Είδατε το σκύλο μου μικρό; (Λεξιλογικά του Αστερίξ στους Βρετανούς)

Με μια δόση υπερβολής θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι 24 τόμοι του Αστερίξ, του Ρενέ Γκοσινί και του Αλμπέρ Ουντερζό, είναι μια από τις σημαντικότερες προσφορές της Γαλλίας στον παγκόσμιο πολιτισμό μεταπολεμικά. Τουλάχιστον η γενιά μου, που γνώρισε τον Αστερίξ στα φοιτητικά της χρόνια, τον αγάπησε σχεδόν ομόφωνα.

Βέβαια, στην Ελλάδα ο Αστερίξ είχε έρθει και νωρίτερα, γύρω στο 1969, όταν κυκλοφόρησε το περιοδικό Αστερίξ από τις εκδόσεις Σπανός, που είχε την ύλη του γαλλικού Pilote, με γαλλικά κόμικς σε συνέχειες: Αστερίξ, Ιζνογκούντ, Κοκκινογένης, Τανγκύ και Λαβερντύρ, κάποιο καουμπόικο, Αχιλλέας Ταλόν και άλλα που δεν θυμάμαι. Το περιοδικό το αγόραζα ανελλιπώς αλλά δεν έχω κρατήσει κανένα τεύχος του. Κυκλοφόρησε επί καναδυό χρόνια και παρουσίασε κάπου οχτώ περιπέτειες του Αστερίξ.

Μετά, τα δικαιώματα τα πήρε ο Ψαρόπουλος και άρχισε από το 1978 να δημοσιεύει τις περιπέτειες σε αυτοτελή άλμπουμ, ένα τον μήνα. Αυτό κράτησε δυο χρόνια, ώσπου να εκδοθούν και οι 24 τόμοι. (Τόσους είχαν προλάβει να φτιάξουν ο Γκοσινί και ο Ουντερζό μέχρι τον πρόωρο θάνατο του πρώτου. Αργότερα, ο Ουντερζό κυκλοφόρησε καμιά δεκαριά τόμους σε δικό του κείμενο και σκίτσα, αλλά κατά γενική ομολογία ή έστω κατά τη γνώμη μου αυτοί οι μεταγενέστεροι τόμοι υστερούν κατά πολύ. Φέτος κυκλοφόρησε και ο Αστερίξ στους Πίκτους, η πρώτη περιπέτεια στην οποία δεν συμμετέχει κανείς από τους αρχικούς δημιουργούς). Τους αγόρασα όλους στην εποχή τους, αλλά αμφιβάλλω αν έχω κρατήσει κανένα τεύχος.

Από το 1989 αν δεν κάνω λάθος ο Αστερίξ άρχισε να εκδίδεται από τις εκδόσεις Μαμούθ. Κυκλοφόρησαν και οι 24 αρχικές περιπέτειες καθώς και όλες οι μεταγενέστερες, ενώ επίσης κυκλοφόρησαν αρκετοί τόμοι στα αρχαία ελληνικά, τα ποντιακά και τα κρητικά. Στα βιβλιοπωλεία και στα περίπτερα βρίσκει κανείς μόνο τις εκδόσεις Μαμούθ, του Ψαρόπουλου μόνο σε παλαιοβιβλιοπωλεία.

Στη σειρά του Ψαρόπουλου τη μετάφραση των δυο πρώτων περιπετειών (Αστερίξ και ο Μάγος. Η κατοικία των θεών) την είχε κάνει ο Κώστας Ταχτσής. Μετά ανέλαβε ο ποιητής Αργύρης Χιόνης, μακαρίτης κι αυτός πια. Στις εκδόσεις Μαμούθ νομίζω ότι δεν γράφεται το όνομα του μεταφραστή (διορθώστε με αν κάνω λάθος). Έχω συνηθίσει την πρώτη μετάφραση και τη θεωρώ καλύτερη. Μπορεί όμως να είναι και συνήθεια. Από την άλλη, ο δεύτερος μεταφραστής βρίσκεται σε δύσκολη θέση, διότι ίσως αισθάνεται αναγκασμένος να αποφύγει τα λογοπαικτικά ευρήματα του πρώτου.

Στα κατεβασάδικα του Διαδικτύου βρίσκει κανείς σε ηλεμορφή τον Αστερίξ της έκδοσης Μαμούθ, αλλά, απ’ όσο ξέρω και έψαξα, όχι την έκδοση Ψαρόπουλου. Από καλή τύχη (στον ουρανό τον έψαχνα και στη γη τον βρήκα) ένας καλός φίλος, συνομήλικος περίπου, έχει στη βιβλιοθήκη του πεντέξι τόμους από τότε, και σκέφτηκα σήμερα να παρουσιάσω μια περιπέτεια, κι αν είμαστε καλά κι έχει ενδιαφέρον θα συνεχίσω.

Πριν από τεσσεράμισι χρόνια, σε ένα άρθρο για μια λατινική φράση, τα σχόλια εκτράπηκαν κατά συντεταγμένο τρόπο στη συζήτηση των λογοπαιγνίων του Αστερίξ και σε σύγκριση μεταφράσεων. Τότε είχαμε κορφολογήσει στοιχεία από όλες τις περιπέτειες, τώρα όμως θα περιοριστούμε σε μία, στον Αστερίξ στους Βρετανούς. Την έκδοση του Ψαρόπουλου τη σκανάρισα και την έχω ανεβάσει εδώ (με τη βοήθεια του Στάζιμπου για την ηλεβιβλιοδεσία) όπου μπορείτε να τη διαβάσετε ονλάιν -ή να την κατεβάσετε από εδώ. Κάπως αχνά βγήκαν τα χρώματα, να με συμπαθάτε.

Θα λεξιλογήσω για τον Αστερίξ στους Βρετανούς, παρόλο που αυτά που θα πω μπορεί κανείς να τα βρει σε πολλούς αστεριξολογικούς ιστότοπους. Δεν θα διηγηθώ την υπόθεση αναλυτικά, την ξέρετε ή μπορείτε να τη μάθετε διαβάζοντας το κόμικς.

Καταρχάς, ο τίτλος. Στο πρωτότυπο είναι Astérix chez les Bretons, δηλαδή «στους Βρετόνους», τους κατοίκους που είχε η νότια Βρετανία την εποχή του Αστερίξ. Ο Ψαρόπουλος είχε τίτλο «Ο Αστερίξ στη χώρα των Βρετανών», το Μαμούθ «Ο Αστερίξ στους Βρετανούς».

H περιπέτεια αυτή, που κατά τη γνώμη του Ουντερζό ήταν η καλύτερη που έγραψε ο Γκοσινί, βασίζει τη σάτιρά της σε δυο άξονες. Πρώτον, σατιρίζει τα στερεότυπα για τους Βρετανούς, και δεύτερον βάζει τους Βρετανούς να μιλούν αγγλοπρεπή γαλλικά -κάτι που δεν είναι πάντοτε εύκολο να φανεί στη μετάφραση.

Ονόματα ηρώων

Με τη σειρά που εμφανίζονται στο κόμικς. Οι παραπομπές γίνονται με αριθμό «καθαρής» σελίδας και καρέ (ο αριθμός αυτός φαίνεται σε ένα μικρό τετραγωνάκι στο κάτω δεξιά καρέ κάθε σελίδας), π.χ. 2.3 σημαίνει δεύτερη σελίδα, τρίτο καρέ.

Αρχηγός των Βρετανών όταν έκαναν επίθεση οι Ρωμαίοι (2.3) ήταν ο Cassivellaunos. Αυτός είναι ιστορικό πρόσωπο, που βέβαια είναι άγνωστο στον Έλληνα αναγνώστη. Ο Χιόνης το απέδωσε Μπαστουνόρθιος, εξαιτίας της ευθυτενούς στάσης του. Ο μεταφραστής του Μαμούθ το τροποποίησε σε Μπαστουνοκατάπιος.

Ο αρχηγός του βρετανικού χωριού που αντιστέκεται, λέγεται Zebigbos (3.1), που είναι η γαλλική προφορά του The big boss. Στις δυο ελληνικές μεταφράσεις έχει αποδοθεί Δεμπιγκμπος. Στα αγγλικά έχει αλλάξει: Mykingdomforanos, το βασίλειό μου για ένα- και η κέλτικη κατάληξη -os.

Στο χωριό έχουν συγκεντρωθεί όχι μόνο Βρετανοί, αλλά και Ιβέρνιοι (Ιρλανδοί) και Καληδόνιοι (Σκοτσέζοι). Έτσι, συναντάμε (3.2) τον O’torinolaringologix, με το ιρλανδικό Ο’, που αποδίδεται βεβαίως Ο’τορινολαρυγγολογίξ από τον Χιόνη, αλλά χωρίς την απόστροφο (Οτορινολαρυγγολογίξ) στο Μαμούθ, και τον Mac anotérapix, που αποδίδεται Μακ Ανωθεραπίξ (Χ.) και Μακανωθεραπίξ (Μ). Εδώ έχουμε τυχερό λογοπαίγνιο. Στα γαλλικά, το mac anotérapix είναι υπαινιγμός για την mécanothérapie, που είναι είδος κινησιοθεραπείας, αλλά στα ελληνικά ταίριαξε καλά με το «Μα κάνω θεραπεία». Στα αγγλικά: Ο’veroptimistix και Mac Anix.

Ο κεντρικός ήρωας από πλευράς Βρετανών είναι ο Jolitorax (3.2), λογοπαίγνιο με τις λέξεις joli-όμορφος και thorax-θώρακας. Ωραιοθωράξ (Χ.) και Ομορφοθωράξ (Μ.), Anticlimax στα αγγλικά, ωραίο λογοπαίγνιο. Ο Ωραιοθωράξ είναι ξάδερφος του Αστερίξ και πηγαίνει στο γαλατικό χωριό να ζητήσει βοήθεια. Αστερίξ και Οβελίξ τον συνοδεύουν πίσω στη Βρετανία με το μαγικό ποτό.

Καθώς πηγαίνουν προς τη Βρετανία, οι δυο Γαλάτες με τον Βρετανό συναντούν (7.8) μια ρωμαϊκή γαλέρα, που μεταφέρει τον εκατόνταρχο Tullius Stratocumulus. H δεύτερη λέξη είναι μετεωρολογικός όρος, είδος νεφών. Τούλιους Στρατοκούμουλους και στις δυο ελληνικές μεταφράσεις.

Ο κυβερνήτης στο Λονδίνο (15.2) ονομάζεται Caius Roideprus (βασιλιάς της Πρωσίας), που αποδίδεται Κάιους Παχύδερμους (Χ.) / Κάιους Μουστοξύδιους (Μ.) και στα αγγλικά Encyclopaedicus Britannicus.

Ο ταβερνιάρης που τους κρύβει (16.3) λέγεται Relax, Ρηλάξ στα ελληνικά. Αυτός έχει έναν ξάδερφο (28.1) που λέγεται Surtax (πρόσθετος φόρος). Σιγουράξ από τον Χιόνη, Μπουρμπουράξ στο Μαμούθ.

Στον αγώνα ράγκμπι που ακολουθεί (35.8) ο αστέρας της μιας ομάδας λέγεται Ipipourax, που είναι εκγαλλισμός του επιφωνήματος Hip hip hourra. Στα ελληνικά, φυσικά, Χιπχιπουράξ.

Αγγλισμοί Το γαλλικό κείμενο είναι γεμάτο αγγλισμούς, που δεν αποδίδονται πάντα στη μετάφραση.

Έτσι, όταν ο Ωραιοθωράξ συναντάει τον Αστερίξ (4.5), όλα του τα λόγια είναι αγγλισμοί: I say. This is a bit of luck. (…) Let’s shake hands. Ω τι εκλεκτή τύχη, θα έλεγα (…) Ας κουνήσουμε τα χέρια (Χιόνης) και «Θα έλεγα, αυτή είναι μια μοναδική τύχη (…) Ας κουνήσουμε τα χέρια». Ο άγγλος μεταφραστής βάζει και λίγο παραπάνω στα κλισέ: Oh, I say, what a bit of luck! (…) Let’s shake hands, old boy.

Οι τέτοιου είδους αγγλισμοί, που θυμίζουν το slow the very much oil, είναι πολλοί σε όλο το βιβλίο. Θα παραθέσω δυο χαρακτηριστικούς. Σε ένα σημείο που ο Οβελίξ είναι φυλακισμένος και σηκώνεται να φύγει (26.4) ο συγκρατούμενός του, που αγνοεί την υπερφυσική του δύναμη, λέει Il est devenu absolument noix που είναι κατά λέξη μετάφραση του He is going nuts, ενώ λίγο νωρίτερα, ο Ωραιοθωράξ για να εμψυχώσει τον Αστερίξ, που είναι περίλυπος για τη σύλληψη του Οβελίξ, του λέει Gardez votre lèvre supérieure rigide, που είναι κατά λέξη μετάφραση του Keep a stiff upper lip. Αυτά φυσικά δεν μπορούν να αποδοθούν στη μετάφραση -όπου ο Έλληνας μεταφραστής διαλέγει μιαν αντίστοιχη ελληνική έκφραση, π.χ. έχασε και το λίγο που είχε / του έχει στρίψει τελείως (Μ.)

Αλλά το αποκορύφωμα του γλωσσικού χιούμορ είναι η αντιστροφή της σειράς επίθετου και ουσιαστικού. Οι Γάλλοι βάζουν (συνήθως) το επίθετο μετά το ουσιαστικό, αντίθετα με τα αγγλικά ή τα ελληνικά, οπότε ο Γκοσινί βαζει τους Βρετανούς να μιλάνε με αντεστραμμένη τη σειρά, να μιλάνε ανάποδα όπως λέει ο Οβελίξ.

Αυτό το εύρημα μεταφράζεται εύκολα και αποτελεσματικά. Ο Ωραιοθωράξ από την αρχή της επίσκεψής του (5.2) λέει: Μας χρειάζεται φίλτρο μαγικό για να πολεμήσουμε το στρατό ρωμαϊκό. (Χιόνης). Στα γαλλικά είναι: Il nous faut de la magique potion pour combattre les romaines armées. (Δηλαδή ο Γάλλος ακολουθεί το ελληνικό συντακτικό και ο Έλληνας το γαλλικό, θα λέγαμε). Περιέργως, ο μεταφραστής του Μαμούθ δεν κάνει την αντιστροφή και δίνει ένα εντελώς άνευρο μετάφρασμα: Ο μαγικός σας ζωμός είναι ό,τι χρειαζόμαστε για να πολεμήσουμε τους Ρωμαίους. Αλλά και ο Άγγλος μεταφραστής παραιτείται από το λογοπαίγνιο -μάλιστα, θα έλεγε κανείς ότι ο Μαμούθ μεταφράζει τον Άγγλο: Your magic potion is just what we need to help us fight the Romans, what!

Ο Οβελίξ εντυπωσιασμένος που οι Βρετανοί «μιλάνε ανάποδα» τους μιμείται. Vous avez vu mon chien petit? ρωτάει τον Ωραιοθωράξ (5.6). Είδατε το σκύλο μου μικρό; μεταφράζει θαυμάσια ο Χιόνης -το έβαλα στον τίτλο επειδή η μεγαλειώδης αυτή ατάκα μάς άρεσε πολύ και τη συνήθιζε ένας αδερφικός φίλος που δυστυχώς έφυγε πολύ νωρίς.

Η καλύτερη όμως ατάκα αυτού του είδους είναι πιο κάτω (23.2), όταν ο μεθυσμένος Οβελίξ ρίχνεται πάνω σε μια ρωμαϊκή περίπολο, φωνάζοντας (στα γαλλικά, οπου το παχύ ch αντί για s μπήκε για να δείξει την ομιλία του μεθυσμένου): Echpèche de romaine patrouille qui veut faire du mal à mon Achtérix ami! ή, κατά τον Χιόνη, Παλιοπερίπολος ρωμαική που θέλει να κάνει κακό στον Αστερίξ μου φίλο! Χιπς! Το Μαμούθ κάνει την αντιστροφή εδώ, αλλά όχι με τόσο γούστο: Παλιοπερίπολο ρωμαϊκό, που χιέλει να κάνει κακό χτιον Αχτιερίχ (σικ) φίλο μου! Η ιδέα να βάλουν το χ αντί για σ δεν λειτουργεί καλά. Ο Άγγλος μεταφραστής δεν κάνει την αντιστροφή, μόνο κρατάει το παχύ σ (sh).

Ένα άλλο αστείο γλωσσικό εύρημα που δεν φαίνεται με γυμνό μάτι είναι ότι ο Γκοσινί βάζει στο στόμα των Βρετανών φράσεις από τις μεθόδους εκμάθησης αγγλικής άνευ διδασκάλου.

Η πρώτη μέθοδος Assimil για εκμάθηση της αγγλικής, που κυκλοφόρησε το 1929, ξεκινούσε με τη φράση My tailor is rich (ο ράφτης μου είναι πλούσιος), που έχει γίνει παροιμιακή και έχει παρωδηθεί πολλές φορές. Οπότε, εδώ (5.9) ο Γκοσινί βρίσκει μιαν αφορμή (το καλό ύφασμα τουήντ του Βρετανού) να την εντάξει στον διάλογο. Φυσικά η μετάφραση δεν έχει κάποια δυσκολία.

Ένα άλλο γνώρισμα των παλιών μεθόδων άνευ διδασκάλου ήταν ότι απαντούσαν στις ερωτήσεις προσθέτοντας κι άλλες πληροφορίες, για να διδαχτεί κι άλλες λέξεις ο μαθητής, ας πούμε: Έχετε τον μολυβδοκόνδυλον της θείας σας; Όχι, αλλά έχω το τετράδιον της εξαδέλφης μου. Τέτοιες φράσεις εμφανίζονται δυο φορές στο κόμικς. Ο Ωραιοθωράξ λέει για τη βάρκα του (11.5-6): Είναι πιο μικρή απ’ τον κήπο του θείου μου, αλλά πιο μεγάλη απ’ το κράνος του ανεψιού μου.

Πιο μετά, ένας Βρετανός εμποδίζει τους λεγεωνάριους να πατήσουν στο γκαζόν του (14.7) λέγοντάς τους: Μπορεί ο κήπος μου να είναι πιο μικρός από τη Ρώμη, αλλά το δόρυ μου είναι πιο γερό απ’ το στέρνο σας (Χιόνης). Στο πρωτότυπο χρησιμοποιούνται και λατινικά: Mon jardin est plus petit que Rome, mais mon pilum est plus solide que votre sternum. Η μετάφραση του Μαμούθ κρατάει τα λατινικά και τα επεξηγεί σε υποσημείωση: Ο κήπος μου είναι μικρότερος από τη Ρώμη, αλλά το pilum μου είναι πιο σκληρό από το sternum σας. Ακόμα κι εγώ που είμαι λάτρης των υποσημειώσεων εδώ θα ακολουθούσα τη λύση του Χιόνη.

Οι λεγεωνάριοι κάνουν δοκιμή στα κατασχεμένα βαρέλια και βέβαια σε λίγο έχουν γίνει τύφλα στο μεθύσι και τραγουδάνε (19.8): Vive la Rome, vive la Rome, vive l’arome du bon vin (Ζήτω η Ρώμη, ζήτω η Ρώμη, ζήτω το άρωμα του καλού κρασιού, κατά λέξη). Ο Χιόνης: Όταν δεν πίνω είμαι Ρωμαίος κι όταν πίνω ρωμαλέος. Ο Μαμούθ: Ζήτω η Ρώμη, ζήτω η Ρώμη, εμείς δε μασάμε βρώμη! Ο ένας μένει πιο κοντά στο θέμα, ο άλλος κάνει καλύτερη ρίμα. Ο Άγγλος, πιο λακωνικός, Roll out the barrel!

Ο Γκοσινί βέβαια εκμεταλλεύεται και τα στερεότυπα για τους Βρετανούς. Η βρετανική μπίρα είναι χλιαρή (μυστικό όπλο, λέει ένας λεγεωνάριος), το αγριογούρουνο όχι ψητό αλλά βραστό με σάλτσα μέντας (καημένο ζωντανό, αναφωνεί ο Οβελίξ) και βέβαια στις 5 το απόγευμα κάθε μέρα διακόπτουν τα πάντα και πίνουν… ζεστό νερό. (Άλλωστε αυτό εκμεταλλεύτηκε κι ο Καίσαρας για να τους κατακτήσει). Στην εικόνα αριστερά (2.6) ο Γκοσινί σατιρίζει και την αγγλική ευγένεια:

– Θα ήθελα και μια σταγόνα γάλα, παρακαλώ.
– Παρακαλώ, πάρτε μόνος σας.

και

– Θα μπορούσα να έχω μαρμελάδα για τις φρυγανιές μου;
– Φυσικά, θα μπορούσατε
[μτφρ. Χιόνης]
Να προσεχτεί εδώ το γαλλικό les roties, που είναι ειρωνικός αγγλισμός του Γκοσινί, που μεταφράζει κατά λέξη το toast.

Οι Βρετανοί λοιπόν σε όλο το κόμικς πίνουν φάιβ ο κλοκ βραστό νερό. Προς το τέλος, οι ήρωές μας βρίσκονται στο ανυπόταχτο (βρετανικό) χωριό και περιμένουν την επίθεση των Ρωμαίων, αλλά έχουν χάσει το βαρέλι με το μαγικό ποτό. Ο Αστερίξ για να εμψυχώσει τους Βρετανούς, βγάζει από την τσέπη του κάτι βότανα που του είχε δώσει ο δρυίδης Πανοραμίξ όταν έφευγαν, και προσποιείται ότι ξέρει να φτιάχνει το μαγικό ποτό. Το μοιράζει στους Βρετανούς και το πλασέμπο δουλεύει μια χαρά: όταν το πίνουν παίρνουν θάρρος και κατατροπώνουν τους Ρωμαίους (βοήθησε και ο παντός καιρού Οβελίξ).

Όταν οι ήρωές μας γυρίζουν στο χωριό τους, στο παραδοσιακό εορταστικό τσιμπούσι, ο Αστερίξ ρωτάει τον Πανοραμίξ τι είδους βότανα ήταν αυτά, κι εκείνος του απαντάει πως είναι ένα φυτό που έρχεται από μακρινές βαρβαρικές χώρες. Και πώς λέγεται; ρωτάει πάλι ο Αστερίξ. -Τσάι, απαντάει ο Πανοραμίξ.

Κι έτσι έγινε μόδα το τσάι στη Βρετανία.

Θα μπορούσα να γράψω πολύ περισσότερα, αλλά μάλλον σας έχω κουράσει, οπότε το σταματάω εδώ. Αν βρω καιρό και όρεξη, σε κανα δίμηνο θα ανεβάσω ανάλογο άρθρο για κάποιαν άλλη από τις 24 περιπέτειες του Αστερίξ.