Το είνορο του Γιώργου Κοτζιούλα

Η Αθηνά Βογιατζόγλου, που διδάσκει Νεοελληνική Φιλολογία στο πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και γράφει ένα βιβλίο για τον ποιητή Γιώργο Κοτζιούλα, προδημοσίευσε την Κυριακή 27 Φεβρουαρίου, στην Αυγή, ένα απόσπασμα από το βιβλίο της (που έχει προσωρινό τίτλο Μαχητικός και αντιμοντερνιστής. Ο Γιώργος Κοτζιούλας ως ποιητής και κριτικός).  Παραθέτει εκεί ένα ποίημα του Κοτζιούλα,  που μου τράβηξε την προσοχή και θα το παρο υσιάσω κι εγώ σήμερα, διότι πέρα από την ποιητική του αξία έχει και γλωσσικό ενδιαφέρον.

Ο Κοτζιούλας, γεννημένος στην Πλατανούσα Άρτας από πολύ φτωχή οικογένεια, σπούδασε στη Φιλοσοφική ενώ παράλληλα δούλευε διορθωτής και μετάφραστής σε περιοδικά. Από την ανέχεια και τη σκληρή δουλειά έπαθε φυματίωση που τον ταλαιπώρησε στην υπόλοιπη ζωή του. Το 1941 γύρισε στη γενέτειρά του. Από το 1943 συμμετείχε στην Αντίσταση, όπου ήταν η ψυχή του «θεάτρου του βουνού». Εκεί, ο φιλάσθενος διανοούμενος γνωρίστηκε με τον Άρη Βελουχιώτη και τα παλικάρια του. Με το τέλος της αντίστασης γυρνάει στην Αθήνα, όπου ξαναρχίζει τη ζωή του μαχόμενου λόγιου, αλλά πάντα νοσταλγεί τον ενάμιση χρόνο που πέρασε πλάι στον -προδομένο και νεκρό πια- Άρη.

Το ποίημα που θα διαβάσετε γράφτηκε τον Φεβρουάριο του 1947. Ανήκε στη συλλογή «Τα πλούτη του φτωχού» που σχεδίαζε να εκδώσει αλλά δεν εξέδωσε ο Κοτζιούλας’ τελικά εκδόθηκε το 1959, μετά τον θάνατο του ποιητή, στον τρίτο τόμο των Απάντων που εξέδωσαν οι φίλοι του.

ΕΙΝΟΡΟ

Με τα σπαθιά σερνάμενα, με χαμηλά τα μάτια,

χωρίς τα πολεμόχαρα που σας γνωρίζαν άτια,

φορώντας τα φανταχτερά καλπάκια σας μονάχα

(που σα να λυποκράταγαν κι αυτά μαζί σας τάχα),

σας είδα, μαυροσκούφηδες, καρδιές από στουρνάρι,

σα χαραμήδες να είστε πια, σαν παλιοκαρβανάροι,

σε σύδεντρο, ώρα που το φως με το σκοτάδι σμίγει,

μικρό μπουλούκι αμίλητο, και μουδιασμένοι, κρύγιοι,

τραβούσατε όλο πιο βαθιά με χόλιασμα, γενάτι,

πάντα σας αγριοπρόσωποι κι όλοι μαυρογενάτοι.

«Πού πάτε δίχως το γαμπρό, σας έκραξα, έρμο ψίκι;».

Βαριά πατώντας χάθηκαν μες στο ρουμάνι οι λύκοι.

(18 Φεβρουαρίου 1947)

Ο ποιητής βλέπει στ’ όνειρό του τούς παλιούς του συντρόφους. Όπως εύστοχα παρατηρεί η Α. Βογιατζόγλου, το ποίημα μοιάζει με εικόνα από τη δαντική Κόλαση, έτσι όπως εμφανίζει τους νεκρούς μαυροσκούφηδες να χάνονται σα σκιές σ’ ένα σκοτεινό δάσος, ορφανεμένοι από τα άλογα και τον αρχηγό τους.

Ίσως να έχετε άγνωστες λέξεις. Υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις λέξεις που δεν βρίσκονται στα μεγάλα σύγχρονα λεξικά μας: είνορο, χαραμήδες, παλιοκαρβανάροι, ψίκι. Υπάρχει βέβαια και το «λυποκράταγαν» αλλά πρέπει να είναι λεξιπλασία του Κοτζιούλα. Βέβαια, υποθέτω ότι κι ο αναγνώστης που δεν ξέρει τις λέξεις θα υποψιαστεί ότι το είνορο είναι το όνειρο, θα καταλάβει ότι οι χαραμήδες κι οι παλιοκαρβανάροι δεν είναι καλό πράγμα, ίσως όμως κολλήσει λίγο περισσότερο στο μυστηριώδες (αν δεν το ξέρεις) ψίκι.

Το είνορο πράγματι είναι ιδιωματικός τύπος της λ. όνειρο, και μάλιστα, συμπεραίνω απο το γκουγκλ, όχι μόνο ηπειρώτικος. Μη με ρωτήσετε πώς έγινε η αντιμετάθεση, δεν ξέρω.

Οι χαραμήδες είναι οι ληστές. Η λέξη από τα τουρκικά, παράγωγο της λ. haram που είναι το δικό μας χαράμι και που έχει τρομερό ενδιαφέρον σαν λέξη’ έχω μισοέτοιμο ένα άρθρο οπότε δεν θέλω να σχολιάσω περισσότερο εδώ. Πάντως, υπάρχει και επώνυμο Χαραμής, αφού σήμερα η αρχική σημασία της λέξης είναι άγνωστη για τους πολλούς.

Οι καρβανάροι είναι οι οδηγοί των αλόγων, του καραβανιού (από εκεί βγήκε η λέξη). Υπάρχει ποίημα του Κρυστάλλη, συντοπίτη του Κοτζιούλα, με τίτλο «Ο γέρος καρβανάρος», που αρχίζει:

Ένα πουλάκι λάλησε ‘ς της ποταμιάς τα δέντρα,
Ένα πουλάκι οπού λαλεί τον Μάη με την αυγούλα
Κι’ οπού ξυπνάει τους πιστικούς, ξυπνάει τους καρβανάρους,
Τους καρβανάρους στ’ άλογα, τους πιστικούς στα γίδια.

Όμως, ο καρβανάρος δεν είναι απόβλητος, σαν τους χαραμήδες, οπότε δεν αποκλείω οι παλιοκαρβανάροι του Κοτζιούλα να μην είναι αλογολάτες αλλά αλογοσούρτες, αλογοκλέφτες.

Τέλος, το ψίκι. Εδώ δεν έχουμε διάφανη ετυμολογία, αν και από τα συμφραζόμενα καταλαβαίνουμε ότι το ψίκι έχει κάποια σχέση με την τελετή του γάμου. Πράγματι, το ψίκι είναι η νυφιάτικη πομπή, που οδηγεί τη νύφη στην εκκλησία, ή γενικότερα η γαμήλια πομπή, ανάλογα το έθιμο σε κάθε τόπο. Η λέξη είναι λατινικής αρχής, από το οbsequium, που πέρασε στους πρώτους βυζαντινούς αιώνες στα ελληνικά ως «οψίκιον». Στο μεσαιωνικό του λεξικό ο Κριαράς διακρίνει τρεις σημασίες στο οψίκιν/αψίκι/ψίκι: 1. Ακολουθία αξιωματούχου, 2. Γαμήλια πομπή (έτσι στον Διγενή), 3. Νεκρική πομπή -στα σημερινά γαλλικά les obsèques είναι η κηδεία. Στη νεότερη λαϊκή γλώσσα πέρασε η σημασία της γαμήλιας πομπής, αν και στο ποίημα του Κοτζιούλα το «έρμο ψίκι» είναι ορφανεμένο αφού σκοτώθηκε ο γαμπρός, ο Άρης.

Τέλος, μια γλωσσική-λεξικογραφική παρατήρηση. Οι λέξεις δεν υπάρχουν, είπα, στα σύγχρονα λεξικά μας, πράγμα που είναι εύλογο μια και δεν χρησιμοποιούνται τόσο πολύ σήμερα. Μέσα σε έξι-εφτά δεκαετίες η αλλαγή της διάρθρωσης της ελληνικής κοινωνίας είναι τόσο μεγάλη που το λαϊκό-αγροτικό λεξιλόγιο έχει γίνει δυσπρόσιτο από νεότερους, χωρίς αυτό να ξεσηκώνει ηθικόν πανικό για λεξιπενία και φθορά της γλώσσας όπως όταν κάποιος δεν καταλαβαίνει την ευδοκίμηση. Ωστόσο, παλιότερα ή εκτενέστερα λεξικά έχουν τις λέξεις που είδαμε. Ο Δημητράκος έχει τις τρεις και δεν έχει τον χαραμή, το λεξικό του Παπύρου έχει πάλι τρεις, αλλά του λείπει το είνορο. Το Μείζον δεν το κοίταξα.

Όμως, ποιος έχει τον Δημητράκο ή τον Πάπυρο; Ελάχιστοι. Όμως, με αναζήτηση μέσω γκουγκλ μπορείτε να βρείτε ή να συμπεράνετε με βεβαιότητα τη σημασία και των τεσσάρων λέξεων. Μόνο ο χαραμής θα σας δυσκολέψει, διότι το επώνυμο επισκιάζει το ουσιαστικό. Θα πρέπει να αναζητήσετε τον πληθυντικό, χαραμήδες, και τότε θα βγάλετε μάλλον άκρη, αν και σε ένα γλωσσάρι του Μακρυγιάννη δίνεται η εξήγηση: αυτοί που τρώνε άδικα το βιος του άλλου. Διότι λέει ο Μακρυγιάννης κάπου, να βγάλω το πατρικό μου χρέος που μας χρέωσαν oι χαραμήδες.

Θα μπορούσε να είναι και επίκαιρο:  Χαραμήδες,  φέρτε πίσω τα κλεμμένα!