Τα μπράτη, μια υπόθεση για την ετυμολογία της λέξης

Το άρθρο που ακολουθεί μού το έστειλε ο φίλος Βασίλης Ορφανός, που μελετάει εδώ και χρόνια την κρητική διάλεκτο και μάλιστα ετοιμάζει κι ένα λεξικό με τα τουρκικά της δάνεια. Όπως αναφέρει κι ο ίδιος, την αφορμή την πήρε από ένα παλιό άρθρο του ιστολογίου, στο οποίο είχε γίνει μνεία της λέξης αυτής, που ακούγεται (ή ακουγόταν) και στην Αμοργό.

Ο Βασίλης Ορφανός διατυπώνει μια υπόθεση για την ετυμολογία της λέξης. Ομολογώ ότι την κρητική διάλεκτο δεν την έχω μελετήσει τόσο που να μου επιτρέπεται να έχω γνώμη, αλλά βάσει γενικών αρχών η εκδοχή του δεν με πείθει -ο λόγος είναι ότι σπάνια μια λέξη με βασική «πονηρή» σημασία προσλαμβάνει και άλλες σημασίες μη αισχρές, συνήθως γίνεται το αντίθετο, μια γενική λέξη (πράμα, ας πούμε) παίρνει και μιαν πονηρή σημασία. Ωστόσο, αυτό δεν ακυρώνει την αξία του άρθρου, που -πέρα από τα ετυμολογικά- είναι μια πλήρης μελέτη, πολύ καλογραμμένη και τεκμηριωμένη, υπόδειγμα για ανάλογες εργασίες. Σημειώστε άλλωστε ότι και ο ίδιος ο συντάκτης έχει αμφιβολίες για την υπόθεσή του.

Μια υπόθεση για την ετυμολογία της λέξης (α)μπράτη (τα)

(Γράφτηκε με αφετηρία συζήτηση στο ιστολόγιο του Νίκου Σαραντάκου για τη λέξη μπράτη, από ένα κατάλογο με σπάνιες λέξεις από την Αμοργό, που του είχε στείλει ο φίλος του ιστολογίου που υπογράφει ως Αρκεσινεύς και ο οποίος ετυμολογεί με ερωτηματικό τη λέξη από το αρχ. πρατός (< πέρνημι ‘εξάγω πράγματα προς πώληση’). Ευχαριστώ θερμά τον  οικοδεσπότη του ιστολογίου που δέχτηκε πρόθυμα να φιλοξενήσει το κείμενό μου. Ευχαριστώ προκαταβολικά και καθέναν που θα ήθελε να σχολιάσει το γραφτό μου, ιδίως ως προς τον έλεγχο της ετυμολογίας που προτείνω. Με την ευκαιρία: Καλή Χρονιά σε όλους!)

Στην Κρήτη χρησιμοποιούμε τη λέξη πράμα με τις εξής σημασίες (μόνο στην πρώτη μπορεί να χρησιμοποιηθεί και στον πληθυντικό) :
1. πράγμα, αντικείμενο: Ποτέ μου δεν πρικαίνομαι όντε θα χάσω πράμα, γιατί ποτέ τα πράματα αθρώπους δεν εκάμα(ν) (παλιά μαντινάδα).

2. κάτι: ― Ίντα θές; Θές πράμα; (εδώ μου θυμίζει το παλιό γαλλ. rien).

3. τίποτε: (Απάντηση στο προηγούμενο) ―Όι, πράμα δε θέλω (και εδώ βεβαίως το σύγχρονο rien).

4. περιουσία, κατ’ εξοχήν η αγροτική.  Με τη σημ. αυτή στην παροιμία Το πράμα μου είναι καλό και δεν παρακαλώ, που ισοδυναμεί με τις πανελλήνιες Έχει κι αλλού πορτοκαλιές (που κάνουν πορτοκάλια) ή Το μοναστήρι να ’ν’ καλά (και καλογέροι χίλιοι). Λέγεται κατά περίσταση και ως σεξουαλικό υπονοούμενο, διότι η λ. πράμα

5. «μεταφ. σημαίνει το γυναικείον αιδοίον» (γράφει ο Πάγκαλος (Δ 573), αλλά αλλού (Β 416) την έχει και ως συνώνυμο του πέους) ή «τα γεννητικά όργανα ανθρώπων και ζώων» (Κριτσωτάκης) (έτσι την ξέρω κι εγώ, αλλά αν αναφερόμαστε σε αρσενικό, δηλώνει το πέος).

Θυμούμαι που είχαμε στο χωριό μια γειτόνισσα με τσουχτερή γλώσσα. Όταν άκουγε κάποιον/α να μιλάει με   κομπασμό για το πράμα του/της, δηλ. την περιουσία του/της, έλεγε μέσα από τα μουστάκια της (διότι είχε!) την κατάρα: «Μoυρνιά!». Η σιβυλλική κατάρα γίνεται αμέσως διαφανής, αν σκεφτούμε ότι η γειτόνισσα έδινε στη λ. πράμα τη σημασία ‘γεννητικά όργανα’, ενώ έπαιζε με τη λ. μουρνιά, που εκτός από ‘μουριά’ σημαίνει επίσης ‘καρκίνος του δέρματος’: Μουρνιά να φυτρώξει στο πράμα σου!  (Καλοσύνη όμως, ε;)

Για τα γεννητικά όργανα, αλλά μόνο του άνδρα, έχουμε και τη λέξη μπράτη (τα) ή αμπράτη (έχει και άλλες σημασίες), που τη βρίσκουμε σε όλα τα λεξικά που κυκλοφορούν για το κρητικό ιδίωμα: οι Πιτυκάκης, Γαρεφαλάκης, Τσιριγωτάκης, Αποστολάκης έχουν και τους δύο τύπους, ο Κονδυλάκης και ο Ξανθινάκης μόνο τον τ. μπράτη, οι Πάγκαλος, Δαριβιανάκης, Κριτσωτάκης μόνο το τ. αμπράτη.

Ο Πάγκαλος θεωρεί ως πιθανό έτυμο την ιταλ. λ. imbratto ‘χρέος’ (γι’ αυτό υιοθετεί τη γραφή: αμπράττη). Ο Πιτυκάκης δε συμφωνεί με την  υπόθεση αυτή και μάλλον έχει δίκιο, αφού η λ. imbratto σημαίνει άλλα πράγματα, γύρω από την έννοια ‘τσαπατσουλιά, βρωμιά, προχειρότητα’, αλλά όχι ‘χρέος’. Άλλωστε και να σήμαινε ‘χρέος’, πάλι δε σχετίζεται με τα μπράτη. Ο ίδιος προτείνει ως πιθανότερο έτυμο τη λ. πράγματα: > πράτα > πράτη > μπράτη, ετυμολογία που υιοθετεί και ο Ξανθινάκης (τη σχολιάζω παρακάτω).

Τα λεξικά έχουν τη λ. μπράτη/αμπράτη με τις εξής σημασίες (έτσι την ξέρω και εγώ):

1. τα διάφορα σκεύη κλπ. χρειώδη με τα οποία είναι εξοπλισμένο ένα νοικοκυριό, κατάστημα, εργαστήριο κλπ. (Πάγκαλος, Πιτυκάκης, Ξανθινάκης, Τσιριγωτάκης, Δαριβιανάκης, Κριτσωτάκης).

2. τα πράγματα κάποιου, οι αποσκευές του (Πάγκαλος, Πιτυκάκης, Ξανθινάκης, Τσιριγωτάκης, Δαριβιανάκης, Κριτσωτάκης).

3. (μτφ.) το πέος και οι όρχεις, με μια λέξη (Ξανθινάκης, Γαρεφαλάκης, Τσιριγωτάκης, Δαριβιανάκης,  Κριτσωτάκης) (δεν πρόκειται για μεταφορά αλλά για ευφημισμό, όπως και στη λέξη πράμα).

Το πράμα λοιπόν (στη σημασία 5) και τα μπράτη/αμπράτη (στη σημασία 3) είναι συνώνυμα, ιδίως όταν αναφερόμαστε σε αρσενικό (που τα χρησιμοποιούμε για να μην πούμε τα πράγματα με το όνομά τους, πβ. ανάλογη χρήση της λ. πουλί). Στη συνέχεια θα δούμε πώς μπορεί να δημιουργήθηκε αυτή η συγγένεια, από την οποία προέκυψε και άλλη σημασιολογική συνάφεια, όπως φαίνεται από τα παραπάνω.

Ας σημειώσουμε όπως πρώτα ότι και η λ. περιουσία χρησιμοποιείται με τη σημ. ‘γεννητικά όργανα του άνδρα’ – ο Πάγκαλος (Β 416) την έχει ως ένα από τα 59 (!) συνώνυμα της λ. πέος, ανάμεσα σ’ αυτά και η λ. πράμα.

Για να πάμε παρακάτω, αντιγράφω ένα λήμμα από ένα κατάλογο που έχω κάνει με τα λεξικογραφημένα τουρκικά δάνεια του κρητικού ιδιώματος (ελπίζω να εκδοθεί μέσα στο 2014):

αβραντινί σικτίμ (έκφρ.) (Κονδυλάκης) & αβρά ντιμί σιχτίρ (Γαρεφαλάκης) : 1. «τουρκική ύβρις» (Κονδυλάκης)· 2. «φράση με την έννοια “Ας στο διάολο”» (Γαρεφαλάκης).

[Το πρώτο είναι μεταγραφή με ελλ. χαρακτήρες της βρισιάς avradını siktim (Παμπούκης, σ. 3). Το δεύτερο είναι φωνητική παραφθορά της βρισιάς avradını siktir ή προέρχεται από την πρώτη, με επίδραση από τη λ. σιχτίρ.]

Η βρισιά περιέχει το ουσ. avret, avrat عورت٬ عورات ‘γυναίκα· σύζυγος’, αρχική σημ. «αιδοία» (Χλωρός, Β 1153), στην αιτιατ. του κτητικού (τη γυναίκα σου/του), και το ρ. sikmek سكمك (λέξη ταμπού) ‘γαμώ’ (Meynard, B 88), στον αόριστο, από το οποίο το ρ. sik-tir-mek (επίσης λέξη ταμπού) ‘βάζω κάποιον να…’ (στην προστακτική, στο δεύτερο τύπο της βρισιάς). Η σημ. ‘ας στο διάολο’ δείχνει ότι με τα χρόνια ο σεξουαλικός της χαρακτήρας ατόνησε και ξεχάστηκε, όπως άλλωστε και στη λέξη σιχτίρ. Το ίδιο παρατηρούμε και στο παράδειγμα χρήσης που παραθέτει ο Παμπούκης στο λ. αβράντινι: και μένα δα όλο μου μιλεί με τ’ αβράντινι-σιχτί (= με το άγριο).

(Σημειώνω ανπασάν ότι ρίζα του sikmek είναι το τουρκ. ανδρικό ‘πράμα’, από το οποίο η έκφρ. σικιμέ καντάρ (βλ. σχετικά στο slang.gr) – στη Λεβεντογέννα ακουγόταν παλαιότερα (δεκαετία του ’60) η έκφρ. σικιμέ κι απάνω τρούλα. Κλείνει η παρένθεση.)

Η λ. avret / avrat έχει κάνει λοιπόν τη θητεία της στο κρητικό ιδίωμα, έστω και μόνο στις παραπάνω εκφράσεις. Δεν έχω άλλα στοιχεία (π.χ., αν στα τουρκικά τη χρησιμοποιούσαν και για τα απόκρυφα μέρη του άνδρα), αλλά μου φαίνεται πως μπορούμε να υποθέσουμε ότι από εδώ ξεκίνησε η λ. μπράτη – αρχικά ως [abráti] – για να δηλώνει ‘τα ανδρικά γεννητικά όργανα’, ίσως από φρ. όπως setri avret «κάλυψις αιδοίων» (Χλωρός, ό.π.), που πρακτικά φαίνεται να έχει περισσότερη σχέση με άνδρες παρά με γυναίκες, πβ. τα «ανοιχτά μαζαγιά», που λέγαμε τότε που δεν είχαν ακόμη φορέσει πανταλόνια οι Βαλεντίνες, βλ. και το παράθεμα που προσκομίζει ο Αρκεσινεύς στο σχόλιο 120 (ό.π.), από το ιστολόγιο του Ανδρέα Μπαμπιονιτάκη (http://wpababion.wordpress.com): –Πού πας μπρέ στο ντουκιάνι με τουτονα το πατελόνι… Δε θωρείς πως ήσπασε το κομπί και χαβρίζει από μπροστά και θα κάνουνε σεϊρι τα μπράτη σου; Εεε μάνα μου ντροπή…

Κανονικά θα έπρεπε να προκύψει το ουδ. *αμπράτι (που είναι και ο αναμενόμενος τύπος, κατά το σχήμα προσαρμογής των τουρκικών δανείων: συμφωνόληκτα τουρκ. ουσιαστικά που δηλώνουν πράγμα > ελλ. ουδ. σε –ί, π.χ. şerbet > σερμπέτι, βλ. Παναγιώτης Κυρανούδης (μοναχός Κοσμάς Σιμωνοπετρίτης), Μορφολογία των τουρκικών δανείων της ελληνικής γλώσσας, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσ/νίκη 2009, σ. 77). Αλλά επειδή δηλώνει συνολικά τα ‘απόκρυφα μέρη του άνδρα’ και όχι μόνο το “πολυτιμότερον”, θεωρήθηκε πληθυντικός, και έτσι προέκυψε ο τύπος τα μπράτη (< τ’ αμπράτη, με fausse coupure, που λένε οι γαλλόφωνοι), παρόλο που ο αντίστοιχος ενικός *το μπράτος θα ακουγόταν τουλάχιστον παράδοξος. Η τροπή [v > b] στη λ. αμπράτη ίσως να προέκυψε κατά τη διαδικασία φωνητικής προσαρμογής του δανείου, από την γειτνίαση με το [r], κάτι που δεν ισχύει για το “απροσάρμοστο” αβραντινί σικτίμ (όμως δε βρίσκω παρόμοια παραδείγματα).

Προτείνω τη λ. avret/avrat ως πιθανό έτυμο για τη λ. (α)μπράτη, επειδή βρίσκω ότι η πρόταση του Πιτυκάκη έχει τις εξής δυσκολίες: α) ο τύπος πράτα είναι αμάρτυρος για την Κρήτη, β) η τροπή της κατάληξης [a > i] δεν ξέρω να έχει άλλο παράδειγμα στο κρητικό ιδίωμα και γ) (το κυριότερο) αφού η λ. πράμα χρησιμοποιείται κανονικά τόσο στον ενικό όσο και στον πληθυντικό, γιατί να αλλάξει και να γίνει (μ)πράτη χωρίς αλλαγή στη σημασία; Επίσης, γιατί τα πράτη έγιναν μπράτη, ενώ τα πράματα δεν έγιναν *μπράματα;

Όπως είδαμε παραπάνω, στην Κρήτη η λ. πράμα έχει (είχε) και τη σημ. ‘αιδοίο’ ή ‘πέος’. Οι λ. πράμα και (α)μπράτη δεν ήταν λοιπόν 100% συνώνυμα, πάντως σε πολλές περιπτώσεις, μιλώντας για ένα αρσενικό, μπορούσε κανείς να χρησιμοποιήσει τη μια ή την άλλη λέξη, ιδίως όταν δεν χρειαζόταν να ακριβολογήσει σαν καθηγητής ανατομίας.

Υποθέτω ότι από αυτή την παράλληλη χρήση των λέξεων πράμα και (α)μπράτη και επειδή τα προς τρίτον ίσα και μεταξύ τους ίσα, η λ. (α)μπράτη πήρε και τη σημ. ‘πράγμα’, αλλά στον πληθυντικό για να ’ναι… του επιπέδου της.

         Συνοψίζω με… μαθηματική ακρίβεια τη διαδικασία:

(1)     αμπράτη             =   ‘γεννητικά όργανα’

(2)     πράμα                 =   ‘γεννητικά όργανα’

(1), (2)   Þ   (3)     αμπράτη             =   πράμα

(4)     πράμα                 =   ‘πράγμα, αντικείμενο’

(3), (4)   Þ   (5)     αμπράτη             =   ‘πράγματα, αντικείμενα’.

Στη συνέχεια η λ. αμπράτη πήρε και τη σημασία ‘αποσκευές’, ‘πράγματα που μεταφέρει κανείς μαζί του’, σημασία με την οποία χρησιμοποιείται συχνά η λ. πράγματα.

Κλείνω με παραδείγματα χρήσης της λ. (α)μπράτη από λεξικά (διατηρείται η ορθογραφία τους), γιατί εκεί κατοικεί τώρα πια η λέξη και βγαίνει σπανιότατα, μόνο ως αστεία νότα σε συζητήσεις ανθρώπων κάποιας ηλικίας ή ως λαογραφική νότα σε κάποια νοσταλγικά γραπτά (βλ. Διαδίκτυο).

• Ήπαιξέ ν-του ο γάιδαρος μια τζινέ κι ήφαέ ν-τηνε στ’ αμπράτη κι επόμεινε κορδάκι απου το μ-πόνο ο κακομοίτσης. (Τσιριγωτάκης)
• Έχω πολλά αμπράτη μαζί μου και δεν τα παίρνουνε στ’ αυτοκίνητο. (Πιτυκάκης)
• Στο χάνι έω αφητά τα μπράτη κι άμε να τα φέρεις. (Ξανθινάκης.
• Ποτέ μου δεν τον ήκουσα το νου  μου να λιγάνει,

μόνο σαν εκατέβαζες τ’ αμπράτη στο λιμάνι. (Αποστολάκης, Κριτσωτάκης)

Και μια τελευταία προσθήκη: Ο Κριτσωτάκης έχει το εξής ξεχωριστό λήμμα: «τα μπράτη του κάτη = οι πρησμένοι λεμφοειδείς αδένες του ανθρώπου». Στα τουρκικά υπάρχει η ιδιωματική λέξη kedidaşağı που σημαίνει ‘είδος σπυριού, καλόγερος, που βγαίνει κάτω από τη μασχάλη’, «koltuk altında çıkan bir çeşit çıban» λέει το Λεξικό των Tουρκικών Διαλέκτων στην ιστότοπο της Τουρκικής Γλωσσικής Εταιρίας (http://www.tdk.gov.tr). Κατά λέξη kedidaşağı σημαίνει ‘γατίσιο αρχίδι’ (< kedi ‘γάτος’ + daşak, διαλεκτ. τ. του taşak). Μήπως το κρητικό τα μπράτη του κάτη είναι μεταφραστικό δάνειο;

Και μια ακόμη πιο τελευταία, επί του πιεστηρίου που λένε: Ξανακοιτάζοντας τα λεξικά βλέπω ότι στη σεμνή της εκδοχή η λ. μπράτη έχει κάνει και δική της καριέρα, αλλά σε μικρή τοπική κλίμακα (τά ’χουν αυτά οι σεμνότητες): έδωσε τις λέξεις μπράτικα (τα) ‘τα διάφορα αντικείμενα του σπιτιού∙ είδη ή ψώνια διάφορα’, μπρατικός (επίθ.) ‘αυτός που προσφέρει μπράτικα (δώρα διάφορα), φιλικός’ και μπρατικάτος/μπρατικάδος (επίθ.) ‘ο φορτωμένος με διάφορα πράγματα (ψώνια, δώρα κλπ.)’, που τις βρίσκουμε μόνο στον Ξανθινάκη, όλες με τη γεωγρ. ένδειξη: (Ρέθ.). Αλλά σαν πολλά πουσούνια κι αγορές θωρώ κι αναρωτιέμαι μήπως τελικά (δηλαδή και αρχικά) έχει δίκιο ο Αρκεσινεύς και άδικα σας κούρασα με το κατεβατό μου. Μήπως;

 * * * * *

     Τα λεξικά στα οποία αντιστοιχούν οι συντομογραφίες στο κείμενο:

1. (Αποστολάκης) = Γεώργιος Αποστολάκης, Παλαιινές Κρητικές Αθιβολές – Λεξικό (Λέξεις, φράσεις και μαντινάδες του κρητικού γλωσσικού ιδιώματος), χ. εκδ. [εκτύπ.: Τυποκρέτα], Ηράκλειο 2008.
2. (Γαρεφαλάκης) = Νίκος Γαρεφαλάκης, Λεξικό ιδιωματισμών κρητικής διαλέκτου (Περιοχή Σητείας), Δήμος Σητείας, Σητεία 2002.
3. (Δαριβιανάκης) = Αλέκος Δαριβιανάκης, Η ζωντανή κρητική διάλεκτος, τόμ. Α΄ Λεξικό, χ. εκδ. [εκτύπ.: Δετοράκης ΑΕΒΕ], Ηράκλειο 2009.
4. (Ιδομενέως) = Μαρίνος Ιδομενέως, Κρητικό γλωσσάριο, Β΄ τόμος, νέος συμπληρωματικός, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 2013. (Τα παραδείγματα χρήσης είναι μαντινάδες του συγγραφέα.)
5. (Κονδυλάκης) = Ιωάννης Κονδυλάκης, Κρητικόν λεξιλόγιον, επιμ. Θ. Ε. Δετοράκης, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 1990.
6. (Κριτσωτάκης) = Γιάννης Κριτσωτάκης, Στειακό Λεξιλόγιο, χ. εκδ. [εκτύπ.: Τυποκρέτα], Μαρωνιά Σητείας 2012.
7. (Ξανθινάκης) = Αντώνιος Ξανθινάκης, Λεξικό ερμηνευτικό και ετυμολογικό του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώματος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Β΄ έκδ., Ηράκλειο 2001 [Α΄έκδ. 2000].
8. (Πάγκαλος) = Γεώργιος Πάγκαλος, Περί του γλωσσικού ιδιώματος της Κρήτης, Β΄ έκδ., Ακαδημία Αθηνών – Κέντρο Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων, τόμοι: Β΄(Α-Γ) 1994, Γ΄(Δ-Λ) 1997, Δ΄(Μ-Ρ) 1999, Ε΄(Σ-Ω) 2002 (Επιμέλεια Β΄ έκδοσης: Γιακουμάκη Ελευθερία) [Α΄έκδ. 1955-1970].
9. (Παμπούκης) = Ι.Τ. Παμπούκης, Τουρκικό Λεξιλόγιο της Νέας Ελληνικής, Τόμ. Α΄, Φιλολογ. επιμ. Κ.Γ. Κασίνης, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1988.
10. (Πιτυκάτης) = Μανώλης Πιτυκάκης, Το γλωσσικό ιδίωμα της ανατολικής Κρήτης, τόμοι: Α΄(Α-Λ) & Β΄(Μ-Ω) [με ενιαία σελιδαρίθμηση], Έκδοση Πολιτιστικής και Λαογραφικής Εταιρείας Απάνω Μεραμπέλου – Νεάπολις Κρήτης, Αθήνα [1983].
11. (Τσιριγωτάκης) = Αντώνης Τσιριγωτάκης, Θησαυρός της κρητικής διαλέκτου, χ. εκδ. [εκτύπ.: Iraklion Offset], Ηράκλειο 2008.
12. (Παμπούκης) = Ι.Τ. Παμπούκης, Τουρκικό Λεξιλόγιο της Νέας Ελληνικής, Τόμ. Α΄, Φιλολογ. επιμ. Κ.Γ. Κασίνης, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1988.
13. (Χλωρός) = Ιωάννης Χλωρός, Λεξικόν Τουρκο-Ελληνικόν, τόμ. Α΄-Β΄ [με ενιαία σελιδαρίθμηση], Κων/πολη 1899 & 1900.
14. (Meynard) = Charles Barbier de Meynard, Dictionnaire Turc-Français, τόμ. I-II, Παρίσι 1881 & 1886.