Νησιά και νησιωτικότητα

Ένα από τα αιτήματα των δανειστών, σύμφωνα με όσα διαρρέουν, είναι και η κατάργηση του ειδικού καθεστώτος ΦΠΑ που ισχύει για τα νησιά του Αιγαίου: πράγματι, στα νησιά αυτά ο ΦΠΑ που επιβάλλεται είναι κατά 30% χαμηλότερος απ’ ό,τι στην υπόλοιπη χώρα. Η εξαίρεση αυτή δικαιολογείται με μια πολυσύλλαβη λέξη που θα αποτελέσει το αντικείμενο του σημερινού μας άρθρου: τη νησιωτικότητα.

Ο όρος στα ελληνικά είναι μεταφραστικό δάνειο από το αγγλ. insularity ή το γαλλ. insularité, και η διάδοσή του στα ελληνικά (αν όχι και η γέννησή του) οφείλεται σε κείμενα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στα οποία η νησιωτικότητα εμφανίζεται αρκετά συχνά, αν και (εκτός λάθους) δεν έχει συμπεριληφθεί σε κάποια κοινοτική συνθήκη. Κατά τις διαπραγματεύσεις πριν από τη Συνθήκη της Λισαβόνας, η Ελλάδα είχε προσπαθήσει να εντάξει την έννοια της νησιωτικότητας στο άρθρο 174, που αφορά την πολιτική συνοχής -τελικά όμως έγινε μια απλή αναφορά σε περιοχές «που πλήττονται από σοβαρά και μόνιμα φυσικά ή δημογραφικά προβλήματα, όπως οι υπερβόρειες περιοχές που είναι ιδιαίτερα αραιοκατοικημένες και οι νησιωτικές, διασυνοριακές και ορεινές περιοχές».

Αυτά, το 2011, όταν η νησιωτικότητα ήταν μάλλον νεόκοπος όρος και γι’ αυτό συχνά γραφόταν με εισαγωγικά, ενώ έβλεπε κανείς και εναλλακτικές αποδόσεις του insularity, όπως την «νησιωτικός χαρακτήρας», απόδοση μάλιστα που υπερτερούσε, τότε, στα κείμενα της ΕΕ. Τελικά επικράτησε ο μονολεκτικός όρος, όπως συνήθως γίνεται (δείτε εδώ μια συζήτηση που είχαμε κάνει τότε στη Λεξιλογία) -έχει πολλές αρετές ο μονολεκτικός όρος κι ας οδηγεί κάποιες φορές σε πολυσύλλαβες λέξεις. Η καημένη η νησιωτικότητα έχει έξι συλλαβές (δεν νομίζω να την προφέρετε εφτασύλλαβη), δεν είναι και τόσο αχώνευτο μακρινάρι, οπότε δεν μας πειράζει.

Μια ένδειξη για το νεοφανές του όρου είναι και το γεγονός ότι η νησιωτικότητα δεν καταγράφεται ούτε στο ΛΚΝ (έκδ. 1998) ούτε στον Μπαμπινιώτη (3η έκδ. 2008), αλλά μόνο στο Χρηστικό της Ακαδημίας (μπορεί να υπάρχει και στην 4η έκδ. 2012 του Μπαμπινιώτη, που δεν την έχω επειδή δεν περισσεύουν ογδοντάρια).

Νησιωτικότητα λοιπόν είναι ένας όρος που αναφέρεται στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των νησιωτικών περιοχών.

Κι αν θέλουμε να ξεχωρίσουμε ένα χαρακτηριστικό των νησιών, θα συμφωνήσουμε πως αυτό είναι το ότι περιβάλλονται από παντού από θάλασσα. Τα νησιά είναι απομονωμένα, και μάλιστα είναι περισσότερο απομονωμένα (συγκριτικά μιλώντας) στην εποχή μας παρά τον 19ο αιώνα, οπότε για να πας από την Αθήνα στον Βόλο πήγαινες καλύτερα (ή και υποχρεωτικά) διά θαλάσσης, δηλαδή ο Βόλος ήταν εξίσου απομονωμένος από την Αθήνα όσο και η Σύρα.

Επειδή όμως εδώ λεξιλογούμε, θα κάνουμε ένα διάλειμμα, να πούμε δυο λόγια για τη λέξη νησί. Νήσος στα αρχαία, λέξη που δεν έχει ξεκαθαριστεί η ετυμολογία της (στο ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη βρίσκω ότι πιθανότερη θεωρείται η σύνδεση με τη λατ. nasus = μύτη, αφού και λέξεις όπως οφρύς και μαστός έχουν επίσης χρησιμοποιηθεί για να δηλώσουν υψώματα). Από το υποκοριστικό της νήσου, το νησίον, προέκυψε το μεσαιωνικό νησίν και το σημερινό νησί.

Στα λατινικά, το νησί είναι insula, λέξη από την οποία προήλθε το γαλλ. île και το αγγλ. isle -το island έχει άλλη ετυμολογία αλλά επηρεάστηκε ορθογραφικά από το isle.

Κάτι ενδιαφέρον τώρα. Στα αγγλικά, η μόνωση π.χ. της οροφής είναι insulation, ενώ η απομόνωση π.χ. στη φυλακή είναι isolation. Και οι δυο λέξεις προέρχονται από το λατ. insula που σημαίνει νησί, η πρώτη απευθείας, η δεύτερη μέσω των ιταλικών και γαλλικών. Δηλαδή, για να το πούμε σχηματικά, στα αγγλικά (και παρόμοια στα γαλλικά και σε άλλες ρωμανικές γλώσσες) η (απο)μόνωση γίνεται αντιληπτή σαν «μετατροπή σε νησί», «νησοποίηση», επειδή το νησί είναι εξ ορισμού απομονωμένο, αφού περιβάλλεται από θάλασσα. Στα αγγλικά μάλιστα η λ. insular πέρα από την κυριολεξία (νησιωτικός) έχει πάρει και τη μεταφορική σημασία «μονόχνωτος, αντικοινωνικός» -κάτι θα ξέρουν οι Άγγλοι που είναι και νησιώτες.

Θα θυμόμαστε άλλωστε και τον διάσημο στίχο του Τζον Ντον, που τον έχει βάλει προμετωπίδα ο Χεμινγουέι στο Για ποιον χτυπά η καμπάνα: No man is an island entire of itself. Κανείς δεν είναι νησί, δηλαδή μοναχός του.

Λοιπόν, τα νησιά είναι απομονωμένα, ή τέλος πάντων πιο δυσπρόσιτα. Αυτή η δυσκολία πρόσβασης επιβαρύνει τις νησιωτικές οικονομίες, πολύ περισσότερο μάλιστα στην περίπτωση των νησιών του Βορείου Αιγαίου και των Δωδεκανήσων που είναι και ακριτικά και που έχουν χάσει τη φυσική τους ενδοχώρα, που ήταν τα μικρασιατικά παράλια. Οι τιμές όλων των προϊόντων που εισάγονται, είναι πολύ ακριβότερες σε έναν νησί παρά σε μια πόλη της επαρχίας που απέχει ίδια απόσταση από την Αθήνα. Για τον λόγο αυτό, η Ελλάδα είχε θεσπίσει τον μειωμένο συντελεστή ΦΠΑ, χωρίς καθόλου να πρωτοτυπεί -παρόμοια μέτρα ισχύουν σε όλες τις χώρες που έχουν νησιά -στη Γαλλία για την Κορσική, στην Ιταλία για τη Σαρδηνία και τη Σικελία, στις ιβηρικές χώρες για τα Κανάρια, τις Βαλεαρίδες, τη Μαδέρα και τα υπόλοιπα νησιά. Μια χρήσιμη έννοια, που εφαρμόζεται σε άλλες χώρες, είναι το μεταφορικό ισοδύναμο, δηλαδή να επιδοτείται (και με πόρους της ΕΕ) ο ναύλος έτσι ώστε να είναι περίπου ίσος με έναν χερσαίο ναύλο ίδιας απόστασης -αυτή τη στιγμή, είναι πολλαπλάσιος στην Ελλάδα.

Φυσικά, δεν είναι όλα τα νησιά στην ίδια κατάσταση -άλλο η Μύκονος κι η Ρόδος κι άλλο οι Λειψοί. Αρκετοί, εθισμένοι στον κοινωνικό αυτοματισμό, έσπευσαν να δικαιολογήσουν την ενδεχόμενη κατάργηση του μειωμένου συντελεστή με το επιχείρημα ότι δεν πρέπει να επιδοτεί ο άνεργος του Περάματος τον εστιάτορα της Μυκόνου, γενικεύοντας τις εξαιρέσεις -διότι εξαιρέσεις είναι τα λίγα υπερτουριστικά νησιά. Και στον καιρό της κρίσης, ακόμα και μεγάλα νησιά έχουν βρεθεί ακόμα πιο απομονωμένα, καθώς τα δρομολόγια (εκτός καλοκαιρινής περιόδου) αραιώνουν -συζητούσα τις προάλλες με κάτι Μυτιληνιούς συνομήλικους του μακαρίτη του πατέρα μου, που θυμούνταν ότι στη δεκαετία του 1930 η Μυτιλήνη είχε 6 δρομολόγια την εβδομάδα από Αθήνα. Ογδόντα χρόνια μετά, έχει λιγότερα, μου είπαν.

Η εξομοίωση του ΦΠΑ θα είναι γερό χτύπημα για τη νησιωτική οικονομία -αν δεν μπορεί να το κρατήσει η κυβέρνηση, ας μεριμνήσει τουλάχιστον για το μεταφορικό ισοδύναμο. Για να μη ρημάξουν τα νησιά.