Περιμένοντας τη συμφωνία

Το σημερινό άρθρο δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής, στην τακτική στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Η εικόνα που συνοδεύει το άρθρο, επιλογή της συντακτικής ομάδας, είναι ο πίνακας Symphony in action του Konstantin Yuon, τον οποίο ομολογώ πως αγνοούσα. Στην εδώ αναδημοσίευση έχω κάνει (πολύ) λίγες προσθήκες. Διευκρινίζω επίσης ότι το άρθρο έχει γραφτεί πριν γίνουν γνωστά τα όσα διαμείφθηκαν στη συνάντηση Γιούνκερ-Τσίπρα στις Βρυξέλλες.

Άλλες φορές προβληματίζομαι για να διαλέξω λέξη του μήνα, είτε επειδή οι υποψήφιες είναι πολλές είτε επειδή καμιά δεν ξεχωρίζει. Τούτη τη φορά δεν έχω τέτοιο δίλημμα, η λέξη του μήνα ξεχωρίζει καθαρά — μπορεί να είναι και λέξη του εξαμήνου, πολύ πιθανό και όλης της χρονιάς. Πρόκειται για τη συμφωνία, τη συμφωνία που όλοι περιμένουν ανάμεσα στην Ελλάδα και στους εταίρους ή τους πιστωτές της, τη συμφωνία που άλλοτε διαβάζουμε πως είναι θέμα ωρών ή πως έχει αρχίσει να γράφεται ενώ άλλοτε πως μένουν πάρα πολλά να γίνουν και πως οι δυο πλευρές απέχουν πολύ ακόμα μεταξύ τους. Η κυβέρνηση έχει ορίσει κόκκινες γραμμές που θα προσπαθήσει να υπερασπιστεί, ενώ άλλοι ζητούν να υπογραφτεί συμφωνία οπωσδήποτε. Παρατηρώ πάντως ότι ακόμα και όσες εγχώριες πολιτικές δυνάμεις διακηρύσσουν την ανάγκη για συμφωνία «με κάθε θυσία», σπεύδουν να συμπληρώσουν «αλλά χωρίς υφεσιακά μέτρα», δείχνοντας ότι δεν εννοούν και κάθε θυσία. Πρέπει επίσης να προειδοποιήσω ότι το άρθρο γράφτηκε ενώ γινόταν η επίσκεψη του Αλέξη Τσίπρα στις Βρυξέλλες, επομένως δεν έχει πάρει υπόψη του τις τελευταίες εξελίξεις –αλλά αυτές θα τις βρείτε σε άλλες σελίδες της Αυγής, εμείς εδώ λεξιλογούμε.

Η συμφωνία είναι λέξη αρχαία και εύκολα αναγνωρίζουμε πως είναι σύνθετη από το συν και τη φωνή· όταν συμφωνούμε με κάποιον σημαίνει ότι λέμε την ίδια στιγμή το ίδιο πράγμα, εκφέρουμε τον ίδιο φθόγγο, κατ’ επέκταση έχουμε και εκφράζουμε την ίδια γνώμη.

Παρόλο που η μεταφορική σημασία της ομογνωμίας εμφανίζεται από νωρίς, η συμφωνία στην αρχαιότητα ποτέ δεν έχασε την άμεση σύνδεση με τη φωνή, τον ήχο και τη μουσική, αφού επίσης σήμαινε τον αρμονικό συνδυασμό φωνών ή ήχων. Τα σύμφωνα, άλλωστε, οι παλιοί γραμματικοί τα ονόμασαν έτσι επειδή συνεκφωνούνται υποχρεωτικά με τα φωνήεντα.

Στην ελληνιστική εποχή, συμφωνία είναι μεταξύ άλλων η ορχήστρα στα συμπόσια, καθώς και ένα μουσικό όργανο, πιθανώς κρουστό. Στη μετάφραση των Εβδομήκοντα, στον Δανιήλ, διαβάζουμε «ὅταν ἀκούσητε τῆς φωνῆς τῆς σάλπιγγος͵ σύριγγος καὶ κιθάρας͵ σαμβύκης καὶ ψαλτηρίου͵ συμφωνίας καὶ παντὸς γένους μουσικῶν…», ενώ στο ευαγγέλιο του Λουκά, ο άσωτος της παραβολής, πλησιάζοντας στο σπίτι του, «ἤκουσεν συμφωνίας καὶ χορῶν».

Η μουσική σημασία της λέξης είναι η μοναδική που πέρασε στα λατινικά, ως symphonia, δηλώνοντας την αρμονία των ήχων, την ομάδα των μουσικών, την ορχήστρα, αλλά και ένα μουσικό όργανο, πνευστό πλέον. Από εκεί η λέξη περνάει στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, ως sinfonia στα ιταλικά και symphonie στα γαλλικά, και έτσι ονομάζεται μια μουσική σύνθεση που χρησιμεύει ως εισαγωγή σε όπερα ή σε ορατόριο, καθώς και μια εκτεταμένη μουσική σύνθεση που χωρίζεται σε μέρη, με διαστάσεις μεγαλύτερες από της σονάτας — όρος που γίνεται διεθνής και επανέρχεται και στα ελληνικά ως είδος αντιδανείου τον 19ο αιώνα, την εποχή ακριβώς που έχουμε τις χρυσές σελίδες της συμφωνικής μουσικής, με πολλές από τις κορυφαίες συμφωνίες να μην αρκούνται σε έναν αριθμό για προσδιορισμό αλλά να συνοδεύονται από κάποιο επίθετο, σαν την Ποιμενική ή την Ηρωική Συμφωνία (και οι δυο είναι του Μπετόβεν, η 6η και η 3η αντίστοιχα). (Και το ιταλικό sinfonia ακούγεται, αν και πολύ σπάνια, με τη σημασία της οπερατικής εισαγωγής, ως σινφόνια).

Αν η (μουσική) συμφωνία είναι είδος αντιδανείου, στα ελληνικά έχουμε κι άλλη μια λέξη που ανάγεται στην αρχαία συμφωνία και που είναι καθαρόαιμο αντιδάνειο. Μάλλον δεν το υποψιάζεστε, αλλά η τσαμπούνα, το πνευστό όργανο των τσοπάνων του Αιγαίου, έλκει την καταγωγή από τη συμφωνία. Συγκεκριμένα, από το λατινικό symphonia προέκυψε η ιταλική λέξη sampogna και στη συνέχεια zampogna, που δήλωνε ένα πνευστό μουσικό όργανο, και αυτή τη λέξη τη δανειστήκαμε ως τσαμπούνα ήδη από τον Μεσαίωνα. Από εκεί και το ρήμα τσαμπουνίζω και το σημερινό τσαμπουνάω, που σημαίνει μιλώ πολύ και φλύαρα και που προφανώς γεννήθηκε από την αναλογία ανάμεσα στην επίμονη φλυαρία και στον μονότονο (τουλάχιστο στα ασυνήθιστα αυτιά) ήχο της τσαμπούνας.

Μόνο στα ελληνικά έχουμε την ίδια λέξη για τη μουσική συμφωνία και για την ταύτιση απόψεων. Ο Γάλλος λέει symphonie αλλά accord, ο Άγγλος symphony αλλά agreement. Καθώς τα μέσα όλης της Ευρώπης ήταν στραμμένα στη συζήτηση για την ελληνική συμφωνία, ένας δημοσιογράφος της Λιμπερασιόν έκανε αυτό ακριβώς το λογοπαίγνιο, καθώς τιτλοφόρησε το άρθρο του La ‘symphonie’ grecque d’Alexis Tsipras, λογοπαίγνιο που αναγκαστικά θα χαθεί στη μετάφραση.

Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι και η γαλλική λέξη, όπως και η ιταλική αντίστοιχη, έχουν και μουσικές σημασίες, που άλλωστε έχουν περάσει και στα ελληνικά (ακόρντο), ενώ η αγγλική λέξη έχει γαλλική προέλευση και συνδέεται με τη χάρη και την ευχαρίστηση (πρβλ. γαλλ. agréable, ευχάριστος). Είναι ευχάριστο να συμφωνούν μαζί σου.

Αν θα είναι ευχάριστη η αναμενόμενη συμφωνία, δεν μπορούμε να το ξέρουμε πριν τη δούμε, πάντως δεν το θεωρώ πολύ πιθανό. Μακάρι να είναι Φανταστική (σαν του Μπερλιόζ) αλλά υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες να είναι Παθητική, δηλαδή του Καημού, σαν του Τσαϊκόφσκι, με κίνδυνο να μείνει Ημιτελής σαν του Σούμπερτ.