Η καλύβα του μπαρμπα-Σελήμ (Κείμενο του Πήτερ Μάκριτζ)

Τα βιβλία του Πήτερ Μάκριτζ (Peter Mackridge) για την ελληνική γλώσσα, με τελευταίο το Γλώσσα και εθνική ταυτότητα στην Ελλάδα, 1766-1976 όπως είναι ο τίτλος της ελληνικής του έκδοσης, τα ξέρουν όλοι όσοι ασχολούνται με τη γλώσσα, αλλά κάπως λιγότερο γνωστές είναι οι μεταφράσεις (προς τα αγγλικά) διαλεχτών έργων της ελληνικής λογοτεχνίας που έχει κάνει -με πιο πρόσφατο βιβλίο τρία διηγήματα του Βιζυηνού που κυκλοφόρησαν φέτος από τις εκδόσεις Αιώρα, με τίτλο Thracian Tales.

Θα ακολουθήσει η έκδοση της μετάφρασης στα αγγλικά του Μοσκώβ Σελήμ, από τον ίδιο εκδότη και σε χωριστό τόμο. Καθώς μετέφραζε το βιβλίο, ο Πήτερ Μάκριτζ εντόπισε ένα πολύ διασκεδαστικό λάθος στο ελληνικό κείμενο, που αναπαράγεται στις περισσότερες εκδόσεις της νουβέλας του Βιζυηνού (αν και όχι σε όλες), έγραψε λοιπόν ένα μικρό κείμενο που μου το έστειλε -έχω τη χαρά και την τιμή να έχω ηλαλληλογραφία μαζί του. Του ζήτησα την άδεια να το παρουσιάσω εδώ (το κείμενο το έχει κοιτάξει και η κ. Ελένα Κουτριάνου, ειδική στον Βιζυηνό).

Πράγματι, το θέμα ταιριάζει πολύ στα ενδιαφέροντα του ιστολογίου και το παρουσιάζω με πολλή χαρά και όχι λίγο καμάρι: πώς «γεννήθηκε» από παρανάγνωση μια νέα λέξη. Νομίζω πως θα σας ενδιαφέρει το μικροφιλολογικό αυτό εύρημα, που πρώτη φορά δημοσιοποιείται εδώ. Το παραθέτω χωρίς φυσικά να αλλάξω τίποτα: απλώς πρόσθεσα το απόκομμα της Εστίας, που το βρήκα στη Βιβλιοθήκη της Βουλής.

Η καλύβα του μπάρμπα-Σελήμ

Προς τον κ. Νίκο Σαραντάκο.

Στην πρώτη συνἐχεια της πρώτης δημοσίευσης του «Μοσκώβ Σελήμ» του Γ. Βιζυηνού (εφ. Εστία, 28 Απριλίου 1895, σ. 4) υπάρχει ένα διασκεδαστικό λάθος. Πρόκειται για την τελευταία λέξη της εξής πρότασης:

«Ο οικίσκος ούτος, ξυλόπηκτος μάλλον ή ξυλόπλεκτος καθ’ άπαντα αυτού τα μέρη, ήτο προφανής απομίμησις των πενιχρών κατοικιών, τας οποίας οι ρώσοι χωρικοί ονομάζουσι «Ιόμπα».»

Προφανώς ο Βιζυηνός έγραψε «ἴσμπα» [=ρωσσ. изба (προφέρεται izbá, ιζμπά): ‘καλύβα’]. Ο φιλόγελως όμως δαίμων της τυπογραφίας αντικατέστησε τη λέξη με το «Ἰόμπα», λέξη που μοιάζει με τη ρωσική λέξη ёб (προφ. yob, γιομπ), δηλ. τον ενικό τύπο της προστακτικής του χυδαίου ρήματος ебать (προφ. yibát’, γιμπάτ’), το οποίο σημαίνει «γ… » (δηλαδή συνουσιάζομαι).

Το λάθος έχει επαναληφθεί στις περισσότερες μεταγενέστερες εκδόσεις των διηγημάτων του Βιζυηνού. Σημειώνω μόνο όσες βρήκα πρόχειρα στην Οξφόρδη:

• Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Γεώργιος Βιζυηνός (Αθήνα: Αετός, 1954) [Βασική βιβλιοθήκη, 18], σ. 228·
• Γ.Μ. Βιζυηνός, Νεοελληνικά διηγήματα, επιμ. Παν. Μουλλάς (Αθήνα: Ερμής, 1980), σ. 204·
• Γ. Βιζυηνός, Το αμάρτημα της μητρός μου και άλλα διηγήματα, επιμ. Σπύρος Κοκκίνης (Αθήνα: Εστία, χ.χ.), σ. 243.
• Γ.Μ. Βιζυηνός, Τα διηγήματα, επιμ. Βαγγέλης Αθανασόπουλος (Αθήνα: Ίδρυμα Ουράνη, 1991), σ. 329.

Από όσες εκδόσεις έτυχε να βρω η μόνη που διορθώνει το λάθος είναι Γ.Μ. Βιζυηνός, Το αμάρτημα της μητρός μου (Αθήνα: Γαλαξίας 1961), σ. 142 (και πολλές επανεκδόσεις). Εκεί αποκαθίσταται σιωπηρά η σωστή λέξη. Στην έκδοση εκείνη δεν αναγράφεται όνομα επιμελητή. Ποιος ήταν άραγε;

Περιέργως, απ’ ὀ,τι ξέρω, κανένας δεν έχει επιστήσει δημοσίως την προσοχή του αναγνωστικού κοινού στο λάθος αυτό, με αποτέλεσμα να διαιωνισθεί σε αναδημοσιεύσεις όπως η έκδοση του εν λόγω διηγήματος την οποία επιμεληθήκατε εσείς.

Η λέξη ίζμπα ή ίσμπα εμφανίζεται και αλλού στην ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία· βλ. τα παρακάτω δεἰγματα:

ΒΑΜΒΑΚΟΦΥΤΟ ΣΙΝΤΙΚΗΣ ΣΕΡΡΩΝ

Γλωσσικό ιδίωμα

ίζμπα     1. υπόγειο όπου κρεμούσαν τα σαντάλια του καπνού για να μαλακώσουν (τοπ. ιδ. Βαμβακοφύτου) 2. τρώγλη, σπηλιά, υπόγεια κρύπτη, κρυψώνας στο υπόγειο (ιδ. περιοχών Γρεβενών και Λαρίσης) 3. ρωσικό αγροτικό ξύλινο σπίτι που συνήθως είχε ένα κοινό δωμάτιο: είχε την ίζμπα της στην όχθη του ποταμού και εκεί ζούσε. «Το σπίτι της Ματριόνα» (Σολζενίτσιν).

Η λέξη «ίζμπα» αναφέρεται και στο άρθρο σας «Σόμπα, η πολυταξιδεμένη» και (ως ίσμπα) χρησιμοποιείται και από τον Καραγάτση σε χωρίο από τον Γιούγκερμαν που συμπεριλαμβάνεται σε σχολικό εγχειρίδιο που βρήκα στο διαδίκτυο (Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Β΄ Τεύχος, Β΄ Τάξη Γενικού Λυκείου, 9ος τόμος (Υπουργείο Παιδείας, Θρησκευμάτων, Πολιτισμού & Αθλητισμού, Ινστιτούτο Εκπ/κής Πολιτικής)), σ. 24 / 399-400.

Φαίνεται ότι ο Βιζυηνός δεν ήταν σε θέση να επιμεληθεί ο ίδιος την έκδοση του «Μοσκώβ Σελήμ», γι’ αυτό και διερωτώμαι πόσα άλλα λάθη ο αληθινά καταχθόνιος δαίμων έχει εισαγάγει στο κείμενο. Αν έχει διασωθεί το αυτόγραφο του διηγήματος, θα έπρεπε να γίνει αντιπαραβολή. (Ο αείμνηστος Πάνος Μουλλάς σημειώνει στην έκδοσή του ότι «Η έκδοση Ερμή βασίζεται στις πρώτες δημοσιεύσεις των διηγημάτων (Εστία)» – όχι σε κανένα χειρόγραφο.)

Πάντως επισημαίνω ότι,μετά την πρώτη δημοσίευση στην Εστία, όπου ο τίτλος του διηγήματος γράφεται σωστά ως «Ο Μοσκώβ Σελήμ», έχει γίνει συνήθεια το όνομα του ήρωα να γράφεται κακώς με ενωτικό («Ο Μοσκώβ-Σελήμ»: εκδόσεις ΙΜΠ, Γαλαξία, Μουλλά και Αθανασόπουλου). Εκτός από το ελληνικό άρθρο, ο τίτλος είναι στα τουρκικά (Moskov Selim με τη σημερινή ορθογραφία) και σημαίνει «ο Μόσκοβος [δηλ. Ρώσος] Σελήμ».

Peter Mackridge. 18/12/14

Αν κάποιος ξέρει ποιος ήταν ο ανώνυμος επιμελητής της έκδοσης του Βιζυηνού από τον Γαλαξία (1961) που αποκατέστησε σιωπηρά την ανύπαρκτη Ιόμπα με τη σωστή ίσμπα, ας μας διαφωτίσει!

 Προσθήκη: Και στην έκδοση του Πάπυρου (1996), όπως λέει και ο Σπύρος στο σχόλιο αριθ. 9, αποκαθίσταται το σωστό «ίσμπα». Αλλά και στις παλαιότερες του ίδιου εκδότη: Ο φίλος Δημήτρης μού έστειλε με μέιλ την επίμαχη σελίδα από το Βίπερ αριθ. 85-86 που περιλάμβανε τα Πεζά άπαντα του Βιζυηνού (και που πρέπει να κυκλοφόρησε το 1971 ή 1972). Εκεί αναφέρεται «Τυπογραφική διόρθωση Νίκου Στεφανάκη» αλλά όχι όνομα επιμελητή.