Η ετερογονία και ο Αριστοτέλης

Στη συζήτηση της περασμένης εβδομάδας στη Βουλή για τη σύσταση προανακριτικής επιτροπής για την υπόθεση της λίστας Λαγκάρντ, ο κ. Ευ. Βενιζέλος αναφέρθηκε επανειλημμένα σε μια λέξη που συζητήθηκε αρκετά, την ετερογονία, ή μάλλον σε έναν σύμπλοκο όρο, την «ετερογονία των σκοπών». Είπε ο κ. Βενιζέλος στην ομιλία του: Είχε βεβαίως μεσολαβήσει -όπως είπα και προηγουμένως- η «ετερογονία των σκοπών», μια αγαπημένη έκφραση ενός παλαιού πολιτικού αρχηγού στην αίθουσα αυτή (οι παλαιότεροι ξέρετε σε ποιον άρεσε η έκφραση η «ετερογονία των σκοπών»). Και ο κ. Βαξεβάνης είχε αποδείξει τα πάντα:  Ότι τα ονόματα ήταν 2.059, ότι υπήρχαν πολλαπλά αντίγραφα και ότι κάποιος έδωσε το αντίγραφο στον κ. Βαξεβάνη. Και μετά στη δευτερολογία του: Είχατε λόγω «ετερογονίας των σκοπών» σύγκλιση με κύκλους και της γερμανικής και άλλων κυβερνήσεων κ. Τσίπρα.

Τα φιλικά προς τον κ. Βενιζέλο μέσα εντυπωσιάστηκαν από τη δύσκολη αυτή λέξη, που αμέσως φρόντισαν να τη μάθουν με εντατικά μαθήματα. Έτσι, λίγες ώρες μετά, σε εγκωμιαστικό της άρθρο στο Βήμα, η κ. Δήμητρα Κρουστάλλη, έσπευσε να εξηγήσει: Επιπλέον, καμία αντίδραση δεν είχε ο πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ και στην επανάληψη της φράσης «ετερογονία των σκοπών» από τον κ. Βενιζέλο. Πρόκειται για μια αριστοτελική έννοια που καταδεικνύει τις απροσδόκητες εξελίξεις στην πορεία μιας ιδέας ή μιας πολιτικής. Την έννοια αυτή χρησιμοποιούσε συχνά ο πρόεδρος της ΕΔΑ Ηλ. Ηλιού για να επισημάνει ότι για άλλον σκοπό ξεκινάει ο αδέξιος φορέας της ιστορικής στιγμής και στο αντίθετο αποτέλεσμα καταλήγει. Μερικά ιστολόγια υιοθέτησαν υψηλότερους τόνους: Η ηγετική ομάδα του ΣΥΡΙΖΑ δεν ξέρει τι είναι η «ετερογονία των σκοπών» που επανάλαβε τρείς φορές ο κ. Βενιζέλο, ζητώντας απάντηση. … Η Αριστερά του Αλέξη όμως δεν ξέρει καν ποιος είναι ο Η. Ηλίου. Έτσι έπεσε στην ιστορική παγίδα της ετερογονίας των σκοπών.

Ομολογώ ότι με ξεπερνάει το γιατί θα έπρεπε να απαντήσει ο Τσίπρας στη φράση του Βενιζέλου, ούτε διέκρινα να ζητάει ο τελευταίος απάντηση ειδικά σ’ αυτό το σημείο, αλλά ας το προσπεράσουμε. Το θέμα το συζητήσαμε τις επόμενες μέρες στη Λεξιλογία, από γλωσσική σκοπιά, ενώ έγραψε κι ένα άρθρο ο Ν. Φίλης στην Αυγή. Δεν θέλω να πολιτικολογήσω, κι έτσι δεν θα αναφερθώ καθόλου σχεδόν στα όσα είπε ο κ. Βενιζέλος, αλλά θα εξετάσω την ιστορία της λέξης (αυτή είναι στο κάτω-κάτω η δουλειά του ιστολογίου) και την αναγωγη της στον Αριστοτέλη.

Λοιπόν, η έννοια της «ετερογονίας των σκοπών» δεν υπάρχει στον Αριστοτέλη, η λέξη ετερογονία δεν υπάρχει σε κείμενα του Αριστοτέλη ή, πιο σωστά, δεν υπάρχει σε κανένα κείμενο της αρχαίας γραμματείας, διότι δεν είναι αρχαία λέξη. Στη γλώσσα μας μπήκε στα τέλη του 19ου αιώνα, ως δάνειο από τα γερμανικά (δεν θα το πούμε αντιδάνειο, διότι δεν προϋπήρχε ελληνική λέξη, θα το πούμε ελληνογενή ξένο όρο). Όπως φαίνεται, τον όρο τον έπλασε ο διάσημος Γερμανός ψυχολόγος και φιλόσοφος Βίλχελμ Βουντ (Wundt, 1832-1920), που τον χρησιμοποίησε στο έργο του Ethik το 1886. Das Prinzip der Heterogonie der Zwecke, η αρχή της ετερογονίας των σκοπών, σύμφωνα με την οποία οι συνέπειες των πράξεών μας ξεπερνούν τον σκοπό που αρχικά έχουμε θέσει και δημιουργούν νέα κίνητρα που με τη σειρά τους έχουν νέες επιδράσεις, έτσι που τελικά μια αρχική αιτία παράγει αποτέλεσμα διαφορετικό από το επιζητούμενο. Ο Βουντ δεν επέκτεινε την ανάλυσή του στην πολιτική, αλλά την εστίαζε, αν κατάλαβα καλά, στο πώς παράγονται (κατά τρόπο απρόβλεπτο) ήθη και έθιμα από τις θρησκευτικές τελετές. [Αν δεν κατάλαβα καλά, με διορθώνετε].

Στα ελληνικά, η λέξη «ετερογονία» καταγράφεται πρώτη φορά το 1893 στη μελέτη «Περί γενέσεως του ανθρώπου» του Ιω. Σκαλτσούνη. Σε μεταγενέστερα συγγράμματα, γίνεται ρητή αναφορά στον Βουντ, π.χ. στο λεξικό Δημητράκου: Ετερογονία των σκοπών: ο υπό του Βουντ διατυπωθείς νόμος των ψυχικών φαινομένων, καθ’ όν αιτία τις παράγει αποτέλεσμα διάφορον του επιζητουμένου. Ή, την ίδια περίπου εποχή, στο εγκυκλοπαιδικό λεξικό Ελευθερουδάκη (αντιγράφω από το άρθρο του Ν. Φίλη). “Ετερογονία των σκοπών. Ούτω καλεί ο Βουντ τον ψυχικόν νόμον της εξελίξεως καθ’ ον πάσα πράξις επάγεται αποτελέσματα μη προοραθέντα υπό του πράττοντος υποκειμένου, άτινα παράγουν πάλιν ελατήρια εις νέας ενεργείας”. Στο λήμμα που υπογράφει ο καθηγητής της Ορθοδόξου Δογματικής Χρ. Ανδρούτσος, αναφέρεται και ιστορικό παράδειγμα με κοινωνική σημασία: “Τα μεγάλα κοινωνικά αποτελέσματα άτινα επήγαγε η εις την Ασίαν του Μεγάλου Αλεξάνδρου εκστρατεία, καταλύσασα τους υφισταμένους εθνικούς φραγμούς, ου μόνον δεν προωράθησαν αλλ’ εξ εναντίας και αντέκειντο άντικρυς εις τας τότε κρατούσας ελληνικάς αντιλήψεις”. Είναι λίγο στρυφνή καθαρεύουσα, αλλά την κεντρική ιδέα την πιάνετε.

Μεταπολεμικά, τον όρο χρησιμοποιούσε πολύ ο Ευάγγελος Παπανούτσος. Έχω αποδελτιώσει πεντέξι αποσπάσματα, θα παραθέσω ένα που είναι το πληρέστερο: «Παρά τις προθέσεις των φορέων της μεταβολής και παρά το πρόγραμμά τους, το φανερό ή το αφανές, το ευθύ ή το πλάγιο, το συνεπές ή το ασυνεπές, κ.ο.κ., ενεργούν κάτω από την επιφάνεια των γεγονότων άπειροι άλλοι σταθμητοί και προβλεπτοί ή αστάθμητοι και απρόβλεπτοι παράγοντες που δίνουν άλλη κατεύθυνση στο ρεύμα της ιστορίας και το βγάζουν από την προσχεδιασμένη κοίτη του. Είναι ο περίφημος νόμος στον οποίο ο W. Wundt έδωσε το όνομα της «ετερογονίας των σκοπών». Ο Hegel θα τον έλεγε «Λόγο της ιστορίας» (σοφία ή πανουργία της). Οπωσδήποτε έτσι μπορεί ακόμη και από το κακό να βγει το καλό και να δικαιωθεί όχι μόνον ο Μεφιστοφελής που παραπονιέται για την αχαριστία των κοντόφθαλμων ανθρώπων, αλλά και ο πιστός, ευγενής και αισιόδοξος άνθρωπος που πέρα από του κακού τις πρόσκαιρες επιτυχίες βλέπει και προσδοκά τον τελικό θρίαμβο του αγαθού.» (Βήμα, 10.8.1961). Βλέπουμε δηλαδή ότι το ξεστράτισμα αυτό από τον επιδιωκόμενο σκοπό δεν οφείλεται στην αδεξιότητα του φορέα της αλλαγής, όπως λέει το πρόσφατο άρθρο της κ. Κρουστάλλη στο Βήμα, αλλά είναι αποτέλεσμα άπειρων αστάθμητων και μη παραγόντων.

Τα νεότερα λεξικά (Μπαμπινιώτης, ΛΚΝ) έχουν μεν το λήμμα ετερογονία, αλλά μόνο ως συνώνυμο της ετερογένεσης στη βιολογία (που είναι η αναπαραγωγή που γίνεται άλλοτε με γονιμοποίηση και άλλοτε με παρθενογένεση). Όχι για πρώτη φορά, το ηλελεξικό της Livepedia αποδεικνύεται πληρέστερο.

Πιο κοντά στις μέρες μας, ο Π. Κονδύλης, ο Π. Νούτσος, ο Αντώνης Λιάκος και άλλοι ιστορικοί έχουν χρησιμοποιήσει τον όρο, που τον βρίσκουμε και σε δημοσιογραφικά κείμενα -αλλά πουθενά δεν έχω δει να γίνεται κάποια αναφορά στον Αριστοτέλη -με μια εξαίρεση. Σε ένα άρθρο του το 2003 στην Καθημερινή, που έχει ακριβώς τίτλο «Η ετερογονία των σκοπών» (κι έτσι βγαίνει ψηλά στα ευρήματα της αναζήτησης με το γκουγκλ), ο καθηγητής Θάνος Βερέμης υποστηρίζει: O Aριστοτέλης μίλησε για την «ετερογονία των σκοπών», επισημαίνοντας τις απροσδόκητες εξελίξεις στην πορεία μιας ιδέας ή μιας πολιτικής. H εκκίνηση δεν προδικάζει πάντοτε το αποτέλεσμα. Eτσι και ο Tζορτζ Mπους… (Καθημερινή, 8 Ιουνίου 2003).

Όπως όμως είδαμε, ο Αριστοτέλης ΔΕΝ μίλησε για ετερογονία των σκοπών, ούτε καν για ετερογονία σκέτη. Το μόνο που έχει κάποια μακρινή σχέση είναι ότι ο Αριστοτέλης, δυο ή τρεις φορές, μιλάει για «ετερογενή» ζώα, σε βιολογικά όμως συμφραζόμενα, εκφράζοντας τις αντιλήψεις της εποχής του, σύμφωνα με τις οποίες π.χ. οι σπόροι ενός φυτού μπορούσαν να βλαστήσουν δίνοντας άλλο φυτό. Αλλά ο κ. Βερέμης δεν μιλάει για βιολογία, αλλά για κοινωνιολογία, και ολοφάνερα αποδίδει στον Αριστοτέλη την έννοια και τον ορισμό του Βουντ!

Εάν κάποιος γνωστός του κ. Βερέμη διαβάζει, ας τον παρακαλέσει να ξαναδεί το άρθρο του και ή να το τεκμηριώσει ή να το ξαναγράψει, αποδίδοντας τα του Αριστοτέλη στον Αριστοτέλη και τα του Βουντ στον Βουντ, γιατί είναι κρίμα να διαδίδονται εσφαλμένες απόψεις. (Δεν είναι μόνο ο κ. Βερέμης, πάντως. Σε αναζήτηση στα google books είδα και ανακοίνωση της κ. Κατερίνας Κωστίου στο 1ο Πανελλήνιο Συνέδριο για τον Σκαρίμπα, όπου γίνεται λόγος για «αυτό που ο Μαρξ ονόμασε ετερογονία των στόχων«. Βουντ όμως, όχι Μαρξ).

Και θα τελειώσω με μιαν άλλη χρήση της λέξης «ετερογονία», αυτή τη φορά σε γλωσσικά συμφραζόμενα. Αν δεν με γελάει η μνήμη μου (δεν μπόρεσα να βρω πηγή, αλλά είμαι βέβαιος ότι τον έχω ακούσει να το λέει), ο κ. Θ.Π.Τάσιος αποκαλεί «ετερογονία», στη γλώσσα, το φαινόμενο κατά το οποίο μια δάνεια λέξη παίρνει στη γλώσσα υποδοχής μια σημασία εντελώς διάφορη από την αρχική που είχε στη γλώσσα προέλευσης. Εκδήλωση της ετερογονίας είναι όταν ο sycophant φτάνει να σημαίνει τον κόλακα ή όταν το empathy έχει σημασία περίπου αντίθετη από την εμπάθεια. Έχουμε συζητήσει για το φαινόμενο αυτό καναδυό φορές, και θα το ξανασυζητήσουμε, γιατί είναι ένας από τους παράγοντες που γεννούν μεταφραστικά μαργαριτάρια -και χωρίς να φταίει τίποτα ο Αριστοτέλης!