σας) μένουμε σε κτίρια με ορόφους.

Έπειτα, όπως και στην περίπτωση των δύο ρ (γιατί να γράφουμε ηχορρύπανση; ) έτσι κι εδώ, θυμίζουμε λίγο τους Ποσειδωνιάτες του καβαφικού ποιήματος, μια και τηρούμε κανόνες της αρχαίας, που ούτε να τους μυριστούμε δεν μπορούμε αφού ούτε από βραχέα και μακρά ξέρουμε στη νέα μας γλώσσα ούτε μπορούμε να εξηγήσουμε (αν δεν είμαστε κλασικοί φιλόλογοι) γιατί μερικές λέξεις εκτείνουν σε σύνθεση το αρχικό τους φωνήεν ενώ άλλες όχι. Κι έπειτα, εμείς τον Βακερνάγκελ στη νέα μας γλώσσα δεν τον τηρούμε, εκτός από αναλογικούς σχηματισμούς. Λέμε κρεαταγορά, ενώ οι αρχαίοι ισηγορία, λέμε βαριακούω και όχι βαρήκοος, λέμε απάνεμος και όχι υπήνεμος.

Και καθώς ο Βακερνάγκελ έχει πεθάνει και δεν πρόκειται να μας φέρει αντίρρηση, πιστεύω ότι μπορούμε να υποστηρίξουμε μια μικρή παρέκκλιση από τον νόμο του, ειδικά και μόνο για τις περιπτώσεις όπου το β’ συνθετικό είναι κοινή λέξη της καθομιλουμένης και διατηρεί στη σύνθεση το γένος του και τον τονισμό του. Διότι, την «ασυνέπεια» του οδύνη – επώδυνος δεν τη βλέπει το παιδί, ούτε καν του ομαλός – ανώμαλος, αλλά το όροφος – διώροφος και το ορυχείο-χρυσωρυχείο βγάζει μάτι, και πώς ν’ αντικρίσεις το παιδί σου μετά;

Τέτοιες περιπτώσεις, όπου δηλαδή το β’ συνθετικό να διατηρείται ολοσούμπιτο και ακέραιο «εν συνθέσει», και με το γένος και με τον τονισμό του, είναι μόνο οι σύνθετες της λ. όροφος και της λέξης ορυχείο.

Εισηγούμαι δηλαδή, κατ’ εξαίρεση από τον κ. Βακερνάγκελ, να γράφουμε διόροφος, τριόροφος, πολυόροφος, ημιόροφος κτλ. καθώς και χρυσορυχείο, ανθρακορυχείο, και κατ΄αναλογία μεταλλορύχος κτλ.

Ψάχνοντας στο γκουγκλ πριν από δυο χρόνια, είχα βρει ότι το «ημιόροφος» είναι συχνότερο από το «ημιώροφος», ενώ το «διώροφο» είναι συχνότερο από το «διόροφο». Η αντίφαση, είχα γράψει σε ένα παλιό άρθρο, ίσως εξηγείται από το ότι το «διώροφο» το πουλάς ή το νοικιάζεις, άρα του βάζεις ωμέγα για να πιάσεις καλύτερη τιμή (επισημότερο, ντε!) ενώ ο καημένος ο ημιόροφος απλώς υπάρχει, οπότε του βάζουν όμικρον επειδή τους φαίνεται πιο φυσιολογικό. Σε μια σημερινή αναζήτηση βλέπω ότι και η γραφή «διόροφο» υπερτερεί ελαφρά σε σχέση με τη «διώροφο», παναπεί υπάρχει ελπίδα να βάλουμε λίγη λογική στην ορθογραφία μας (όσο κι αν αυτό μοιάζει μάταιος στόχος).

μα καλά, έχεις ακούσει κανέναν να το λέει έτσι; Παρεπιπτόντως το λέμε!» -η δήλωση της μίας, για την ιστορίαμα καλά, έχεις ακούσει κανέναν να το λέει έτσι; Παρεπιπτόντως το λέμε!» -η δήλωση της μίας, για την ιστορία

Προσθήκη: Παρόλο που το είχα κατά νου όταν έγραφα το άρθρο, τελικά μου ξέφυγε και μου το θυμίζει το πρώτο σχόλιο, του Κώστα. Λοιπόν, αν και θεωρώ ανεπίτρεπτη προχειρότητα της εκπομπής να μην έχουν ανοίξει ένα λεξικό να δουν πώς γράφεται η συνωμοσία, όποιος γράφει *συνομωσία έχει πολλά ελαφρυντικά. Όχι μόνο δεν είναι φανερό το ωμέγα στη δεύτερη συλλαβή, αλλά, αν σκεφτούμε το ρήμα «ομώνω» (ή και «αμώνω», αν και τα λεξικά δεν το έχουν) η τρίτη συλλαβή φαίνεται να θέλει ωμέγα!