Αρμονία και δυσαρμονία

Το άρθρο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε την Κυριακή που μας πέρασε στην Αυγή, στην τακτική μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Συνήθως τα άρθρα αυτά τα αναδημοσιεύω εδώ την επομένη της δημοσίευσής τους στην εφημερίδα, αλλά τούτη τη φορά το ανέβαλα επειδή είχα το Μηνολόγιο τη Δευτέρα και τη συνέχεια τουο Άχθου Αρούρη την Τρίτη. Στην εδώ δημοσίευση έγιναν και μερικές προσθήκες. Η εικόνα που συνοδεύει το άρθρο είναι από το ιστολόγιο των Ενθεμάτων, το Φιλί του Μαγκρίτ.

Οι τριπλές κάλπες της περασμένης Κυριακής έδωσαν μεγάλη νίκη στον ΣΥΡΙΖΑ, νίκη με ιστορικές διαστάσεις αφού πρώτη φορά στην Ελλάδα ένα αριστερό κόμμα κατακτά πρώτη θέση σε εκλογές εθνικής εμβέλειας — ενώ για να βρούμε αντίστοιχο προηγούμενο στην Ευρώπη πρέπει να ανατρέξουμε στην οριακή νίκη του ΚΚ Ιταλίας στις ευρωεκλογές του 1984 ή στις πρώτες θέσεις του ΚΚ Γαλλίας σε βουλευτικές εκλογές στη δεκαετία του 1950.

Δικαιολογημένα η πρωτιά του ΣΥΡΙΖΑ επισημάνθηκε και χαιρετίστηκε σε όλη την Ευρώπη, αφού, σε συνδυασμό με τις επιτυχίες της Αριστεράς σε Ιταλία και Ισπανία, αποτέλεσε αντίστιξη και αντίβαρο στην άνοδο των ακροδεξιών κομμάτων σε πολλές χώρες, με πρώτη τη Γαλλία. Μόνο στην Ελλάδα τα κατεστημένα ΜΜΕ έσπευσαν να την υποβαθμίσουν και να την παρουσιάσουν περίπου σαν ήττα, κάνοντας συγκρίσεις με τις εντελώς ανόμοιες εθνικές εκλογές του Ιουνίου 2012, όπου το έπαθλο της πρώτης θέσης είχε λειτουργήσει πολωτικά, συνθλίβοντας πολλά μικρότερα κόμματα, τα οποία την περασμένη Κυριακή συγκέντρωσαν συνολικά ποσοστό 17%.

Η νίκη στην ευρωκάλπη συνοδεύτηκε από την ανέλπιστη για πολλούς επιτυχία της Ρένας Δούρου στην περιφέρεια Αττικής, τη νίκη στα Ιόνια, την ήττα του κυβερνητικού εκλεκτού στη Δυτική Μακεδονία και τις μεγάλες επιτυχίες αριστερών συνδυασμών σε μια σειρά δήμους του λεκανοπεδίου Αττικής και σε αρκετές πρωτεύουσες νομών. Να μην παραλείψουμε και την εξαιρετική επίδοση της Ανοιχτής Πόλης και του Γαβριήλ Σακελλαρίδη στην Αθήνα, που έστω κι αν δεν συνοδεύτηκε από την κατάκτηση του δήμου, συνέβαλε έμμεσα στη νίκη της δεύτερης Κυριακής.

Πράγματι, και μόνο το γεγονός ότι οι αριστεροί συνδυασμοί πέρασαν στον δεύτερο γύρο σε Αθήνα και Αττική, επέδρασε καθοριστικά στο να διαλυθεί η εικόνα ήττας του ΣΥΡΙΖΑ που επιχειρούσαν να φιλοτεχνήσουν τα μέσα μαζικής χειραγώγησης, στηριζόμενα στην όντως απογοητευτική εμφάνιση πολλών συνδυασμών του ΣΥΡΙΖΑ σε αρκετές περιφέρειες και στην αντοχή που έδειξαν οι δήθεν ανεξάρτητοι απερχόμενοι άρχοντες σε πολλούς δήμους.

Στην επίσκεψή του στον πρόεδρο της Δημοκρατίας την επόμενη μέρα, ο Αλέξης Τσίπρας αναφέρθηκε στην «πολύ μεγάλη δυσαρμονία» που υπάρχει ανάμεσα στη βούληση του λαϊκού σώματος και στους συσχετισμούς της σημερινής Βουλής. Αυτή λοιπόν θα είναι η λέξη του μήνα, στην οποία θα αφιερώσω το υπόλοιπο σημερινό σημείωμα.

Η δυσαρμονία είναι φυσικά το αντίθετο της αρμονίας· όμως δεν είναι αρχαία λέξη, οι αρχαίοι μόνο τη δυσαρμοστία είχαν· σύμφωνα με τα λεξικά, η δυσαρμονία εισήχθη στην ελληνική γλώσσα τον 19ο αιώνα ως μεταφορά του γαλλικού dysharmonie, που βέβαια με ελληνογενή υλικά έχει πλαστεί (υπάρχει και disharmonie, ελληνολατινικό υβρίδιο). Θα μπορούσε βέβαια, σκέφτομαι, να είναι και ανεξάρτητος σχηματισμός.

Πότε εμφανίστηκε η δυσαρμονία στη γλώσσα μας; Ο Κουμανούδης κατέγραψε ως πρώτη εμφάνιση της «δυσαρμονίας» στην ελληνική γλώσσα το 1867, αλλά σήμερα με τα google books βρίσκουμε μια αρκετά παλιότερη χρονολογία. Στο Σύνταγμα φιλοσοφίας του Κ. Κούμα (1820) βρίσκουμε τη λέξη: «εις τας αρχάς της αγωγής δεν απαντάται ούτε αντίφασις ούτε δυσαρμονία τις προς την πολιτικήν του ανθρώπου ζωήν»). (Στο OED η αγγλική disharmony καταγράφεται από το 1602 ενώ στο ATILF η γαλλική disharmonie σε λεξικό του 1829).

Η αρμονία όμως είναι λέξη αρχαία, κι όπως συχνά συμβαίνει αυτή η υψηλόφρονη, καλλιτεχνική έννοια έχει την προέλευσή της στο λεξιλόγιο των μαστόρων, των καραβομαραγκών που ονόμαζαν «αρμονία» τους συνδέσμους με τους οποίους ένωναν τις σανίδες των καραβιών· στην Οδύσσεια ο Οδυσσέας όταν φτιάχνει τη σχεδία του ενώνει τα σανίδια «γόμφοισιν και αρμονίησιν» (με ξυλοκάρφια και δεντρόφλουδες, μεταφράζει ο Καζαντζάκης). Η αρμονία (με δασεία στα αρχαία) ανήκει σε μια μεγάλη οικογένεια λέξεων που ανάγονται στο ρήμα αραρίσκω (συνδέω, κατασκευάζω, τακτοποιώ). Στην ίδια ευρύτερη οικογένεια ανήκουν λέξεις όπως αρετή, άρθρο, αριθμός, και στο στενότερο παρακλάδι της αρμονίας βρίσκουμε τις λέξεις άρμα και αρμός.

Γρήγορα, η αρμονία, πέρα από την κυριολεκτική τεχνική της σημασία έφτασε να σημαίνει τη συμφωνία, το ταίριασμα, και αυτές οι μεταφορικές σημασίες επικράτησαν, με εξειδίκευση στη μουσική, όπου η λέξη στην αρχαιότητα σήμαινε, ανάμεσα σε άλλα, τη συμφωνία των ήχων και στη συνέχεια τη μουσική κλίμακα, την οκτάβα, τους μουσικούς τρόπους/δρόμους. Από τα λατινικά (harmonia), η λέξη πέρασε στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, όπου η ανάμνηση της δασείας άλλοτε διατηρήθηκε (harmony, harmonie) και άλλοτε όχι (armonia στα ιταλικά), και επέστρεψε στα ελληνικά στα νεότερα χρόνια σε ονομασίες μουσικών οργάνων σαν τη φυσαρμόνικα, την αρμόνικα και το αρμόνιο.

Ο Ευάγγελος Βενιζέλος, και με την ιδιότητά του ως συνταγματολόγου, επιτέθηκε στον Αλέξη Τσίπρα υποστηρίζοντας ότι η άποψη περί δυσαρμονίας και το συνακόλουθο αίτημα για εκλογές συνιστούν αντισυνταγματική συμπεριφορά. Δυστυχώς, στην εποχή μας όχι μόνο τα γραπτά μένουν αλλά και τα λόγια έχουν πάψει να πετούν, τουλάχιστον αν έχουν καταγραφεί και αποτυπωθεί σε μαγνητικό μέσο, κι έτσι κυκλοφόρησε παντού το βίντεο που εμφανίζει τον ίδιο κ. Βενιζέλο, μετά τις ευρωεκλογές του 2009, να διαπιστώνει ότι «υπάρχει πρόβλημα ουσιαστικής δυσαρμονίας μεταξύ της οριακής κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας της Ν.Δ. και του πραγματικού συσχετισμού δυνάμεων στο εκλογικό σώμα» και ότι «ζήτημα εκλογών τίθεται εκ των πραγμάτων».

Ζεματισμένο, το γραφείο τύπου του ΠΑΣΟΚ απάντησε ότι «Δεν αρκεί να επικαλείσαι “δυσαρμονία”, πρέπει να λες και ποια είναι η “αρμονία” που προτείνεις». Αλλά ποια είναι η «αρμονία» που προτείνουν το ΠΑΣΟΚ και η συγκυβέρνηση; Μήπως είναι αρμονία το 27% της ανεργίας και τα έξι χρόνια ύφεσης; Είναι αρμονία οι νέοι που φεύγουν μετανάστες και οι επιχειρήσεις που κλείνουν; Είναι τάχα αρμονία τα αλλεπάλληλα χαράτσια, τα νέα σχέδια για περικοπές σε μισθούς και συντάξεις, η ιδιωτικοποίηση του νερού και του αιγιαλού, η εκποίηση της δημόσιας περιουσίας; Τέτοια αρμονία να μας λείπει!….