Το ραδιόφωνο του ραδιούργου

Το ραδιόφωνο το λέμε ράδιο στην καθομιλουμένη. Όμως ράδιον στα αρχαία ελληνικά σήμαινε «εύκολο», που ίσως μας φέρνει στο νου το ρητό «φύσιν πονηράν μεταβαλείν ου ράδιον», που το μαθαίναμε στο σχολείο -ου ράδιον αλλά τηλεόρασις, είχε πει κάποτε κάποιος χαριτολογώντας.

Τις προάλλες πήρα μέιλ από έναν αναγνώστη του ιστολογίου, που είναι φυσικός, στη σύνταξη, ο οποίος με ρώτησε, ακριβώς, αν υπάρχει σχέση ανάμεσα στο αρχαίο ελληνικό «ράδιος» και στο ραδιόφωνο, παραθέτοντάς μου μια ανάρτηση στη Λεξιλογία, που του είχε στείλει κάποιος φίλος του.

Η εν λόγω ανάρτηση είναι η εξής:

Μια προσεκτική εξέταση με οδήγησε στις εξής παρατηρήσεις:

Η λέξη «Ράδιο» και τα σχετικά παράγωγα μάλλον έχουν Ελληνική προέλευση. Η σειρά είναι κάπως έτσι:

«Ράδιος» σημαίνει «εύκολος». Το καμπύλο σχήμα είναι ομαλό, εύκολο (δηλ. ράδιον) να διανυθεί σε σύγκριση με ένα σχήμα που έχει γωνίες. Κάθε καμπύλο σχήμα έχει μιά «ακτίνα» καμπυλότητας που αντιστοιχεί, σε διαφορικό (ds), τουλάχιστο, τμήμα της καμπύλης. Στα λατινικά η ακτίνα είναι “Radius” και ανάλογα σε διάφορες λατινογενείς γλώσσες. Από εκεί οι λέξεις Radiation (ακτινοβολία), Rad ακτίνιο, (μονάδα μέτρησης γωνίας), Γερμανικά Rad (ακτίνα τροχού και τροχός). Και το στοιχείο Radio ονομάστηκε έτσι γιατί ακτινοβολεί.

(Είναι χαρακτηριστικό οτι οι ‘Ελληνες τεχνίτες μιλάνε για «ράδιο» όταν θέλουν να εκφράσουν τη στρογγυλεμένη γωνία.)

Οι ολιγάρχες δεν είναι ολιγαρκείς

Με τον πόλεμο στην Ουκρανία ακούστηκε πολύ ένας όρος, που ξεκινάει από την αρχαία Ελλάδα αλλά πήρε νέα σημασία τα τελευταία τριάντα χρόνια.

Διαβάσαμε για τις κυρώσεις που επιβλήθηκαν από την ΕΕ και άλλες δυτικές χώρες στη Ρωσία και σε πολλούς Ρώσους «ολιγάρχες» δηλαδή δισεκατομμυριούχους που συνήθως δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά στον ενεργειακό τομέα ή στην εξορυκτική βιομηχανία και που θεωρούνται ευνοούμενοι του Ρώσου προέδρου και γενικά του καθεστώτος.

Κάποιοι από αυτούς τους υπέρπλουτους έχασαν τα πολυτελέστατα γιοτ τους, που δημεύτηκαν ή δεσμεήυτηκαν, κάποιοι άλλοι αναγκάστηκαν να παραιτηθούν από διάφορες θέσεις που κατείχαν, οι τραπεζικοί τους λογαριασμοί δεσμεύτηκαν. Ο Ρομάν Αμπράμοβιτς πούλησε ή θα πουλήσει την Τσέλσι ενώ ο κύριος της φωτογραφίας μας, που πρέπει να είναι ο Πετρ Αβέν, λέει ότι δυσκολεύεται να πληρώσει τους λογαριασμούς του. Είναι να τους λυπάται κανείς, πραγματικά. Με τίποτα δεν θα ήθελα να ήμουν στη θέση του, που έλεγε και μια γελοιογραφία του Ιωάννου.

Πάντως, δεν έχουν υποστεί κυρώσεις όλοι οι Ρώσοι «ολιγάρχες» -όπως λέει αυτό το άρθρο.

Είπαμε πιο πριν ότι ο όρος έρχεται από την αρχαία Ελλάδα. Και πράγματι, θυμόμαστε από το σχολείο ότι η ολιγαρχία ήταν μια από τις μορφές πολιτεύματος, όπου την εξουσία ασκούσε ένας μικρός κύκλος αριστοκρατών. Η λέξη ετυμολογείται από το «ολίγοι» και «άρχω», και είναι φτιαγμένη πάνω στο πρότυπο της μοναρχίας. Ο Αριστοτέλης λέει στα Πολιτικά:

ὀλιγαρχία δ’ ὅταν ὦσι κύριοι τῆς πολιτείας οἱ τὰς οὐσίας ἔχοντες, δημοκρατία δὲ τοὐναντίον ὅταν οἱ μὴ κεκτημένοι πλῆθος οὐσίας ἀλλ’ ἄποροι. Σε μετάφραση του Β. Μοσκόβη:  Ολιγαρχία υπάρχει όταν την υπέρτατη εξουσία στο κράτος κατέχουν οι πλούσιοι, και δημοκρατία αντιθέτως υπάρχει, όταν την εξουσία αυτή ασκούν όχι αυτοί που έχουν μεγάλη περιουσία, αλλά οι άποροι.

Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει αμέσως μετά ότι η διάκριση ολιγαρχίας και δημοκρατίας δεν είναι ποσοτική αλλά ταξική ή τουλάχιστον περιουσίας. Δηλαδή, κι αν υποθέσουμε ότι σε κάποια πόλη οι πολλοί είναι πλούσιοι, αλλά καταφέρνουν να πάρουν την εξουσία οι άποροι, αυτό δεν σημαίνει ότι θα έχουμε ολιγαρχία. Και καταλήγει:

ᾧ δὲ διαφέρουσιν ἥ τε δημοκρατία καὶ ἡ ὀλιγαρχία ἀλλήλων πενία καὶ πλοῦτός ἐστιν, καὶ ἀναγκαῖον μέν, ὅπου ἂν ἄρχωσι διὰ πλοῦτον, ἄν τ’ ἐλάττους ἄν τε πλείους, εἶναι ταύτην ὀλιγαρχίαν, ὅπου δ’ οἱ ἄποροι, δημοκρατίαν, ἀλλὰ συμβαίνει, καθάπερ εἴπομεν, τοὺς μὲν ὀλίγους εἶναι τοὺς δὲ πολλούς.

Κι επειδή μπορεί να μας διαβάζει κανείς αλλοδαπός, βάζω και τη μετάφραση, πάντοτε του Μοσκόβη:

Ανοίγουν τα λύκεια

Η είδηση της ημέρας είναι ασφαλώς ότι από σήμερα επαναλειτουργούν με διά ζώσης διδασκαλία τα λύκεια -η πρώτη βαθμίδα της γενικής εκπαίδευσης για την οποία χαλαρώνουν οι περιορισμοί ύστερα από μήνες με διδασκαλία εξ αποστάσεως.

Το ιστολόγιο ενδιαφέρεται ζωηρά για την εκπαίδευση γενικά και επιπλέον έχει τη χαρά να περιλαμβάνει στους σχολιαστές του και αρκετούς εκπαιδευτικούς (μεταξύ άλλων και σε λύκεια) οπότε ειναι λογικό να αφιερώσουμε στην εξέλιξη αυτή το σημερινό άρθρο. Επαναλειτουργούν επίσης από σήμερα τα πρακτορεία Προπό, αλλά στον τομέα δεν έχουμε ειδίκευση. Ο τίτλος βέβαια έχει μιαν αμφισημία που οφείλεται στο ότι το ρήμα «ανοίγω» είναι εργαστικό δηλ. χρησιμοποιείται και ως μεταβατικό και ως αμετάβατο χωρίς να αλλάξει φωνή. Ανοίγουν τα λύκεια -ή καποιοι ανοίγουν τα λύκεια;

Τα λύκεια θα επαναλειτουργήσουν με όπλο τα αυτοτέστ, αφού κάθε μαθητής θα πρεπει να έχει προμηθευτεί και να έχει κάνει αυτοτέστ (χτες το βράδυ ή σήμερα το πρωί) πριν πάει στο σχολείο του. Τις λεπτομέρειες της διαδικασίας μπορείτε να τις δείτε εδώ.

Και βέβαια, όσο έμεναν κλειστά τα λύκεια, η ταξική ανισότητα διογκωνόταν αφού τα ιδιωτικά σχολεία είχαν πολύ μεγαλύτερες δυνατότητες στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση, για να μην πούμε για τα φροντιστήρια ή τα ιδιαίτερα μαθήματα.

Αλλά εμείς εδώ λεξιλογούμε -οπότε, παρόλο που τα σχόλιά σας μπορούν (και το περιμένω) να αναφερθούν στα προβλήματα ή στις επιφυλάξεις ή στην ορθότητα της απόφασης για επαναλειτουργία των λυκείων, εγώ στο υπόλοιπο άρθρο θα εστιαστώ στη λέξη «λύκειο».

Στην αρχή της λέξης βρίσκεται το Λύκειο της αρχαίας Αθήνας, όπως ονομαζόταν ένας κήπος με σκεπασμένους περιπάτους στην αρχαία Αθήνα, καθώς και ένα γυμναστήριο της αρχαίας πόλης. Ο κήπος αυτός, στον οποίο δίδασκε ο Αριστοτέλης, πήρε το όνομά του από τον γειτονικό ναό του Λυκείου Απόλλωνα. Από τους περιπάτους πήρε το όνομά της η σχολή του Αριστοτέλη: ονομάστηκε περιπατητική, και περιπατητικοί οι φιλόσοφοι που ακολουθούσαν τις διδαχές του.

Γιατί λύκειος ο Απόλλων; Η προφανής εξήγηση, ότι προέρχεται από τον λύκο, δεν αποκλείεται. Στο ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη αναφέρεται ότι ο Απόλλωνας ονομαζόταν λυκοκτόνος ως προστάτης από τους λύκους. Ωστόσο, μπορεί επίσης να προέρχεται από το αμάρτυρο *λύκη (η χαραυγή, πρβλ. λυκαυγές) ενώ κάποιοι το συνδέουν με τη Λυκία θυμίζοντας ότι ο Απόλλων ονομαζόταν επίσης Λύκιος και Λυκηγενής. Στο etymonline θεωρείται βέβαιη η σύνδεση του Απόλλωνα με τους λύκους -με αναφορά στον Frazer και στα σχόλιά του στον Παυσανία.

Όπως και να έχει η ετυμολογία, αν θυμηθούμε ότι τα αρχαία γυμναστήρια τα έλεγαν γυμνάσια μπορούμε να πούμε ότι το αρχαίο Λύκειο ήταν γυμνάσιο χωρίς να μας κατηγορήσουν ότι παραδοξολογούμε.

Το Λύκειο του Αριστοτέλη έχει αποκαλυφθεί και αυτό έγινε μπροστά στα μάτια μας, κατά κάποιο τρόπο. Ακριβέστερα, το 1996, κατά τη διάρκεια των σωστικών ανασκαφών της Γ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων σε οικόπεδο εμβαδού 11 στρεμμάτων, που είχε παραχωρηθεί από το ελληνικό Δημόσιο στο Ίδρυμα Γουλανδρή για την ανέγερση Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, αποκαλύφθηκε η παλαίστρα του Λυκείου -κι έτσι το μουσείο δεν χτίστηκε σε αυτό τον χώρο, αλλά η Αθήνα απέκτησε έναν πολύ όμορφο αρχαιολογικό χώρο.

Τα σχολεία μας όμως τα είχαμε πει λύκεια από νωρίτερα. Όμως δεν μεταφέραμε την αρχαία λέξη Λύκειον στα νέα ελληνικά -χρειάστηκε η μεσολάβηση άλλων γλωσσών. Οπότε, ας δούμε την ιστορία της λέξης.

Το ελληνίζειν και η κοπτοραπτική του ακαδημαϊκού

Στο ιστολόγιο έχουμε ασχοληθεί επανειλημμένα με τις αντιεπιστημονικές θέσεις του ακαδημαϊκού κ. Αντώνη Κουνάδη -τον όρο τον εννοώ με την παλιά του σημασία, του μέλους της Ακαδημίας Αθηνών, αν και ο κ. Κουνάδης είναι ακαδημαϊκός και με τη νεότερη σημασία, αφού είναι πανεπιστημιακός -έστω και συνταξιούχος πια.

Παρόλο που το επιστημονικό του πεδίο είναι η στατική, ο κ. Κουνάδης στην Ακαδημία μιλάει συνήθως για γλωσσικά θέματα -αταίριαστο, θα πείτε· αλλά μήπως δεν είναι εξίσου άτοπο το ότι η Ακαδημία δεν έχει στις τάξεις της γλωσσολόγο, με αποτέλεσμα να αφήνεται ελεύθερο πεδίο στους αυτοσχεδιασμούς του κάθε ερασιτέχνη;

Κριτική στις απόψεις του κ. Κουνάδη έχουμε κάνει κατ’ επανάληψη. Τελευταία φορά στις αρχές του χρόνου, όταν παρουσιάσαμε και επικρίναμε την ομιλία που εκφώνησε ως απερχόμενος Πρόεδρος της Ακαδημίας. Μπορείτε να διαβάσετε εδώ το πλήρες κείμενο της ομιλίας του, που είναι περιβόλι αντιεπιστημονικών θέσεων, αλλά στο σημερινό άρθρο θα επικεντρωθώ σε ένα συγκεκριμένο απόφθεγμα που παραθέτει ο κ. Κουνάδης, ένα απόφθεγμα που αποδεικνύεται απόφευγμα, παναπεί ανύπαρκτο, καθώς είναι προϊόν κοπτοραπτικής. Η λαθροχειρία, διότι περί αισχρής λαθροχειρίας πρόκειται, δεν είναι του ακαδημαϊκού, αλλά εκείνος τη διέδωσε ευρύτερα και την περιέβαλε με το κύρος της Ακαδημίας Αθηνών.

Σχίζοντας τις γραμμές των οριζόντων (Δημ. Σαραντάκος) 15 – Oι γεωγράφοι της Αλεξάνδρειας και της Ρόδου

Εδώ και κάμποσο καιρό ξεκίνησα να δημοσιεύω αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, Σχίζοντας τις γραμμές των οριζόντων, μια ιστορία των εξερευνητών και των εξερευνήσεων του αρχαίου κόσμου. Οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κανονικά κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη πέμπτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Βρισκόμαστε στο έβδομο κεφάλαιο του βιβλίου, το προτελευταίο.

Οι γεωγράφοι της Αλεξανδρείας

Οι εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου δεν άπλωσαν μόνο τον Ελληνισμό ως την Κεντρική Ασία και τις Ινδίες, αλλά εμπλούτισαν τις γνώσεις των Ελλήνων, ειδικά για την Ανατολή. Όπως φαίνεται, ο πρώτος που επωφελήθηκε άμεσα από την εκστρατεία ήταν ο Αριστοτέλης, χάρη στο τεράστιο υλικό που του έστειλε για μελέτη και αξιοποίηση ο ένδοξος μαθητής του. Στα «Φυσικά» και σε άλλα έργα του, αποδεικνύει πρώτος το σφαιροειδές της γης και παραδέχεται την ύπαρξη νότιου ημισφαίριου.

Ένας άλλος μαθητής του Αριστοτέλη ήταν ο Δικαίαρχος ο Μεσσήνιος (από τη Μεσσήνη της Σικελίας), που ασχολήθηκε συστηματικά με τη γεωγραφία. Ήταν αυτός που παρέλαβε τις μετρήσεις των «βηματιστών», για τους οποίους αναφέρω στο 4^ο Κεφάλαιο. Στα έργα του περιλαμβάνονται τα “γης περίοδος”, περιγραφή του κόσμου που συνοδευόταν από χάρτη, και πραγματεία “καταμετρήσεις των εν Ελλάδι ορέων”. Το σύστημα αναφοράς στους χάρτες του ήταν δύο ορθογώνιοι άξονες, διηρημένοι σε στάδια, με αρχή την Ρόδο. Ο άξονας κατά μήκος, το διάφραγμα, ήταν μια παράλληλη γραμμή προς τον Ισημερινό που ένωνε τη Ρόδο με τις στήλες του Ηρακλή. Ήταν για τον Δικαίαρχο η γραμμή ίσης διάρκειας της μεγαλύτερης μέρας. Στον Δικαίαρχο αποδίδεται και η τιμή 300 000 στάδια, για τη γήινη περίμετρο, που δόθηκε από τον Αρχιμήδη στο έργο του «Ψαμμίτης».

Επηρεασμένος από τα στοιχεία της εκστρατείας του Αλεξάνδρου είναι και ο Ανδροσθένης ο Θάσιος (στην πραγματικότητα γεννήθηκε στην γειτονική Αμφίπολη) που έγραψε τον  «Παράπλου της Ινδικής»  και τον » Περίπλου του Περσικού κόλπου».

Χωρίς αμφιβολία, όμως, το σημαντικότερο και μονιμότερο αποτέλεσμα της εκστρατείας του Αλεξάνδρου ήταν η ανάδειξη στη ΒΑ γωνιά της Αφρικής ενός καινούργιου πνευματικού κέντρου, ενός αληθινού Φάρου της Γνώσης και της Επιστήμης: της Αλεξάνδρειας. Οι δύο πρώτοι Πτολεμαίοι, ο Α΄, που επονομάστηκε Σωτήρ, και ο διάδοχός του ο Πτολεμαίος Β΄, ο Ευεργέτης, συγκέντρωσαν κοντά τους τις διασημότερες μορφές της ελληνικής διανόησης, θέλοντας να αποσπάσει η Αλεξάνδρεια από την Αθήνα τα πρωτεία στην παιδεία και το πέτυχαν.

Οργανωτής αυτής της προσπάθειας ήταν ο Δημήτριος ο Φαληρεύς, που ενέπνευσε στους δύο Πτολεμαίους την ίδρυση του Μουσείου της Αλεξάνδρειας. Ουσιαστικά, το Μουσείο υπήρξε το πρώτο πανεπιστήμιο στην ιστορία της ανθρωπότητας, με τη σημερινή έννοια του όρου και ανεξάρτητα από το ποιός το ίδρυσε, η αρχική σύλληψη του θεσμού οφείλεται στον Αριστοτέλη, που ονόμαζε έτσι τη Σχολή του.

Τα τοξικά τόξα

Πλησιάζει το τέλος της χρονιάς, άρχισαν λοιπόν να εμφανίζονται άρθρα με τον απολογισμό του 2018 στον ένα ή στον άλλο τομέα -και, επειδή εδώ λεξιλογούμε, θα εστιαστούμε στα άρθρα με τις Λέξεις της χρονιάς, μια διάκριση την οποία απονέμουν, κάθε χρόνο τέτοια εποχή, διάφοροι οργανισμοί, φυσικά ο καθένας για τη γλώσσα του. Για τα ελληνικά το ιστολόγιό μας έχει ξεκινήσει από το 2010 την ανάλογη διαδικασία -πέρυσι βγάλαμε Λέξη της χρονιάς τον όρο «φέικ νιουζ».

Η δική μας διαδικασία ανακήρυξης της Λέξης της χρονιάς ξεκινάει κάθε χρόνο γύρω στις 10 Δεκεμβρίου και ολοκληρώνεται στις 31 του μήνα, κι αν όλα πάνε καλά δεν αποκλείεται να τη διοργανώσουμε και φέτος, όμως άλλοι φορείς έχουν ήδη ανακηρύξει τη δική τους, κάποιοι από τα μέσα Νοεμβρίου κιόλας. Έτσι, το dictionary.com επέλεξε τη λέξη misinformation, το λεξικό Collins τον όρο single-use, ενώ το λεξικό της Οξφόρδης το επίθετο toxic.

Με αυτή την τελευταία λέξη θ’ ασχοληθεί το σημερινό μας άρθρο.

Στην ανακοίνωση των υπεύθυνων του Oxford διαβάζουμε ότι διάλεξαν τη λέξη toxic για Λέξη της χρονιάς επειδή μέσα στη χρονιά διευρύνθηκε εντυπωσιακά το πεδίο εφαρμογής της ή, με δικά τους λόγια, επειδή: In 2018, toxic added many strings to its poisoned bow becoming an intoxicating descriptor for the year’s most talked about topics. It is the sheer scope of its application, as found by our research, that made toxic the stand-out choice for the Word of the Year title. Δεν το μεταφράζω για να μη χαθούν τα έξυπνα λογοπαίγνια -και επισημαίνω και την έκφραση to have/add another string to one’s bow.

Η λέξη toxic είναι ελληνικής ετυμολογίας, όπως ανέφεραν οι περισσότεροι ιστότοποι που κάλυψαν το θέμα, αν και κάποιοι έμειναν στο λατινικό ενδιάμεσο. Μεταφράζω τις ετυμολογικές πληροφορίες που δίνει ο ιστότοπος του Όξφορντ:

Το επίθετο toxic σημαίνει «δηλητηριώδης» και εμφανίστηκε πρώτη φορά στα αγγλικά στα μέσα του 17ου αιώνα, από το μεσαιωνικό λατινικό toxicus, που σημαίνει ‘δηλητηριασμένος’ ή ‘διαποτισμένος με δηλητήριο’.

Αλλά η φαρμακερή ιστορία της λέξης δεν αρχίζει από εδώ. Ο μεσαιωνικός λατινικός όρος είναι με τη σειρά του δάνειο από το λατινικό toxicum, που σημαίνει ‘δηλητήριο’, λέξη που ανάγεταο στο ελληνικό τοξικόν φάρμακον, το φονικό δηλητήριο που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Έλληνες για να αλείφουν τις αιχμές των βελών τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι στα λατινικά δεν μεταφέρθηκε η λέξη φάρμακον, που σήμαινε το δηλητήριο, αλλά η λέξη τοξικόν που προέρχεται από τη λέξη τόξον.

Ότι φάρμακον στα αρχαία σήμαινε δηλητήριο, το έχουμε πει στο ιστολόγιο παλιότερα. Τοξικόν φάρμακον λοιπόν, το δηλητήριο για τα τόξα. Για τα βέλη, θα έλεγε κάποιος αυστηρός, αφού τα βέλη άλειφαν με το φαρμάκι, αλλά η οικονομία της γλώσσας έτσι το θέλησε. Να το θυμηθούμε αυτό την επόμενη φορά που θα μας πει κάποιος «ακολουθήστε τα τόξα» και θα τον ειρωνευτούμε για αγράμματο που δεν είπε «ακολουθήστε τα βέλη». Και οι αρχαίοι ημών έτσι σκέφτηκαν.

Όσο για την απόπτωση του ουσιαστικού και την παράλληλη ουσιαστικοποίηση του επιθέτου, είναι κοινός τόπος στη γλώσσα. Όπως το τοξικόν φάρμακον έγινε σκέτο τοξικόν έτσι και ο ποντικός μυς έγινε ποντικός ή το νεαρόν ύδωρ έγινε νεαρόν και μετά νηρόν και νερόν/νερό, ως τις μέρες μας που η χωριάτικη σαλάτα έγινε χωριάτικη και το κινητό τηλέφωνο: κινητό.

Οι ετυμολογικές πληροφορίες του Όξφορντ είναι σωστές, αν και αναφέρει ότι οι αρχαίοι ημών πρόγονοι ήταν εκείνοι που άλειφαν τα βέλη τους με δηλητήριο ενώ το λεξικό του Μπαμπινιώτη λέει ότι τη συνήθεια αυτή την είχαν οι Κέλτες και οι Σκύθες. Ο Αριστοτέλης δίνει δίκιο στον Μπαμπινιώτη, μια και λέει:

Φασὶ δὲ παρὰ τοῖς Κελτοῖς φάρμακον ὑπάρχειν τὸ καλούμενον ὑπ’ αὐτῶν τοξικόν· ὃ λέγουσιν οὕτω ταχεῖαν ποιεῖν τὴν φθορὰν ὥστε τῶν Κελτῶν τοὺς κυνηγοῦντας, ὅταν ἔλαφον ἢ ἄλλο τι ζῷον τοξεύσωσιν, ἐπιτρέχοντας ἐκ σπουδῆς ἐκτέμνειν τῆς σαρκὸς τὸ τετρωμένον πρὸ τοῦ τὸ φάρμακον διαδῦναι…..

Μετάφραση δεν χρειάζεται στους απογόνους των τρισχιλιετών. Λέει πως οι Κέλτες έχουν ένα δηλητήριο, που το αποκαλούν τοξικό και, όπως λένε, τόσο γρήγορη δράση έχει ώστε, όταν κυνηγούν και χτυπήσουν με το τόξο ελάφι ή άλλο ζώο πρέπει να βιαστούν και να κόψουν το χτυπημένο μέρος της σάρκας του ζώου πριν διαδοθεί το δηλητήριο και στο υπόλοιπο.

Να σημειωθεί εδώ πως το επίθετο «τοξικός» το χρησιμοποιούσαν και για άλλες χρήσεις οι αρχαίοι ημών, όχι μόνο για το τοξικόν φάρμακον. Ας πούμε, τοξική στολή δεν ήταν μια στολή που αρρωσταίνεις όταν τη φοράς αλλά ο εξοπλισμός του τοξότη, ενώ τοξικος κάλαμος ένα καλάμι κατάλληλο για βέλη. Η αυτονόμηση και ουσιαστικοποίηση του επιθέτου έρχεται μερικούς αιώνες αργότερα, π.χ. στον γιατρό Διοσκουρίδη, τον 1ο αιώνα μ.Χ.

Τα υπόλοιπα της ετυμολογικής αλυσίδας τα είδαμε παραπάνω. Και τον 19ο αιώνα επανακάμπτουν στα ελληνικά, μέσω γαλλικών, οι επιστημονικοί όροι αυτής της οικογένειας, όπως η τοξίνη και η τοξιναιμία, η τοξικολογία και η τοξικότητα, ενώ η τοξικομανία πρέπει να είναι του εικοστού αιώνα.

Αντιδάνεια; Θεωρητικά ναι, αφού οι γαλλικές λέξεις όπως toxicologie κτλ. ανάγονται σε ελληνική λέξη, όμως η ελληνική βιβλιογραφία τους όρους αυτούς δεν τους χαρακτηρίζει αντιδάνεια αλλά (ο Μπαμπινιώτης) «μεταφορά ελληνογενούς ξένου όρου».

Πριν φύγουμε από τα ετυμολογικά, μια τελευταία επισήμανση. Η ετυμολογία του «τοξικού» (όπως και πολλών άλλων λέξεων) δείχνει πόσο πλανημένη είναι η άποψη ότι, τάχα, η ετυμολογία φανερώνει το αληθινό νόημα/το βαθύτερο νόημα των λέξεων. Λέτε το αληθινό ή το βαθύτερο νόημα της σημερινής λέξης «τοξικός» (π.χ. ο ασθενής διακομίστηκε με τοξικό σοκ) να βρίσκεται στο τόξο; Όχι βέβαια. Η ετυμολογία, παρά το γεγονός ότι έτυμον = αληθές, δεν δείχνει παρά τον τρόπο που σκέφτηκαν εκείνοι που ονομάτισαν έτσι το κάθε πράγμα.

Ας επιστρέψουμε όμως στον τοξικό, αλλά στα σημερινά πλέον χρόνια.

Ως πολύ πρόσφατα, το επίθετο «τοξικός» έμενε περιορισμένο στην επιστημονική ορολογία. Είχαμε τοξικές ουσίες, τοξικά αέρια, τοξικό νέφος, τοξικό σοκ και άλλες τέτοιες κυριολεκτικές, επιστημονικές χρήσεις. Είχαμε και τοξικά φάρμακα, όχι φυσικά με την αρχαία σημασία παρά με τη σύγχρονη, φάρμακα που επιδρούν τοξικά. Είχαμε και τοξικά απόβλητα.

Στον αιώνα μας, το επίθετο αρχίζει και χρησιμοποιείται, πρώτα στα αγγλικά, ολοένα και περισσότερο μεταφορικά κι έτσι έχουμε π.χ. τα τοξικά ομόλογα (από τα μεγάλα έντυπα λεξικά μας, μόνο το Χρηστικό της Ακαδημίας καταγράφει τον όρο). Τοξικά ειπώθηκαν τα ομόλογα επειδή, έχοντας χάσει μεγάλο μέρος της αξίας τους, προκαλούν ζημιά στον κάτοχό τους, όπως μια τοξική ουσία.

Και οι μεταφορικές χρήσεις επεκτάθηκαν περαιτέρω, σε τοξικά συναισθήματα, τοξικές σχέσεις, τοξικό περιβάλλον, τοξική συμπεριφορά -αυτά όλα πρέπει να είναι του εικοστού πρώτου αιώνα φράσεις, παλιότερα αντί για «τοξικό» θα λέγαμε «φθοροποιό» ή «ψυχοφθόρο». Ενδεικτικό είναι ότι το ΜΗΛΝΕΓ, το μεγάλο ηλεκτρονικό λεξικό που συντάσσεται αυτή την περίοδο, έχει εκτενείς αναφορές στις μεταφορικές χρήσεις της λ. τοξικός.

Και ειδικά στις ΗΠΑ πέρυσι, με την υπόθεση του δικαστή Κάβανο, έδωσε και πήρε ο όρος toxic masculinity, τοξική αρρενωπότητα δηλαδή. Με παραξενεύει, αλλά βρίσκω πως ο όρος έχει προλάβει να αποκτήσει λήμμα και στην ελληνική Βικιπαίδεια.

Αν αξιωθούμε και κάνουμε και φέτος ψηφοφορια για τη λέξη της χρονιάς στο ιστολόγιο, θα βάλουμε κι εμείς τη λέξη ‘τοξικός’ στο ψηφοδέλτιο. Λέτε να διακριθεί και στα ελληνικά;

 

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 15 – Επίκουρος

Εδώ και κάμποσο καιρό δημοσιεύω αποσπάσματα από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη πέμπτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα διανοητών. (Θυμίζω πως δεν δημοσιεύω ολόκληρο το βιβλίο αλλά επιλεγμένα κεφάλαια).

ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ

Στο μεταίχμιο μεταξύ του κλασικού ελληνικού πολιτισμού, που ήταν η πιο λαμπρή και γόνιμη περίοδος της ελληνικής σκέψης, και του ελληνιστικού πολιτισμού, εμφανίζεται το έργο ενός άλλου μεγάλου φιλοσόφου, κατά μία και πλέον γενιά νεότερου από τον Αριστοτέλη. Σε αντίθεση με τον γίγαντα των Σταγείρων, ο φιλόσοφος αυτός δεν ήταν επιφανούς καταγωγής ούτε έζησε μέσα στα πλούτη και τις τιμές. Ήταν γόνος άσημης οικογένειας, έμεινε πάντα φτωχός, και το έργο του καταστράφηκε συστηματικά, σε σημείο που να μην έχουν φτάσει ώς εμάς παρά ελάχιστα σπαράγματα. Μολονότι δεν μπορεί να υπάρξει σύγκριση των δύο περιπτώσεων, γιατί πρόκειται για ανόμοια μεγέθη, ο δεύτερος αυτός σοφός επηρέασε πολύ περισσότερο από τον Αριστοτέλη τη σκέψη της αρχαιότητας.

Ο Επίκουρος γεννήθηκε στη Σάμο το 342 π.Χ., την εποχή δηλαδή που ο Αριστοτέλης, σαράντα δύο χρονών, αναλάμβανε την εκπαίδευση του Αλέξανδρου. Ο πατέρας του ο Νεοκλής, γραμματοδιδάσκαλος το επάγγελμα, ήταν αθηναίος πολίτης και είχε σταλεί εκεί μαζί με άλλους φτωχούς Αθηναίους ως κληρούχος, καθώς η Σάμος τότε ανήκε στην αθηναϊκή επικράτεια. Παρά τα περιορισμένα οικονομικά του μέσα, ο Νεοκλής φρόντισε να μορφωθεί πολύ καλά ο γιος του, ο οποίος δεκατεσσάρων ετών μαθήτευσε κοντά σ’ έναν φιλόσοφο, οπαδό του Δημόκριτου.

Δεκαεννιά χρονών και μετά τη στρατιωτική του θητεία, που την έκανε στην Αθήνα, έπαθε σοβαρή πάθηση της κύστης και του στομάχου, που τον βασάνισε σε όλη την υπόλοιπη ζωή του. Δώδεκα χρόνια πάλεψε μόνος του με τον πόνο, τη φτώχεια και την περιπλάνηση σε ξένα μέρη. Το σκληρό αυτό σχολείο τον εξόπλισε με σπάνια και εκλεπτυσμένη ευαισθησία και απέραντη αγάπη στον άνθρωπο, και τον οδήγησε στην απόφαση να γίνει με τη φιλοσοφία του ο βοηθός και το στήριγμα των πασχόντων.

Άρχισε να διδάσκει φιλοσοφία το 310 π.Χ. στη Λέσβο, όπου έμεινε μερικά χρόνια. Κατόπιν εγκαταστάθηκε για λίγο στη Λάμψακο του Ελλησπόντου, για να καταλήξει τελικά το 306 στην Αθήνα, όπου και έζησε ώς το τέλος της ζωής του. Η εποχή που έζησε ήταν πολύ άσχημη από κάθε πλευρά. Ο θάνατος του Μεγάλου Αλεξάνδρου και η κατάρρευση του απέραντου κράτους του έσβησαν την ελπίδα για μια ενωμένη και ειρηνική οικουμένη, όπου θα γινόταν σταδιακά η συγχώνευση των πολιτισμών της Ελλάδας και της Ασίας. Αντί για ενότητα προέκυψε πολυδιάσπαση και κατακερματισμός, αντί για ειρήνη αδιάκοποι και συνεχώς αγριότεροι πόλεμοι. Μέσα στα σαράντα έξι χρόνια που πέρασε ο Επίκουρος στην Αθήνα, η πόλη γνώρισε έξι πολέμους, τέσσερις εισβολές και πολιορκίες, τέσσερις αλώσεις και κατοχές. Οι θεσμοί του αθηναϊκού πολιτεύματος, που λειτουργούσαν ικανοποιητικά επί τρεις αιώνες, κατέρρευσαν. Τα πολιτικά κόμματα δεν είναι παρά ομάδες ανθρώπων που επιζητούν πάση θυσία την εξουσία, για να μπορούν να νέμονται προς ίδιον όφελος το δημόσιο χρήμα. Οι απλοί άνθρωποι ζούσαν μέσα στην ανασφάλεια, την αβεβαιότητα και τον φόβο.

Από αυτόν τον φόβο θέλησε να ελευθερώσει τον άνθρωπο ο Επίκουρος, όχι με κούφιες παρηγοριές και ψεύτικες ελπίδες, αλλά βοηθώντας τον να δει τη ζωή από τη δική του σκοπιά, να γνωρίσει τον εαυτό του και την πραγματική φύση των πραγμάτων, να απολαύσει τις απλές χαρές της ζωής και να κερδίσει έτσι τελικά την εσωτερική γαλήνη και ηρεμία. Και όπως φαίνεται, το πέτυχε. Οι οπαδοί του σε λίγες δεκαετίες μετά τον θάνατό του ήταν ήδη αρκετές χιλιάδες, και τρεις αιώνες αργότερα γέμιζαν ολόκληρες πόλεις. Ένας από τους μεγαλύτερους, αν όχι ο μέγιστος από τους ρωμαίους ποιητές, ο Λουκρήτιος, τρεις αιώνες μετά μιλά για τον μεγάλο δάσκαλο με θαυμασμό και αγάπη.

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 14 – Αριστοτέλης

Εδώ και κάμποσο καιρό δημοσιεύω αποσπάσματα από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη, αλλά τούτη τη φορά η δημοσίευση μετατεθηκε κατά μία ημέρα.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη τέταρτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα διανοητών. (Θυμίζω πως δεν δημοσιεύω ολόκληρο το βιβλίο αλλά επιλεγμένα κεφάλαια).

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ο Πλάτων, όπως κι ο δάσκαλός του ο Σωκράτης, είχε κι αυτός πολλούς μαθητές. Αντίθετα όμως με τον μεγάλο δάσκαλό του, ο Πλάτων ίδρυσε φιλοσοφική σχολή, την Ακαδημία, που ονομάστηκε έτσι από τη γειτνίαση της με το ιερό του Ακάδημου, κοντά στον Κηφισό. Ανάμεσα στους επιφανέστερους μαθητές του Πλάτωνα ήταν κι ο Αριστοτέλης.

Ο Αριστοτέλης γεννήθηκε το 384 π.Χ. στα Στάγειρα της Χαλκιδικής. Καταγόταν, και από το σόι του πατέρα του και από το σόι της μητέρας του, από πολύ παλιά γενιά, από τους Ασκληπιάδες της Μεσσηνίας, οι οποίοι μετά την κατάκτηση της πατρίδας τους από τους Σπαρτιάτες σκόρπισαν σε διάφορα μέρη της Ελλάδας. Ένας κλάδος εγκαταστάθηκε στη Χαλκίδα της Εύβοιας, άλλος στην Αττική, άλλοι στα νησιά του Αιγαίου. Από τον κλάδο της Χαλκίδας καταγόταν η μητέρα του Αριστοτέλη, που λεγόταν Φαιστίς, ενώ ο πατέρας του, ο Νικόμαχος, καταγόταν από έναν άλλο κλάδο, παλαιότερο, που βαστούσε από τον ομηρικό Μαχάωνα, γιο του Ασκληπιού, και είχε εγκατασταθεί στα Στάγειρα. Ο Νικόμαχος ήταν Ασκληπιάδης και κατά το γένος και κατ’ επάγγελμα. Ήταν γιατρός του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα, παππού του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Ο Αριστοτέλης είχε την ατυχία να χάσει μικρός τον πατέρα του, ο οποίος υπήρξε και ο πρώτος δάσκαλός του. Το 367 π.Χ., σε ηλικία δεκαεπτά χρονών, ήρθε στην Αθήνα και έγινε μαθητής του Πλάτωνα, που ήταν τότε εξηντάρης. Στην Ακαδημία έμεινε συνολικά είκοσι ολόκληρα χρόνια, και ενώ ακόμη φοιτούσε στη σχολή, άρχισε να γράφει τα πρώτα φιλοσοφικά του δοκίμια με μορφή διαλόγων, να κάνει διαλέξεις και γενικά να θεωρείται ως ο μελλοντικός διάδοχος του Πλάτωνα, με κύριους ανταγωνιστές του τον Χαλκηδόνιο Ξενοκράτη και τον Αθηναίο Σπεύσιππο. Όταν όμως ο Πλάτων πέθανε το 348 και ανέκυψε το θέμα της διαδοχής του, προτιμήθηκε ο Σπεύσιππος, που δεν ήταν μέτοικος, όπως ο Αριστοτέλης και ο Ξενοκράτης, αλλά γνήσιος Αθηναίος και επιπλέον ανιψιός του ιδρυτή της σχολής.

Ο Αριστοτέλης τότε έφυγε από την Αθήνα και για τρία χρόνια δίδαξε στην Άσσο, στη μικρασιατική ακτή απέναντι από τη Λέσβο. Το 345 π.Χ. έφυγε από την Άσσο και πήγε στη Μυτιλήνη, όπου ίδρυσε δική του φιλοσοφική σχολή. Ίσως σχεδίαζε να μείνει μόνιμα εκεί, αν στα 342 π.Χ. δεν τον καλούσε ο Φίλιππος Β΄ της Μακεδονίας για να του αναθέσει την εκπαίδευση του γιου του, του Αλέξανδρου. Έτσι ο Αριστοτέλης εγκαταστάθηκε στην Πέλλα για επτά ολόκληρα χρόνια, μέχρι τη δολοφονία του Φίλιππου και την άνοδο στο θρόνο του Αλέξανδρου.

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 11 – Δημόκριτος ο Αβδηρίτης

Εδώ και λίγο καιρό άρχισα τη δημοσίευση αποσπασμάτων από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η ενδέκατη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα διανοητών. (Θυμίζω πως δεν δημοσιεύω ολόκληρο το βιβλίο αλλά επιλεγμένα κεφάλαια).

Δημόκριτος ο Αβδηρίτης

Ο δεύτερος μεγάλος «γενικός» φιλόσοφος της αρχαιότητας [έχει προηγηθεί βιογραφικό σκαρίφημα του Ηράκλειτου] είναι χωρίς αμφιβολία ο Δημόκριτος. Εννέα χρόνια νεότερος από τον Σωκράτη, ο Δημόκριτος γεννήθηκε το 460 π.Χ. στα Άβδηρα της Θράκης, που ήταν ιωνική αποικία (των Κλαζομενών) και η τρίτη πλουσιότερη πόλη της Αθηναϊκής Συμμαχίας, αφού έδινε ετήσιο φόρο 15 τάλαντα. Ο πλούτος των Αβδήρων οφειλόταν στη μεγάλη γεωργική παραγωγή τους και στο γεγονός ότι το λιμάνι τους ήταν η εμπορική πύλη της Θράκης. Φαίνεται πως γι’ αυτόν τον λόγο οι λοιποί Έλληνες, και προπάντων οι Αθηναίοι, ζήλευαν τους Αβδηρίτες, γιατί η αρχαία ανεκδοτολογία τούς παρουσιάζει σαν ανόητους και γελοίους.

Ο Δημόκριτος ήταν το τρίτο παιδί μιας πολύ πλούσιας οικογένειας. Ο πατέρας του, για το όνομα του οποίου δεν είμαστε βέβαιοι, αφού άλλοι τον αναφέρουν ως Ηγησίστρατο, άλλοι ως Αθηνόκριτο και κάποιοι ως Δαμάσιππο, ήταν κάτι σαν τραπεζίτης στα Άβδηρα, και λέγεται ότι φιλοξένησε στο σπίτι του τον Ξέρξη, όταν το 480 ο Μέγας Βασιλεύς, βαδίζοντας εναντίον της Ελλάδας, είχε στρατοπεδεύσει στα Άβδηρα για να ξεκουράσει τον στρατό του. Σύμφωνα δε με ορισμένους συγγραφείς, ο νεαρός Δημόκριτος πήρε τα πρώτα μαθήματα θεολογίας και αστρονομίας από κάποιους χαλδαίους μάγους της ακολουθίας του πέρση μονάρχη. Αυτό βεβαίως είναι μύθος, που πλάστηκε με σκοπό να συνδέσει την ελληνική φιλοσοφία με τα δόγματα της Ανατολής, γιατί ο Δημόκριτος γεννήθηκε πολλά χρόνια μετά το πέρασμα του Ξέρξη από τα Άβδηρα.

Από τη νεανική του ηλικία ο Δημόκριτος έδειξε την κλίση του προς τη μελέτη και την έρευνα της φύσης. Χαρακτηριστικό είναι το ανέκδοτο που παραδίδει ο Διογένης Λαέρτιος, και το οποίο φανερώνει τον βαθμό αφοσίωσης του Δημοκρίτου στον στοχασμό: «ήταν τόσο φιλόπονος και μελετηρός, ώστε έφτιαξε ένα δωμάτιο στον κήπο του σπιτιού του και κλείστηκε εκεί μέσα διαβάζοντας συνεχώς, χωρίς να βγει έξω παρά μόνο μια φορά, όταν ο πατέρας του ήταν να θυσιάσει ένα βόδι, που το έδεσε έξω από το δωμάτιό του, και σαν ήρθε η ώρα της θυσίας, τον έβγαλε για να την παρακολουθήσει».

Η κλήρωση και η δημοκρατία

Tο άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα, το ένθετο της κυριακάτικης Αυγής, που ξανάρχισε να δημοσιεύεται και στο οποίο δέχτηκα με χαρά την πρόσκληση να συνεργάζομαι με την ίδια μηνιαία στήλη που είχα από τον Σεπτέμβριο του 2008. (Για την ιστορία, τα Ενθέματα είχαν σταματήσει τον Μάιο του 2016 και αντικαταστάθηκαν από το ένθετο Υποτυπώσεις, το οποίο σταμάτησε να δημοσιεύεται φέτος το καλοκαίρι).

Το θέμα το σκεφτόμουν καιρό, αλλά όταν έγραψα το άρθρο δεν είχε συμβεί η ρατσιστική επίθεση στο σπίτι του μικρού Αμίρ. Η φωτογραφία που συνόδευε το άρθρο διαλέχτηκε από τη συντακτική ομάδα.

Στην εδώ αναδημοσίευση έχω προσθέσει μερικά πράγματα, διότι, ως γνωστόν, η εφημερίδα έχει πεπερασμένο χώρο ενώ τα ηλεδάση του Καναδά είναι (σχεδόν) ανεξάντλητα.

Μια από τις πιο ευχάριστες ειδήσεις των τελευταίων εβδομάδων ήταν και η αναγγελία της επανακυκλοφορίας του ένθετου «Ενθέματα» της κυριακάτικης Αυγής. Η στήλη, που ξεκίνησε το ταξίδι της στα «Ενθέματα» τον Σεπτέμβριο του μακρινού 2008, τότε με προτροπή του Στρατή Μπουρνάζου, με χαρά αποδέχεται την πρόσκληση να πάρει μέρος και στη νέα περίοδο του εγχειρήματος. Όπως και πριν, θα έχουμε το ραντεβού μας την πρώτη Κυριακή του μήνα και θα σχολιάζουμε μία ή περισσότερες λέξεις που ακούστηκαν και απασχόλησαν την επικαιρότητα τον μήνα που πέρασε.

Για τούτο το πρώτο άρθρο της νέας περιόδου διάλεξα μια λέξη που είχε ακουστεί πολύ πριν από μερικούς μήνες, τον καιρό που η στήλη δεν δημοσιευόταν, και που ακούστηκε και πάλι πριν από μερικές μέρες: τη λέξη «κλήρωση», αφού με απόφαση του Υπουργείου Παιδείας η επιλογή των σημαιοφόρων στις μαθητικές παρελάσεις κατά τις εθνικές εορτές θα γίνεται πλέον με κλήρωση ανάμεσα στους μαθητές της 5ης και της 6ης Δημοτικού, μια απόφαση που προκάλεσε συντεταγμένες και ενορχηστρωμένες αντιδράσεις από τους λαθρέμπορους της αριστείας. Και τώρα, στην παρέλαση της 28ης Οκτωβρίου τις προάλλες, υλοποιήθηκε (ή δεν υλοποιήθηκε) για πρώτη φορά η απόφαση αυτή.

Θα μιλήσουμε λοιπόν για την κλήρωση, που είναι λέξη αρχαία (κλήρωσις), της κλασικής αρχαιότητας και βέβαια ανάγεται στο ρήμα κληρώ (σήμερα κληρώνω) κι αυτό στο ουσιαστικό κλήρος. Ο κλήρος είναι λέξη ομηρική και αρχικά πρέπει να σήμαινε το αντικείμενο (κομμάτι ξύλο, πετραδάκι) που χρησιμοποιούσαν στην κλήρωση -στο Η της Ιλιάδας, όπου γίνεται κλήρωση για να επιλεγεί εκείνος που θα πολεμήσει με τον Έκτορα, βάζουν λαχνούς μέσα στο κράνος του Αγαμέμνονα και τελικά έθορε κλήρος κυνέης … Αίαντος, από το κράνος ξεπήδησε ο λαχνός του Αίαντα. Ο κλήρος ανήκει στην οικογένεια του ρήματος κλάω-κλω, απ’ όπου και το κλάσμα ή ο κλάδος.

Η μεταμόρφωση του Σάτυρου (πεζό του Κωστή Παλαμά)

Θα παρουσιάσω σήμερα ένα πεζό ενός μεγάλου ποιητή, του Κωστή Παλαμά -ενός ποιητή που, ίσως άδικα, δεν διαβάζεται πολύ στις μέρες μας ενώ στον καιρό του κυριάρχησε στην ελληνική ποιητική και πνευματική ζωή επί δεκαετίες.

Σε αυτό το πεζό του Παλαμά έφτασα τυχαία: διάβαζα ένα παλιό χρονογράφημα του Βάρναλη, κατοχικό, με θέμα απαισιόδοξο, τις αυτοκτονίες. Μιλώντας από την οπτική γωνία του θανατόφιλου, ο Βάρναλης γράφει:

Ξέρετε τι απάντησε ο Σάτυρος στο Σύλλα, άμα τον ρώτησε: ποιο είναι το καλύτερο πράμα στον κόσμο;

―Το καλύτερο, απάντησε ο τραγοπόδης θεός, είναι να μη γεννηθείς. Αλλ’ άμα έχεις γεννηθεί, το καλύτερο είναι «ως τάχιστα θανείν»…

Τους Βίους του Πλουτάρχου τους έχω διαβάσει… μισούς. Έχω διαβάσει τους Έλληνες, αλλά από τους Ρωμαίους μόνο τον Κικέρωνα και τον Καίσαρα, οπότε το επεισόδιο αυτό δεν το ήξερα. Έψαξα στον βίο του Σύλλα και πράγματι βρήκα το επεισόδιο, αλλά κάπως διαφορετικά διηγημένο.

Λέει, στο κεφάλαιο 27:

Σύλλας δὲ διὰ Θετταλίας καὶ Μακεδονίας καταβὰς ἐπὶ θάλατταν παρεσκευάζετο χιλίαις ναυσὶ καὶ διακοσίαις ἀπὸ Δυρραχίου διαβάλλειν εἰς Βρεντέσιον. ἡ δὲ Ἀπολλωνία πλησίον ἐστί, καὶ πρὸς αὐτῇ τὸ Νύμφαιον, ἱερὸς τόπος ἐκ χλοερᾶς νάπης καὶ λειμώνων ἀναδιδοὺς πυρὸς πηγὰς σποράδας ἐνδελεχῶς ῥέοντος. ἐνταῦθά φασι κοιμώμενον ἁλῶναι σάτυρον, οἷον οἱ πλάσται καὶ γραφεῖς εἰκάζουσιν, ἀχθέντα δὲ ὡς Σύλλαν ἐρωτᾶσθαι δι’ ἑρμηνέων πολλῶν ὅστις
εἴη· φθεγξαμένου δὲ μόλις οὐδὲν συνετῶς, ἀλλὰ τραχεῖάν τινα καὶ μάλιστα μεμιγμένην ἵππου τε χρεμετισμῷ καὶ τράγου μηκασμῷ φωνὴν ἀφέντος, ἐκπλαγέντα τὸν Σύλλαν ἀποδιοπομπήσασθαι.

Το ρεζουμέ:

Καθώς επέστρεφε ο Σύλλας από την Ελλάδα για την Ιταλία, περνώντας από την Απολλωνία, στη σημερινή Αλβανία, σε ένα ειδυλλιακό μέρος οι στρατιώτες του έπιασαν έναν Σάτυρο που κοιμόταν. Ήταν ακριβώς όπως τον παρασταίνουν οι γλύπτες κι οι ζωγράφοι. Τον οδήγησαν στον Σύλλα, κι αυτός έφερε διερμηνείς που τον ρώτησαν σε διάφορες γλώσσες. Εκείνος όμως δεν μπορούσε να μιλήσει ανθρωπινά, παρά έβγαζε μια τραχιά φωνή μισό χλιμίντρισμα και μισό βέλασμα σαν του τράγου. Φοβήθηκε ο Σύλλας και τον έδιωξε.

Ο Πλούταρχος λοιπόν μας διηγείται μεν τη συνάντηση του Σύλλα με τον Σάτυρο, αλλά δεν δίνει τη συνομιλία -και πώς να τη δώσει, αφού ο Σάτυρος δεν μιλούσε ανθρωπινά. Από πού λοιπόν βρήκε ο Βάρναλης τη στιχομυθία;

Γκουγκλίζοντας βρήκα το πεζογράφημα του Παλαμά που θα σας παρουσιάσω σήμερα, το οποίο μεταπλάθει λογοτεχνικά τη διήγηση του Πλουτάρχου -που μάλιστα την προτάσσει ως μότο στην αρχή. Ο Παλαμάς φαντάζεται δύο συναντήσεις του Σύλλα με τον Σάτυρο, μία στον πηγαιμό των Ρωμαίων, που εκτυλίσσεται όπως περίπου την περιγράφει ο Πλούταρχος, και μια στην επιστροφή, όπου ο Σάτυρος έχει περάσει μια περιπέτεια που τον έκανε σοφότερο -και μιλάει.

Το πεζογράφημα δημοσιεύτηκε το 1900 στο δεκαπενθήμερο περιοδικό «Το Περιοδικόν μας» (τόμος Β’, σελ. 20), που το εξέδιδε ο Γεράσιμος Βώκος (για τον οποίο έχω γράψει εδώ, ξεχνώντας να αναφέρω αυτο το περιοδικό). Με το «Περιοδικόν μας» συνεργάζονταν οι περισσότεροι κορυφαίοι λογοτέχνες της εποχής, αλλά παρά την ενδιαφέρουσα ύλη του το περιοδικό μετά βίας έφτασε τα πρώτα του γενέθλια. Δέκα χρόνια αργότερα ο Βώκος, που ήταν και ζωγράφος, έβγαλε το εικαστικά πολύ προχωρημένο περιοδικό «Καλλιτέχνης», που αποδείχτηκε κάπως μακροβιότερο. Ύστερα πήρε των ομματιών του για το Παρίσι, όπου πέθανε.

Αγγάρεψα τον φίλο μας τον Σκύλο να μας πληκτρολογήσει το πεζό του Παλαμά, μονοτονικό βέβαια, έκανα και ορθογραφικόν εκσυγχρονισμό, και το παρουσιάζω εδώ. Στο τέλος, κάνω ένα σύντομο σχόλιο.

ΑΠΟΛΟΓΟΙ

ΥΠΟ ΚΩΣΤΗ ΠΑΛΑΜΑ

Η ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΣΑΤΥΡΟΥ

ἡ δὲ Ἀπολλωνία πλησίον ἐστί, καὶ
πρὸς αὐτῇ τὸ Νύμφαιον, ἱερὸς τόπος ἐκ
χλοερᾶς νάπης καὶ λειμώνων ἀναδιδοὺς
πυρὸς πηγὰς σποράδας ἐνδελεχῶς ῥέοντος.
Ενταῦθά φασι κοιμώμενον ἁλῶναι σάτυρον,

Π λ ο υ τ ά ρ χ ο υ (Βίος Σύλλα)

Στην Απολλωνία γεννήθηκα. Εκεί πρωτοχάραξεν η ζωή μου η άγρια και η ακαμάτρα, και η λάγνα και η δολοπλόκα μου ζωή και η άθεη.

Όλες οι πηγές μού καθαροζωγράφιζαν, κι οι αντίλαλοι όλοι μού βροντοφώναζαν την ασκήμια.

Σ΄έναν τόπο σύλογγο, στο Νεραϊδόσπηλο, πρωτοξέσπασεν η ορμή μου. Την πρώτη νύφην ιερή που απάντησα, χύθηκα για να την αγκαλιάσω ακόλαστα· και ήταν η νύφη Φαέθουσα· και ήταν αδελφή μου η Φαέθουσα. Και ήμουν ο καταραμένος όλων και ο σιχαμερός. Και πρώτ’ απ’ όλους με μίσησαν τα θεία τα γονικά μου. Και οι θεοί όπου με τύχαιναν, ύψωναν τη φτέρνα τους για να με συντρίψουν. Και των βουνών οι ξωτικές και των νερών μ’ έτρεμαν εμένα· και καμιά λαχτάρα πόθου, μήτε δίψα γνωριμιάς, δεν παράδερνε μέσα στον τρόμο τους. Κι έφευγε ο κόσμος, μόλεμα, και τον ίσκιο μου.

Αλίμονό σου, άνθρωπε, που θα περνούσεν απάνου σου το φύσημά μου! Μιαν αγριμιού κακού ψυχή σου πύρωνε το είναι σου. Και τρισαλιά σου, Αμαδρυάδα, που, θέλοντας μη θέλοντας, θα σ’ έσφιγγεν η καταδασωμένη μου αγκαλιά! Η παρθενιά της η ισόθεη, μπαίγνιο των χεριών μου ξεδιάντροπο, σέρνονταν ύστερα ξεσκίδι ανάμεσ’ από τα πόδια μου, πόδια ενός τράγου! Ω τα φιλιά μου τ’ αμολόγητα μέσ’ από το καμίνι το στόμα μου!

Και ήμουν ο στουμπομύτης κι ο τραγοκέρατος με τα μεγάλα του ζωντόβολου τ’ αυτιά· και ο δειλιασμένος ήμουνα που τρόμαζα· και ήμουν ο οκνός με τη γοργάδα του ανέμου· και ήμουν ο πανάσχημος με την ουρά και με τη σκέψη της μαϊμούς.

Στο αρχιπέλαγος της αμετροέπειας

Από τον Γενάρη του 2015 που έγινε βουλευτής ο Κώστας Ζουράρις, έχει καταφέρει να απασχολήσει όχι λίγες φορές την επικαιρότητα. Βοηθάει σ’ αυτό και η τηλεοπτική μετάδοση των κρίσιμων συνεδριάσεων της Βουλής όπως και η εύκολη αναπαραγωγή ψηφιακών αρχείων με στιγμιότυπα βίντεο που γίνονται ιότροπα -κι έτσι, ας πούμε, από μια αγόρευση του Ζουράρι εμπλουτίστηκε η ελληνική αργκό με τη λέξη ‘μέζεα’, ενώ πριν από 25 χρόνια η αντίστοιχη κορόνα θα έμενε θαμμένη σε κάποια μέσα σελίδα εφημερίδας.

Ο Κ. Ζουράρις χτυπάει μια στο καρφί και μια στο πέταλο -κάποιες δηλώσεις του ακούγονται υπερπατριωτικές, κάποιες άλλες θα χαρακτηρίζονταν «εθνομηδενιστικές» από τους καραμπελιάδες φίλους του αν τις είχε κάνει άλλος. Επίσης, στις δηλώσεις του αντλεί (αλύπητα) λέξεις από την ακένωτη δεξαμενή της τρισχιλιετούς μας, περιφρονώντας αγέρωχα την ακριβή σημασία των έτσι κι αλλιώς άγνωστων λέξεων που ξεθάβει, εφόσον ακόμα κι αν βγει να του πει κανένας μίζερος Γιάννης Χάρης ότι το «καλλίπυγος μαγωδία» είναι σολοικισμός διότι δεν μπορεί μια παντομίμα (αυτό είναι δα η μαγωδία) να έχει όμορφα οπίσθια (αυτό είναι η πυγή), το φιλοθεάμον (ή φιλοθέαμον, αν επιμένετε) κοινό θα έχει ήδη θαυμάσει και θα έχει προχωρήσει παραπέρα.

Με πληροφορούν μάλιστα πως αυτή η τάση του Κ.Ζ. προς τις αρχαιοπρεπείς πομφόλυγες έχει γεννήσει και τον αργκοτικό νεολογισμό «ζουράρω», ήτοι: Λολοπαίγνιο εκ των τζουράρω και του επωνύμου του υφυπουργού παιδείας Κώστα Ζουράρι (ή Ζουράρεως για να ζουράρουμε), σημαίνει πίνω κι εγώ από αυτό που πίνει και δεν μας δίνει ο Κώστας Ζουράρις, παίρνω μια μικρή τζούρα από τον τετρακισχιλιετή γλωσσικό πλούτο του Ελληνισμού, οπότε αρχίζω να μιλάω με ακατάληπτες λέξεις στα αρχαία ελληνικά διά ατενσιονχοριλικίου και θουκυδιδείων μπινελικίων περαίνων την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν. Συνώνυμο: παθαίνω ζουραρίαση.

Για να είμαι πάντως δίκαιος, ο Κ.Ζ. έχει γράψει και αξιόλογα πράγματα (όπως και σκύβαλα) και δεν αρνούμαι ότι κάποιες φορές, ιδίως όταν δεν ζουράρει, μπορεί να είναι σαγηνευτικός ομιλητής -ενώ έχει δίκιο και σε αρκετές θέσεις του.

Ωστόσο, εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με έναν επιφυλλιδογράφο ή έναν συγγραφέα, να πεις ότι δίκιο είχε ο Ζουράρις όταν αποκάλεσε μαλάκες όσους χαρακτήρισαν δικτάτορα τον Φιντέλ Κάστρο αλλά άδικο όταν επέκρινε τα σχολικά βιβλία. Ούτε, παρά τις περί του αντιθέτου ενδείξεις, έχουμε να κρίνουμε την παράσταση ενός καλλιτέχνη, να πούμε ότι πολύ γελάσαμε με τα μέζεα αλλά το παράκανε με τον αρχέκακο όφι τον Αλεμανό. Ο κ. Ζουράρις είναι πολιτικός πλέον, και όσο κι αν στους βουλευτές αναγνωρίζεται μεγαλύτερος βαθμός ελευθερίας, και είθισται κάθε κοινοβουλευτικό σώμα να διαθέτει και μερικούς εκκεντρικούς, ελεύθερα ηλεκτρόνια, μάβερικ, μοναχικούς καβαλάρηδες, ιδιόρρυθμους τέλος πάντων, τώρα πια ο κ. Ζουράρις είναι υφυπουργός και μοιραία αυτά που λέει αντανακλούν πάνω στην κυβέρνηση, ακόμα κι όταν κάνει χαλαρές δηλώσεις περί ανέμων και υδάτων σε κάποιον ραδιοσταθμό.

Το ευ και το πολύ

Σύντομο θα είναι το σημερινό άρθρο. Την αφορμή την πήρα από ένα σχόλιο φίλου πριν από μερικές μέρες, που μας θύμισε το ρητό «ουκ εν τω πολλώ το ευ», ένα ρητό που ο μέσος μαθητής, τουλάχιστον στη γενιά μου, θα το είχε ακούσει δεκάδες, μπορεί εκατοντάδες φορές από δασκάλους και καθηγητές, μια και στη σχολική ζωή υπάρχουν άφθονες ευκαιρίες για τη συμβουλή την οποία εκφράζει το ρητό, πως η ποσότητα δεν εγγυάται και την ποιότητα, πως με το να γράψεις τρεις σελίδες παραπάνω με κοινοτοπίες  δεν θα βελτιώσεις την έκθεση ή την εργασία σου.

Ίσως βέβαια στα νεότερα χρόνια οι δάσκαλοι και οι καθηγητές να μην το πολυλένε αυτό το ρητό, οι νεότεροι από μένα ας επιβεβαιώσουν αν ακόμα λέγεται. Το βέβαιο είναι ότι αρκετοί εκπαιδευτικοί δεν εφαρμόζουν το «ουκ εν τω πολλώ το ευ», πράγμα που το λέω βλέποντας πόσο φόρτωναν τα παιδιά μου με δουλειά για το σπίτι (αν και γι’ αυτόν τον πληθωρισμό φταίνε και οι γονείς).

Αλλά δεν θα μιλήσουμε σήμερα για την εκπαίδευση, σήμερα φρασεολογούμε. Είχαμε μείνει στο ρητό, που δεν πρόκαμα ακόμα να το παραθέσω ολόκληρο: ουκ εν τω πολλώ το ευ, αλλ’ εν τω ευ το πολύ -αν και πολύ συχνά αναφέρουμε μόνο το πρώτο σκέλος, αφήνοντας το δεύτερο να υπονοείται.

Παράταιρα μεζεδάκια

Παράταιρα, επειδή από τη φύση τους τα μεζεδάκια έχουν εύθυμο χαρακτήρα, αφού γελάμε με τα μαργαριτάρια και τις κοτσάνες που έχουν μαζευτεί την προηγoύμενη εβδομάδα από τα μέσα ενημέρωσης και το Διαδίκτυο -και την ίδια ώρα συνεχίζεται το μακελειό στη Γάζα, ενώ στα χωράφια του Ντονιέτσκ δεν έχουν ακόμα περισυλλεγεί τα πτώματα των επιβατών του μαλαισιανού αεροπλάνου (εγώ έτσι θα τα λέω, και όχι ‘σορούς’, για να γίνει ένα πτώμα σορός πρέπει να το προετοιμάσει κάποιος για ταφή, κι όχι να  κείτεται καρβουνιασμένο σ’ ένα σταροχώραφο).

Όσο για τη Γάζα, διάβασα ένα άρθρο του Ούρι Αβνέρι, γραμμένο πριν από πεντέξι μέρες, δηλαδή πριν ξεκινήσει η χερσαία επίθεση.  Βέβαια, φωνή βοώντος εν τη ερήμω -αλλά θαυμάζω το θάρρος του.

Προχωράμε στα μεζεδάκια -κι ας ακούγονται παράταιρα.

Πολλά από τα μεζεδάκια τούτης της βδομάδας συνδέονται, άμεσα ή έμμεσα, με τη θεαματική, ας το πω έτσι, σύλληψη του Νίκου Μαζιώτη στο Μοναστηράκι, οπότε ας ξεκινήσω με αυτή την ομάδα.

* Καταρχάς, ένα ιατρικό μαργαριτάρι στην αρχική ανακοίνωση του ΑΠΕ, που ίσως διορθώθηκε στη συνέχεια διότι δεν το βρίσκω σε πολλούς ιστότοπους. Όπως γράφτηκε λοιπόν, «Όπως αναφέρει το Αθηναϊκό Πρακτορείο, [ο Μαζιώτης] έχει υποστεί τρώση τραχειωνίου αρτηρίας στον δεξί ώμο και χειρουργείται.» Δεν υπάρχει τέτοια αρτηρία, το σωστό είναι «βραχιόνιος», τρώση βραχιονίου αρτηρίας λοιπόν.

* Τη στιγμή της σύλληψης ήταν μπροστά ένας δημοσιογράφος, που πήρε με το κινητό του φωτογραφίες του αιμόφυρτου Μαζιώτη και ανέβασε στη μπλογκόσφαιρα ένα κείμενο, το οποίο για αρκετές ώρες ήταν μία από τις σπάνιες πρωτογενείς πηγές πληροφόρησης για το γεγονός. Το όλο εγχείρημα δείχνει και την αξία και τα όρια της ακαριαίας δημοσιογραφίας σε πραγματικό χρόνο. Η αξία είναι αυταπόδεικτη -αλλά υπάρχουν και όρια, που τα βλέπετε στο κείμενο, το οποίο περιέχει μια σειρά από ανακρίβειες (π.χ. τα περί σχεδιαζόμενης ληστείας) αφού ο δημοσιογράφος φυσικά δεν έκανε έρευνα, απλώς μετέφερε τα όσα λέγονταν γύρω του.

Πρόσεξα και μια γουστόζικη φρασούλα που συνδυάζει την ανακριβή πληροφορία με την ακυρολεξία: Κάποιες πληροφορίες λένε και για τραυματισμό δύο τουριστών. Δεν έπεσε στην υπόληψή μου κάτι τέτοιο. Τραυματισμός υπήρξε, αλλά δεν υπέπεσε στην αντίληψη του δημοσιογράφου. Και «έπεσε στην αντίληψη» να πούμε δεν θα μας πέσει η υπόληψη, αλλά όχι «έπεσε στην υπόληψη», με τίποτα!

* Ο δημοσιογράφος αργότερα ξανάγραψε το κείμενό του, αφαιρώντας τις ανακρίβειες και το γλωσσικό λαθάκι. Έχει ενδιαφέρον να δείτε τι άλλαξε από το ένα κείμενο στο άλλο. Πάντως, στο επιμελημένο κείμενο τρύπωσε κι ένα καινούργιο λαθάκι, επιμελημένο κι αυτό: ένας αστυνομικός, τον οποίο περιέθαλπταν 4-5 συνάδελφοι. Περιθάλπω βέβαια, όπως και υποθάλπω. Απορώ τι τους πιάνει να προσθέτουν αυτό το φριχτό ταυ, που δυσκολεύει την προφορά της λέξης -ίσως σκέφτονται ότι για να είναι λόγια μια λέξη πρέπει να είναι και δυσκολοπρόφερτη, ή ότι όσο πιο δυσκολοπρόφερτη είναι τόσο πιο καλή φιγούρα κάνει.

* Κι ένα υπουργικό μαργαριτάρι από την ίδια υπόθεση, αν και με τον κ. Κικίλια, όσο κρατήσει σ΄αυτό το πόστο, είναι βέβαιο ότι δεν θα μείνουμε παραπονεμένοι -από την άποψη της αλιείας μαργαριταριών, εννοώ. Σύμφωνα λοιπόν με το ρεπορτάζ, ο κ. Κικίλιας αναφερόμενος στον Μαζιώτη, είπε ότι πυροβολούσε «χωρίς αιδώ και χωρίς να τον ενδιαφέρει η ανθρώπινη ζωή». Χωρίς αιδώ; Να πει «χωρίς αναστολές», «χωρίς ενδοιασμούς» ή κάτι ανάλογο, το καταλαβαίνω. Αλλά χωρίς αιδώ, το μόνο που μπορεί να σημαίνει είναι ότι είχε κατεβάσει τα βρακιά του ή ότι έκανε άσεμνες χειρονομίες με το άλλο χέρι. Πήγε να πει μια περισπούδαστη φράση ο κ. υπουργός αλλά σκόνταψε!