Ή στραβός είν’ ο γιαλός ή τον ξεπουλάμε

Το σημερινό σημείωμα δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στην Αυγή, στην τακτική μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Η εικόνα που συνοδεύει το άρθρο, επιλογή του ιστολογίου των Ενθεμάτων, είναι ο πίνακας του Αντρέ Ντερέν «Βάρκες στο λιμάνι της Κολιούρ» (1905), Γενικότερα για τις λέξεις του γιαλού σε περσινό άρθρο του ιστολογίου.

Πολλά θέματα θα μπορούσε να διαλέξει κανείς για το άρθρο τούτου του μηνός, και ομολογώ πως στην αρχή φλερτάρισα με την ιδέα να γράψω για μια λέξη μουντιαλική, αλλά αντιστάθηκα στον πειρασμό και, αφού έχουμε μπει στο καλοκαίρι, διάλεξα κι εγώ ένα θέμα καλοκαιρινό, και ειδικότερα μια λέξη που συνδέεται με κάτι που αποτελεί όνειρο θερινής νυκτός για μεγάλο ποσοστό συμπατριωτών μας και που πρόκειται να γίνει ακόμα πιο άπιαστο σε περίπτωση που ευοδωθούν τα κυβερνητικά σχέδια· θα το καταλάβατε, εννοώ τη λέξη «αιγιαλός», που αποτελεί το αντικείμενο του νομοσχεδίου για την «οριοθέτηση, διαχείριση και προστασία αιγιαλού και παραλίας», ένα νομοσχέδιο που έχει δεχτεί τα πυρά της αντιπολίτευσης αλλά και πολλών βουλευτών της συμπολίτευσης.

Η λέξη αιγιαλός είναι αρχαία, μάλιστα πανάρχαιη αφού αναγνωρίστηκε στις μυκηναϊκές πινακίδες της Γραμμικής Β. Στην Ιλιάδα (4.422) ο Όμηρος μιλάει για τον πολυθόρυβο γιαλό (αιγιαλώ πολυηχέι). Είχαν μάλιστα και μια παροιμία οι αρχαίοι, «αιγιαλώ λαλείς», μιλάς στον βρόντο θα λέγαμε σήμερα. Φαίνεται περίεργο, αλλά κατά πάσα πιθανότητα ο αιγιαλός ετυμολογείται από ένα κατοικίδιο ζώο, αφού, σύμφωνα με την επικρατούσα θεωρία προέρχεται από συγχώνευση σε μία λέξη της αρχαίας φράσης «εν αιγί αλός» (στην ακροθαλασσιά, αλς είναι η θάλασσα), όπου «αίγες», δηλαδή κατσίκες λέγονταν τα ορμητικά κύματα.

Μάλιστα, ο Αρτεμίδωρος ο Δαλδιανός (η Δάλδις είναι πόλη της Λυκίας), που έγραψε ονειροκριτικά συγγράμματα,  εξηγούσε: «και γαρ τα μεγάλα κύματα αίγας εν τη συνηθεία λέγομεν». Αυτό μπορεί να μας παραξενεύει λίγο στην αρχή, αν όμως σκεφτούμε ότι και σήμερα τα κύματα τα λέμε «προβατάκια» δεν είναι και τόσο περίεργο. Μάλιστα, ίσως η παρομοίωση με τα σαφώς πιο άταχτα και ευκίνητα κατσίκια να είναι πιο εύστοχη. Από την ίδια παρομοίωση πρέπει να πήρε το όνομά του και το Αιγαίο πέλαγος, το πολυκύμαντο, ενώ βέβαια από τη ρίζα της αίγας δεν έχουμε μόνο τα αιγοπρόβατα, τον αίγαγρο, τον αιγόκερο και τον αιγοβοσκό, αλλά και την αιγίδα, την κατσικοπροβιά που ενίσχυε την ασπίδα του Δία, από το δέρμα της αγαπημένης του Αμάλθειας, που μας έχει δώσει μεταφορικά την έκφραση «υπό την αιγίδα» που χρησιμοποιείται για εκδηλώσεις κτλ. που γίνονται με την υλική ή ηθική υποστήριξη κάποιου φορέα.

Από τον αιγιαλό λοιπόν, που μέσα στα χρόνια έχασε δυο συλλαβές, την αρχική του και άλλη μία από τη συνίζηση, φτάσαμε, ήδη στα βυζαντινά χρόνια, στον σημερινό γιαλό, που είναι λέξη δίφατση, αφού σημαίνει και τις δυο πτυχές του ίδιου πράγματος, τόσο το κομμάτι της θάλασσας που εκτείνεται κατά μήκος της ξηράς, όσο και το κομμάτι της ξηράς που εκτείνεται κατά μήκος της θάλασσας. Η άκρη του γιαλού, η ξηρά στις παρυφές της θάλασσας, είναι το ακρογιάλι, που το λέμε και περιγιάλι, που προέρχεται από το ελληνιστικό «παραιγιάλιος» (παραθαλάσσιος) και παρασυνδέθηκε με την πρόθεση «περί».

Η λέξη «γιαλός» είχε και μια σύντομη διεθνή σταδιοδρομία, αφού στα τουρκικά yalι είναι η ακτή (δάνειο από κάποιον τύπο «γιαλή») αλλά έτσι ονομάστηκαν επίσης τα αρχοντικά που έχτιζαν στον Βόσπορο και στα Πριγκιποννήσια οι πλούσιοι της Πόλης, κάποιοι από αυτούς Ρωμιοί. Τα γιαλιά ήταν ξύλινες επαύλεις πάνω στον γιαλό, και η λέξη «γιαλί» πέρασε, έστω και σε περιορισμένη χρήση, στα ελληνικά ως είδος αντιδανείου.

Μεγάλη η παρουσία του γιαλού στη δημοτική ποίηση και στις παροιμίες. Κάτω στο γιαλό, κάτω στο περιγιάλι, κόρην αγαπώ· γιαλό γιαλό πηγαίναμε κι όλο για σένα λέγαμε, δυο πασίγνωστοι στίχοι. Κάνε το καλό και ρίξ’ το στο γιαλό, δηλαδή τις καλές πράξεις πρέπει να τις κάνει κανείς χωρίς να τις διαλαλεί και χωρίς να περιμένει ανταπόδοση. Και βέβαια, ή στραβός είν’ ο γιαλός ή στραβά αρμενίζουμε, ειρωνική παροιμία για τον πεισματάρη που δεν θέλει να παραδεχτεί πως έχει χαράξει λάθος πορεία και θεωρεί εξίσου πιθανή κάποια σπανιότατη γεωγραφική ανωμαλία που τον εμποδίζει να φτάσει στον προορισμό του.

Στην Ερωφίλη του Χορτάτζη υπάρχει ο στίχος «χτίζει πύργους στο γιαλό, περβόλια στον αέρα» σαν ένδειξη της ανεκπλήρωτης υπόσχεσης, αλλά από τότε η οικοδομική τεχνολογία έχει κάνει προόδους. Με το καινούργιο νομοσχέδιο που βρίσκεται στα σκαριά, όχι μόνο πύργοι αλλά και μεγαθήρια θα χτιστούν πάνω στον γιαλό – έχουμε δει άλλωστε τα χαΐρια της Ισπανίας. Για να μη γίνει απρόσιτη ακόμα και αυτή η πιο απλή καλοκαιρινή ψυχαγωγία, για να μη βλέπουμε τη θάλασσα πίσω από τις περιφράξεις των μεγαλοξενοδόχων, πρέπει να τους δώσουμε να καταλάβουν ότι αρμενίζουν στραβά.