Παίζει μπριτζ ο σμπίρος;

Οι ελληνικές λέξεις που αρχίζουν από σμπ- είναι μετρημένες στα δάχτυλα: σμπαράλια, σμπάρο και σμπίρος (δεν θα μετρήσουμε το σμπρώχνω). Και οι τρεις αυτές οι λέξεις είναι δάνεια, από τα ιταλικά (ή τα ενετικά), αν και για μία από αυτές υπάρχει η άποψη ότι είναι απώτερης ελληνικής αρχής, οπότε πρόκειται για αντιδάνειο. Τη λέξη αυτή έτυχε να την κουβεντιάζω σε μια συζήτηση με φίλους χτες-προχτές, οπότε σκέφτηκα να σας αφηγηθώ την ιστορία της, μια και έχει ετυμολογικό ενδιαφέρον.

Πρόκειται για τον σμπίρο, λέξη περιφρονητική σήμερα, σχεδόν βρισιά. Όπως είπαμε, είναι δάνειο από τα ιταλικά. Στο Μεσαίωνα και στην Αναγέννηση sbirro λεγόταν στις ιταλικές πόλεις-κράτη ο αστυνομικός υπάλληλος που μεριμνούσε για την τήρηση της τάξης περιπολώντας στους δρόμους με την κοκκινωπή του στολή. Γρήγορα η λέξη, και μέσα στην Ιταλία, αλλά και έξω από αυτήν όπου διαδόθηκε ως δάνειο, αποκτά αρνητικές σημασίες: δηλώνει τα πρωτοπαλίκαρα, τους μπράβους των ισχυρών που αναλαμβάνουν να διεκπεραιώνουν βρομοδουλειές. Κάπως έτσι περνάει και στα ελληνικά, όπου όμως η λέξη, ακόμα κι όταν σήμαινε τον αστυνομικό, είχε εξαρχής μειωτική χροιά, περισσότερο σήμαινε τον μυστικό αστυνομικό, τον χαφιέ· σήμερα, η λέξη απαντά σχεδόν αποκλειστικά με τη σημασία «μπράβος, τσιράκι» (το λεξικό Μπαμπινιώτη δίνει ως πρώτη σημασία το «αστυνομικός», ενώ το ΛΚΝ δεν έχει τη λέξη, περιέργως).

Στη λογοτεχνία, οι σμπίροι εμφανίζονται π.χ. στα Σατιρικά γυμνάσματα του Παλαμά (στο έβδομο ποίημα της δεύτερης σειράς υπάρχουν οι στίχοι: «λύκοι μέσ’ στην προβιά, σπιγούνοι, σμπίροι / του δείνα Σάυλοκ, και του τάδε Εφέντη») ή στον Κανάρη του Φωτιάδη («τον βάλανε πάνω σ’ ένα γάιδαρο και τον γύριζαν σ’ όλη την πολιτεία, όσο που σμπίροι τον βάραγαν με τους βούρδουλους»). Πάντως, είτε είναι χαφιές, είτε μπράβος, είτε τσιράκι, ο σμπίρος πάντοτε κάνει τις βρομοδουλειές του για λογαριασμό ενός ισχυρού.

Αλλά είπαμε πριν ότι αυτή η… ωραία λέξη έχει ενδεχομένως ελληνικές περγαμηνές. Από πού κι ως πού; Το sbirro απαντά αρχικά ως birro και σύμφωνα με τους περισσότερους ετυμολόγους προέρχεται από το υστερολατινικό birrus «κόκκινος μανδύας με κουκούλα», το οποίο είναι δάνειο από το ελληνικό πυρρός. Φαίνεται ότι οι Ιταλοί σμπίροι, οι αστυνομικοί, φορούσαν κοκκινωπούς μανδύες και από εκεί πήραν το όνομά τους. Αν είναι σωστή αυτή η εκδοχή, βλέπουμε ότι το χρώμα έδωσε το όνομα στο ένδυμα και το ένδυμα έδωσε το όνομα στο επάγγελμα· μέχρι που το επάγγελμα ξέπεσε σε μομφή, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία.

Η θεωρία αυτή κάθε άλλο παρά σίγουρη είναι· ούτε είναι βέβαιο ότι το birrus προέρχεται από το πυρρός, ούτε ότι το sbirro προέρχεται από το birrus. Τα περισσότερα λεξικά την αναφέρουν με επιφυλάξεις, ελλείψει άλλης καλύτερης. Το λεξικό Μπαμπινιώτη τη θεωρεί αντιδάνειο αλλά δεν τολμάει να τη γράψει, όπως κάνει με τα άλλα αντιδάνεια, έτσι που να θυμίζει την αρχική της ορθογραφία, δηλαδή… σμπύρρος ή σμπύρος (ενώ π.χ. γράφει τζύρος επειδή προέρχεται από τον γύρο). Το Ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη θεωρεί ότι είναι πιθανό αντιδάνειο οπότε απαλλάσσεται από την υποχρέωση να γράψει το αποτρόπαιο «σμπύρος».

Άξιος κάθε περιφρόνησης ο σμπίρος (ή σμπύρος, αν προτιμάτε) αλλά βρίσκεται στην αρχή μιας άλλης λέξης που μου είναι πολύ αγαπητή, και εννοώ το μπριτζ –το παιχνίδι. Βέβαια, αν δεν έχετε ασχοληθεί ειδικά με την ιστορία της λέξης, είμαι βέβαιος ότι θα θεωρείτε, με όλο σας το δίκιο, πως το μπριτζ (bridge) προέρχεται από την αγγλική λέξη bridge (= γέφυρα). Όμως δεν είναι αυτή η αρχή της λέξης, ούτε γεννήθηκε το μπριτζ στις όχθες του Τάμεση.

Παρόλο λοιπόν που το μπριτζ οι περισσότεροι το θεωρούν αγγλικής προέλευσης (αφού bridge είναι αγγλική λέξη), είναι παιχνίδι ανατολίτικο. Πρόγονός του είναι το ρωσικό biritch, ένα παιχνίδι που είναι ντοκουμενταρισμένο σε έντυπο το 1886, πολλά χρόνια πριν εμφανιστεί το αγγλικό bridge whist, ο πρόγονος του σημερινού μπριτζ. Συγκεκριμένα, υπάρχει σε βρετανική βιβλιοθήκη ένας σύντομος οδηγός που περιγράφει πώς παίζεται το μπιρίτς, ή «ρώσικο γουίστ». Το έγγραφο αυτό το βλέπετε εδώ.

Οι ιστορικοί του μπριτζ, παρόλο που ήξεραν την ύπαρξη του εγγράφου για το μπιρίτς, επί πολλά χρόνια δίσταζαν να παραδεχτούν ρώσικη αρχή σε ένα παιχνίδι που φαινόταν καθαρά βρετανικό (και αριστοκρατικό) και έλεγαν ότι η λέξη biritch είναι ανύπαρκτη στα ρωσικά. Σήμερα έχουν παραδεχτεί ότι λέξη τέτοια υπάρχει, απλώς είναι παλιά. Την έχει, μεταξύ άλλων, το ετυμολογικό λεξικό του Μίκλοσιτς. Η λέξη σημαίνει τον ντελάλη του χωριού, που μεταξύ άλλων ήταν υπεύθυνος για τις δημοπρασίες, και πράγματι στο μπιρίτς, όπως και στο μπριτζ, γίνεται μια πλειοδοσία μεταξύ των παικτών και το «συμβόλαιο» κατακυρώνεται σε όποιον πλειοδοτήσει. Η ρωσική λέξη, το μπιρίτς, που υπάρχει και σε άλλες σλαβικές γλώσσες, αλλά όχι σε όλες, προέρχεται σύμφωνα με τον Μίκλοσιτς από το ιταλ. sbirro, δηλαδή από τον σμπίρο.

Θα μπορούσα να γράψω πολλά για την ιστορία του μπριτζ, αλλά ίσως αξίζει να μπουν σε χωριστό άρθρο. Θα αναφέρω όμως καναδυό λεπτομέρειες με ελληνικό ενδιαφέρον. Συγκεκριμένα, το ρωσικό μπιρίτς διαδόθηκε ευρύτερα όταν έφτασε στην Κωνσταντινούπολη· όπως θυμάται ένας Ιταλός παίκτης, τον Αύγουστο του 1873 έπαιξε για πρώτη φορά μπιρίτς στο σπίτι του Γεωργίου Κορωνιού, διευθυντή της Τράπεζας της Κων/πολης, με συμπαίκτες τον Ευστάθιο Ευγενίδη και τον «ρουμάνο» τραπεζίτη Σεργιάδη, ο οποίος τούς έμαθε τους κανόνες του παιχνιδιού. Προφανώς, το παιχνίδι έγινε δημοφιλές στους διπλωματικούς κύκλους. Σύμφωνα με τον ιστορικό Thierry Depaulis, από την Πόλη το παιχνίδι μεταφέρθηκε από πλούσιους Έλληνες στο Κάιρο, και από εκεί κατέκτησε τη Ριβιέρα, το Παρίσι και μετά το Λονδίνο, και σε κάποιο σημείο του ταξιδιού άλλαξε και το όνομά του, παρετυμολογικά, σε bridge, και καθιερώθηκε έτσι. Καθώς το μπριτζ ταξίδεψε από την Πόλη στο Μισίρι, διαδόθηκε και στα Χανιά (επί αυτονομίας). Ένας από τους πρώτους παίχτες ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος, που ο γιος του ο Σοφοκλής διετέλεσε και πρωταθλητής Ευρώπης στη δεκαετία του 1930, με παρτενέρ τον Τουλουμάρη, εκπροσωπώντας τη Γαλλία.

Μόνο που το μπριτζ είναι παιχνίδι της αριστοκρατίας. Οι σμπίροι δεν νομίζω να παίζουν μπριτζ.