Τα φώτα, τα πετρέλαια και ο Ανανίας (επανάληψη)

Όταν ήμουν φοιτητής, θυμάμαι, τα θερινά σινεμά δεν έβαζαν ταινίες πρώτης προβολής αλλά επαναλήψεις, είτε της σεζόν που είχε μόλις ολοκληρωθεί είτε παλιότερες, κι ήταν αυτός ένας τρόπος να δει κανείς κλασικές ταινίες και συμπληρώσει τα κενά κινηματογραφικής παιδείας του. Λίγοι σινεμάδες το κρατάνε πια αυτό, τα περισσότερα θερινά όπως μαθαίνω παίζουν πρώτη προβολή, ενώ τα κινηματογραφικά κενά μου έχουν αποκτήσει διαστάσεις Γκραν Κάνιον. Όμως οι θερινές επαναλήψεις είναι καλή ιδέα και το ιστολόγιο την εφαρμόζει τα τελευταία χρόνια, κανγι κάτι ανάλογο είχα αναγγείλει για φέτος στο άρθρο της 1ης του μηνός.

Με τις θερινές επαναλήψεις άρθρων, αφενός ο ιστολόγος βρίσκει καιρό να κάνει καμιά βουτιά ή καμιά δουλειά και αφετέρου θυμόμαστε ή γνωρίζουμε άρθρα που είχαν δημοσιευτεί παλιότερα στο ιστολόγιο και δεν τα είχαμε προσέξει την πρώτη φορά. Στις επαναλήψεις έχω βάλει κανόνα να έχουν περάσει τουλάχιστον τρία χρόνια από την προηγούμενη δημοσίευση του άρθρου, και επικουρικά να μην είχαν γίνει πάρα πολλά σχόλια την πρώτη φορά (πέρσι είχα πει ‘κάτω από 60 σχόλια’, που οδήγησε στο να διατυπωθεί ο κανόνας ως ‘κανόνας των 3 και 60’, αλλά φέτος ίσως χαλαρώσω κάπως αυτή τη δεύτερην απαίτηση).

Το σημερινό μας άρθρο είχε αρχικά δημοσιευτεί πριν από τέσσερα χρόνια (και μια μέρα) και ο λόγος για τον οποίο διάλεξα να το επαναλάβω είναι ότι πρόσφατα έγινε ένα σχόλιο που, χωρίς να το συμμερίζομαι, είναι αξιόλογο και το ενσωματώνω στο κυρίως άρθρο. Οπότε, και οι επαναλήψεις δεν είναι κοπιπάστη του αρχικού άρθρου, υπάρχει και καινούργιο υλικό συνήθως.

Τα φώτα, τα πετρέλαια και ο Ανανίας

Τι κοινό έχουν αυτές οι τρεις λέξεις, θα ρωτήσετε. Μπα, δεν θα το ρωτήσετε, είμαι βέβαιος ότι το έχετε ήδη μαντέψει· το κοινό στοιχείο τους είναι ότι και τα τρία αυτά πράγματα τα αλλάζουμε, αλλά μεταφορικά, και ότι αυτός που υφίσταται την αλλαγή δεν το απολαμβάνει καθόλου μα καθόλου!

Όταν λέμε ότι κάποιος ή κάτι μου άλλαξε τα φώτα εννοούμε ότι με βασάνισε, με καταταλαιπώρησε, ίσως με κατατρόπωσε σε αθλητικό αγώνα, ίσως ακόμα με έδειρε. Η βασική έννοια είναι η ταλαιπωρία, το μαρτύριο, και έχει τη χροιά της διάρκειας. Δεν αλλάζουμε μόνο τα φώτα και τα πετρέλαια όμως, αλλάζουμε επίσης: την πίστη, τον Χριστό, την Παναγία, τον αδόξαστο, τα ράμματα, τα πέταλα. Να τα δούμε όλα αυτά με τη σειρά.

Η πίστη, ο Χριστός, η Παναγία και ο αδόξαστος είναι μια πρώτη ομάδα. Όταν λοιπόν κάποιος μας βασανίζει, λέμε «μου άλλαξε την πίστη» ή «μου άλλαξε την Παναγία» ή «μου άλλαξε τον αδόξαστο». Λέμε επίσης «μου έβγαλε την πίστη» ή την Παναγία, και για ακόμα μεγαλύτερη ταλαιπωρία «μου έβγαλε την πίστη ανάποδα». Ολοφάνερα, οι φράσεις αυτές έχουν τις απαρχές τους στον βίαιο εξαναγκασμό για αλλαξοπιστία, που συχνά γινόταν με βασανιστήρια ή απειλή βασανιστηρίων. Για την πίστη και την Παναγία μπορούμε να πούμε και «αλλάζω» και «βγάζω» (άλλωστε το αποτέλεσμα είναι ισοδύναμο). Για τον αδόξαστο, μόνο «αλλάζω».

Ο «αδόξαστος» είναι βέβαια ο διάβολος, που δεν αξίζει να δοξάζεται. Τόσο πολύ μας ταλαιπώρησε ο άλλος, που μας έκανε να απαρνηθούμε όχι μόνο την πίστη μας και τον Θεό, αλλά ακόμα και τον διάβολο. Δεν ξέρω αν οι σημερινοί χρήστες καταλαβαίνουν ποιος είναι ο αδόξαστος ή αν ενδιαφέρονται. Ξέρω όμως ότι έχω δει και άλλα ρήματα να χρησιμοποιούνται, για παράδειγμα πρόσφατα την εξής κραυγή αγανάκτησης στο Διαδίκτυο: Γιατί μάς φορολογούν τον αδόξαστο;

Το «μου άλλαξε τον Χριστό» το βρήκα μόνο στο λεξικό Μπαμπινιώτη και στα Φρασεολογικά του Άνθιμου Παπαδόπουλου. Δεν ξέρω αν όντως λέγεται, δεν το βρήκα στο γκουγκλ, ούτε το έχω αποδελτιώσει σε πρωτογενή πηγή.

Μετά το θρησκευτικό επίπεδο έχουμε το, ας το πούμε έτσι, τεχνικό. Μου άλλαξε τα φώτα, τα ράμματα, τα πετρέλαια, τα πέταλα. Όλες αυτές οι εκφράσεις είναι περίπου συνώνυμες μεταξύ τους και με τις παραπάνω, και δηλώνουν ταλαιπωρία, βασανιστήρια. «Μας αλλάζανε τα φώτα στο κυνηγητό» γράφει ο Χρόνης Μίσσιος για τη δράση της ΕΔΑ στη δεκαετία του 1950. Για την προέλευση αυτής της φράσης, στο Διαδίκτυο θα δείτε να κυκλοφορεί μια απίθανη θεωρία, που ανάγεται (όπως και πολλές άλλες εξωφρενικές εξηγήσεις) στο «Λέξεις και φράσεις παροιμιώδεις» του Τάκη Νατσούλη. Παραθέτω:

“Οι Βυζαντινοί πολλούς εγκληματίες τους τιμωρούσαν κρεμώντας τους στις ακτές της θάλασσας αφού τους άλειβαν με πίσσα, τους έβαζαν φωτιά στα πόδια και τους άφηναν να καίγονται σαν λαμπάδες. Φαίνεται, μάλιστα, πως οι δολοφόνοι ήταν πολλοί την εποχή εκείνη, αφού για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα φώτιζαν τον Κεράτιο κόλπο. Αργότερα, όμως, τους αντικατέστησαν με αληθινούς πυρσούς. Αυτοί, ωστόσο, που ήθελαν να καίγονται οι εγκληματίες, έλεγαν δυσαρεστημένοι: Μας άλλαξαν τα φώτα.”

Είναι τόσο αριστουργηματικά παράλογη η θεωρία αυτή, που κρίνω περιττό να επιχειρήσω να την ανασκευάσω. Παρέμπ, το παράθεμα το πήρα από το slang.gr, όπου ο παραθέτων επίσης εκφράζει τη δυσπιστία του. Φυσικά, η θεωρία του Νατσούλη είναι για τα πανηγύρια και δείχνει για ποιο λόγο παρόμοιες προσπάθειες τις έχουμε ονομάσει «νατσουλισμούς» στο ιστολόγιο.

Εικάζω, με μεγάλη όμως πιθανότητα να έχω δίκιο, ότι η φράση γεννήθηκε την εποχή που έμπαιναν ηλεκτρικές εγκαταστάσεις στα σπίτια που ως τότε φωτίζονταν με λάμπες πετρελαίου, δηλαδή στον μεσοπόλεμο. Για να μπει η ηλεκτρική εγκατάσταση σε ένα σπίτι ήδη χτισμένο, χρειάζονταν ενοχλητικές εργασίες, σκάψιμο σε τοίχους κτλ. που ήταν όντως μεγάλη ταλαιπωρία. Δεδομένου ότι προϋπήρχαν οι φράσεις «μας άλλαξαν την πίστη/την Παναγία/τον αδόξαστο», ήταν ένα βηματάκι να φτιαχτεί και η ανάλογη φράση «μας άλλαξαν τα φώτα». Αυτή η θεωρία είναι δική μου, αλλά καθόλου δεν αποκλείεται να είναι σωστή. Ένα επιπλέον στοιχείο υπέρ του ότι η φράση γεννήθηκε στον μεσοπόλεμο είναι ότι δεν υπάρχει ούτε στη συλλογή του Ν. Πολίτη ούτε σε καμιά άλλη από τις μεγάλες παλιές συλλογές, ούτε την έχω αποδελτιώσει σε προπολεμικό κείμενο, μόνο σε μεταπολεμικά.

Πρέπει εδώ να παραθέσω και μιαν άλλη θεωρία για τη γέννηση της φράσης «μου άλλαξε τα φώτα», που διατυπώθηκε πριν από μερικές μέρες με το εξής σχόλιο στο παλιό άρθρο: «Αλλάζω τα φώτα σε κάποιον έχει ακριβώς την ίδια σημασία με το αλλάζω την πίστη. Τα “φώτα” εδώ είναι μεταφορικά το μυστήριο του βαπτίσματος. Γι’αυτό και το βρέφος που μόλις βαπτίστηκε ονομάζεται νεοφώτιστο. ‘Αλλωστε πώς ονομάζουμε την ημέρα που γιορτάζουμε τη βάπτιση του Χριστού; Σήμερον τα φώτα και ο φωτισμός κτλ.»

Το σχόλιο το θεωρώ αξιόλογο και την εξήγηση εύλογη, πάντως χίλιες φορές πιο σοβαρή από την εξήγηση του Νατσούλη. Ωστόσο, επιμένω στη δική μου εκδοχή, και όχι από γινάτι. Πάντως, το καλό είναι ότι υπάρχει τρόπος να αντικρουστεί τελειωτικά η εκδοχή μου: αν βρεθεί η έκφρ. «μου άλλαξε τα φώτα» σε κείμενο παλιότερο από το 1920, τότε καταρρίπτεται μάλλον η προέλευση από τις ηλεκτρικές εγκαταστάσεις.

Στο πατρόν της φράσης «μου άλλαξαν τα φώτα» φτιάχτηκαν και οι: μου άλλαξαν τα πετρέλαια / τα πέταλα / τα ράμματα, που είναι πιο σπάνιες. Και πάλι, η αρχή βρίσκεται σε εργασίες επίπονες ή/και χρονοβόρες. Για την τελευταία, πολύ κοινότερη είναι η άσεμνη παραλλαγή της, μου γάμησε τα ράμματα. Τεχνικές εργασίες πρέπει να βρίσκονται και στην αρχή της έκφρασης «μου άλλαξε/τίναξε/γάμησε τα πρέκια».

Μήπως ξεχάσαμε τον Ανανία όμως; Δεν τον ξεχάσαμε, επίτηδες τον άφησα για το τέλος, επειδή η φράση «του άλλαξα τον Ανανία» δεν υπάρχει, απ’ όσο ξέρω, σε κανένα λεξικό και σε κανένα «φρασεολόγιο» (αν τη βρείτε κάπου, πείτε μου). Ο Ανανίας είναι ένας από τους μαθητές του Χριστού, όχι από τους 12, εμφανίζεται στις Πράξεις των Αποστόλων πάντως, και εικάζω ότι χρησιμοποιείται σαν χιουμοριστικό συνώνυμο του αδόξαστου ή της Παναγίας. (Εκτός αν είναι ο ένας από τους τρεις ‘παίδες εν καμίνω’ – Ανανίας, Αζαρίας και Μισαήλ). Η σημασία δεν διαφέρει από την «μου άλλαξε την πίστη» και «μου άλλαξε τα φώτα», εκτός ίσως αν υπάρχει κάποιο αχνό σεξουαλικό υπονοούμενο.

Γιατί ο Ανανίας; Δεν μπορώ να απαντήσω με βεβαιότητα, ακούω ιδέες. Ίσως επειδή είναι όνομα αστείο, τι να πω –και συγνώμη αν σας λένε Ανανία· παρέμπ, είχα έναν φίλο Ανανία, που τον φωνάζαμε βέβαια αλλιώς, αλλά έχω να τον δω ίσαμε τριάντα χρόνια.

Γιατί δεν υπάρχει η φράση στα λεξικά μας; Ίσως από σεμνοτυφία, τι να πω. Πάντως, τη βρίσκω στο γκουγκλ κάμποσες φορές. Ένα ωραίο παράδειγμα, σε ανάμνηση για τους σεισμούς τση Κεφαλονιάς: «Το 1953, η τρεματούρα τση γης μας άλλαξε τον ανανία!» Η έκφραση υπάρχει και στο Δέκα του Καραγάτση, όπου κάποιος φωνάζει στη γριά ζητιάνα να κάνει ησυχία: Σταμάτα σούμπιτο, μην κατέβω κάτω και σου αλλάξω τον Ανανία!

Όμως, ειδικά αυτή η ελαφρώς παρεξηγημένη έκφραση ξέρουμε ότι υπήρχε σε χρήση από αρκετά παλιότερα, από τον 19ο αιώνα, και ότι την ήξερε ή τη χρησιμοποιούσε μια από τις  άγιες μορφές των γραμμάτων μας, ο Παπαδιαμάντης. Ο οποίος Παπαδιαμάντης είχε συνθέσει μερικά σατιρικά τροπάρια, που ψάλλονται σε ήχο πλάγιο δ’, και που ασφαλώς τα έψελνε με την παρέα του σε κρασοκατανύξεις· το πρώτο από τα τροπάριά του είναι το εξής:

Τι σε, Κωνσταντίνε, καλέσωμεν; κληρονόμον χαμαλίκας, των βαστάζων αρχηγόν, αλλακτήν του Ανανία, αηδέστατον μωρόν· φωστήρα της Καλκούτας διαλάμποντα, χαμάλην των παπάδων προεξάρχοντα, των αχθοφόρων συνόμιλον· χαμάλμπασην απαράμιλλον. Εγέμισας αηδίας τας ψυχάς ημών.

Χαμαλίκα είναι το υπόστρωμα που βάζουν στην πλάτη τους οι χαμάληδες για να μην τους πληγώνει το φορτίο, χαμάλμπασης είναι ο αρχηγός των χαμάληδων, και ξέρουμε ότι για έναν χαμάλη, τον Κακόμη, έχει γράψει ο Παπαδιαμάντης ένα από τα πιο γοητευτικά γλεντζέδικα διηγήματά του, ωστόσο το σατιρικό αυτό τροπάρι δεν ξέρω αν έχει γραφτεί για χαμάλη ή για παπά, διότι απ’ όσο ξέρω τα έγραψε όλα για παπάδες –ίσως ο συγκεκριμένος παπάς να ήταν χεροδύναμος και να βοηθούσε σε κουβαλήματα ή να είχε βγει από οικογένεια χαμάληδων. Το βέβαιο είναι ότι όταν ο Παπαδιαμάντης τον χαρακτηρίζει «αλλακτήν του Ανανία» μας δίνει την πληροφορία ότι η έκφραση «μας άλλαξες τον Ανανία» υπήρχε από τότε, πράγμα πολύ εύλογο άλλωστε.

Ποιος ξέρει, ίσως ύστερα από μερικά χρόνια εμφανιστεί και η φράση «Μας άλλαξες τα συντάξιμα» ή «Μας άλλαξες τα συνταγογραφούμενα» -να δούμε.