Μόρτηδες και απόλοιμοι (μια συνεργασία του Spiridione)

Η προεκλογική αντιπαράθεση έχει φτάσει στην κορύφωσή της αλλά το ιστολόγιο έχει και τις δικές του προτεραιότητες. Έτσι, σήμερα δημοσιεύω με καμάρι ένα άρθρο που θεωρώ ότι είναι από τα καλύτερα που έχουν αναρτηθεί στο ιστολόγιο όλα αυτά τα χρόνια, παρόλο που (ή: επειδή) είναι εντελώς ανεπίκαιρο. Δίνει όμως μια κατά τη γνώμη μου εύλογη απάντηση σε ένα ετυμολογικό πρόβλημα, και ταυτόχρονα μάς χαρίζει ένα γοητευτικό ταξίδι στον χώρο και στον χρόνο.

Η λέξη «μόρτης» έχει ταλαιπωρήσει αρκετά τους ετυμολόγους της ελληνικής γλώσσας. Ο φίλος μας Spiridione, που μάς έχει δώσει και άλλα εξαιρετικά άρθρα, παρουσιάζει εδώ μια πλήρη ιστορία της λέξης από την οποία προκύπτει μια πειστική, κατά τη γνώμη μου, ετυμολογία της. Το άρθρο είναι δικαιολογημένα εκτενές και τόσο καλογραμμένο που ελάχιστα έχω να προσθέσω -τα βάζω σε σχόλια με πλάγιους χαρακτήρες.

Αξίζει να κάνω μια μικρή περίληψη του άρθρου, αν και σας συνιστώ θερμά να το διαβάσετε ολόκληρο: Στις επιδημίες πανούκλας του Μεσαίωνα, συνηθιζόταν κάποιοι πρώην ασθενείς, από τα κατώτερα στρώματα, που είχαν αναπτύξει ανοσία (αν και όχι πλήρη) στην ασθένεια, να σχηματίζουν ομάδες και να παρέχουν πολύτιμες και αδρά αμειβόμενες υπηρεσίες στην κοινότητα: να μαζεύουν και να επιτηρούν τους ασθενείς, και να θάβουν τους νεκρούς. Παραδίδονται με διάφορα ονόματα ανάλογα με τον χώρο και τον χρόνο: θαφιάδες, μανιόρδοι, πιτσιγαμόρτοι, και τέλος τον 19ο αιώνα μόρτηδες και απόλοιμοι, που ήταν η θεσμική ονομασία επί νεοελληνικού κράτους. Οι μόρτηδες αυτοί, παρά την πολύτιμη προσφορά τους, εξαιτίας της χαμηλής κοινωνικής τους θέσης, του τρόμου που ενέπνεε η αρρώστια και του ρόλου τους ως συμβόλων του θανάτου, απέκτησαν κακό όνομα και τους αποδόθηκαν πολλές, συνήθως ανυπόστατες, κατηγορίες. Έτσι, ιδίως όταν τον 19ο αιώνα η πανούκλα γνώρισε ύφεση, η λέξη «μόρτης» έχασε την παλιά της σημασία και μετέπεσε στη σημασία «αλήτης, μάγκας» κτλ. Είναι πολύ πιθανό ο μόρτης να προκύπτει από τον πιτσιγαμόρτο, πιτσικαμόρτη (< ενετ. pizzicamorte) με αποκοπή. Η λ. πιτσικαμόρτης διατηρείται και σήμερα στο κερκυραϊκό ιδίωμα με τη σημασία του νεκροπομπού.

Μόρτηδες και απόλοιμοι

Η λέξη μόρτης ανήκει σε μία ομάδα λέξεων που έχει συνδεθεί με το ρεμπέτικο τραγούδι, αλλά επιπλέον έχει και μία ενδιαφέρουσα ιστορία, ορισμένα στιγμιότυπα της οποίας, γλωσσικά και ιστορικά, επιχειρεί το σημείωμα αυτό να ξεδιπλώσει.

Ο μόρτης, λοιπόν, θα λέγαμε ότι είναι το μικρό αδελφάκι του μάγκα, με την έννοια ότι έχει την ίδια σημασία, αλλά χρησιμοποιείται πιο σπάνια σήμερα. Η λέξη αυτή τις προηγούμενες δεκαετίες είχε τη χαρακτηριστική αμφισημία που συναντάμε και σε μερικές άλλες παρεμφερείς λέξεις (όπως π.χ. μάγκας και ρεμπέτης), αμφισημία που είχε σχέση με την κοινωνική θέση του ομιλητή, την εποχή του, τις πολιτισμικές του προτιμήσεις ή τις διαθέσεις του.  Στη λαϊκή μάγκικη γλώσσα (ή στα μόρτικα αν θέλετε) προσδιορίζει τα άτομα της συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας, του κόσμου της μαγκιάς, με θετική, φυσικά, σημασία, όπως, για παράδειγμα, σε αυτούς τους στίχους του Μιχάλη Σκουλούδη: «Άιντε ρε μόρτη, ρε Περαιώτη, / με τ’ άσπρο ζουναράκι σου και με τον κόφτη, / αυτή την τόση, τη λεβεντιά σου, / ποτέ δε λείπει γκόμενα από κοντά σου», ή όταν ο Μάρκος τραγουδά «τζούρα δώσε του Μπάτη μας, / του μόρτη, του μπερμπάντη μας»∙ εκτός, βέβαια, αν ο μόρτης παρεκκλίνει από τις βασικές αρχές του κώδικα συμπεριφοράς του, οπότε η λέξη χρωματίζεται αρνητικά, όπως, ας πούμε, συμβαίνει με έναν μόρτη φιγουρατζή στο ομώνυμο τραγούδι του Ανέστη Δελιά. Σε πολλούς δίσκους που είχαν κυκλοφορήσει προπολεμικά είχε χρησιμοποιηθεί η ένδειξη «μόρτικο» (τραγούδι ή χορός), εμπλέκεται δηλαδή και η μουσική βιομηχανία στη διαμόρφωση της σημασίας της, όπως είχε συμβεί και με τη λέξη ρεμπέτικο. Στην κοινή ελληνική γλώσσα της εποχής η ίδια λέξη προσδιορίζει τα άτομα του λεγόμενου περιθωρίου από την οπτική γωνία των ανθρώπων που είναι έξω απ’ αυτό∙ συνήθως, έχει μειωτική ή και υβριστική απόχρωση, εκφράζει ένα αρνητικό και αντικοινωνικό, για τα κατεστημένα ήθη, πρότυπο συμπεριφοράς.  Στο Λεξικό του Δημητράκου διαβάζουμε στο λήμμα μόρτης:  αγυιόπαις, αλήτης, αλάνης, μάγκας, χαμίνι / γεν. άνθρωπος ουτιδανός, μπερμπάντης. Αυτές τις αρνητικές σημασίες μπορούμε να τις δούμε σε άρθρα εφημερίδων των αρχών του προηγούμενου αιώνα αστυνομικού ρεπορτάζ ή ηθικολογικού περιεχομένου, αλλά και σε λογοτεχνικά έργα, όπως για παράδειγμα στα «Σατυρικά Γυμνάσματα» του Παλαμά: «Ζαγάρια και τσακάλια και κοκόροι, σηκωτοί κάθε τόσο στο ποδάρι, μόρτηδες, λούστροι, αργοί, λιμοκοντόροι». Χαρακτηριστικό είναι και ένα απόσπασμα κριτικής του καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Ανδρέα Σκιά, όπου μέμφεται το βιβλίο «Τα ψηλά βουνά» του Ζ. Παπαντωνίου διότι περιέχει «…βδελυράς και βωμολόχους αστειότητας, τας οποίας ασμένως μεταχειρίζονται οι μόρτηδες, οι χασισοπόται, οι λωποδύται και εν γένει οι φαυλόβιοι». Με το πέρασμα του χρόνου αναπτύσσονται και διάφορες μεταφορικές σημασίες, θετικής ή αρνητικής απόχρωσης (που τις βλέπουμε καλύτερα στη λέξη μάγκας), δηλαδή ο μόρτης μπορεί να είναι ο ψευτοπαλληκαράς, ο πονηρός, αλλά και ο έξυπνος, ο καταφερτζής ή ο ντόμπρος στη φράση «ξηγιέμαι μόρτικα». Έχει ενδιαφέρον, για μένα τουλάχιστον, το ερώτημα πώς ακριβώς προέκυψαν αυτές οι σημασίες, δηλαδή αν προηγήθηκε ο αυτοπροσδιορισμός μέσα στις περιθωριακές ομάδες και στη συνέχεια ακολούθησε ο ετεροπροσδιορισμός από την αστική κοινωνία ή το αντίθετο.  Άλλες παράγωγες λέξεις είναι το μορτάκι, που υπάρχει και στον στίχο του Ελύτη «μορτάκι του σύννεφου», ο μόρταρος ή αρχιμόρταρος σε διηγήματα του Παπαδιαμάντη (ο Φοραμπάλλας στο διήγημα «Κοινωνική Αρμονία»), και η μορταρία, δηλαδή μια ομάδα από μόρτηδες, συνήθως παιδιά, που συναντάμε π.χ. σε μυθιστορήματα που Κοσμά Πολίτη. 

Η λέξη μόρτης, όμως, είχε μια προηγούμενη ζωή στην ελληνική γλώσσα, με διαφορετική σημασία και σε διαφορετικές κοινωνικές συνθήκες. Μόρτηδες, συγκεκριμένα, λέγονταν όσοι είχαν επιβιώσει από μία προσβολή της Yersinia pestis (του βακίλου της πανώλης) και εξ αυτού του λόγου φαίνεται να είχαν αποκτήσει ανοσία στην ασθένεια αυτή∙ συμμετείχαν, στο εξής, σε μια ιδιόμορφη ομάδα ατόμων που αναλάμβανε διάφορες υπηρεσίες κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας πανώλης. Όπως αναφέρει στη μελέτη του για την πανώλη «Στον καιρό της πανώλης» ο Κ. Κωστής, η ανοσία απέναντι στην πανώλη δεν είναι απόλυτη ούτε εξασφαλισμένη, όπως συμβαίνει αντίθετα με άλλες ασθένειες, π.χ. την ευλογιά, και φαίνεται να έχει περιορισμένη χρονική ισχύ, το πολύ για δέκα χρόνια. Σε μία πρόσφατη δε έρευνα, του 2012, που έγινε σε πανωλόβλητους στην Κίνα (ναι, υπάρχει και σήμερα πανώλη), αποδείχθηκε για πρώτη φορά ότι αντισώματα κατά της πανώλης μπορεί να παραμείνουν σε αποθεραπευμένους ασθενείς ακόμη και μετά από δέκα χρόνια από την προσβολή τους, τα οποία όμως εξασθενούν όσο περνάνε τα χρόνια. Στην ίδια εργασία αναφέρεται ότι ο μηχανισμός φυσικής ανοσίας κατά της πανώλης είναι ιδιαίτερα περίπλοκος, γι’ αυτό και υπάρχει δυσκολία στο να παρασκευαστεί ένα αποτελεσματικό εμβόλιο κατά της νόσου (και χωρίς παρενέργειες). Την εποχή της δεύτερης πανδημίας (δεύτερη πανδημία ονομάζουμε την περίοδο που ξεκίνησε με την επιδημία του 1348, τον «Μαύρο Θάνατο», και ολοκληρώθηκε στα μέσα περίπου του 19^ου αιώνα) υπήρχε μεγάλη διχογνωμία μεταξύ των γιατρών για το θέμα της ανοσίας κατά της πανώλης (όπως και γενικότερα για τη φύση της νόσου), αδυνατώντας να συλλάβουν μία κανονικότητα του φαινομένου. Και είναι φυσικό αυτό, αφού μόλις στα τέλη του 19^ου αιώνα ανακαλύφθηκε ο βάκιλος της πανώλης και έγινε αντιληπτός ο τρόπος εμφάνισης και μετάδοσης της νόσου. Σε κάθε περίπτωση, φαίνεται ότι οι άνθρωποι της εποχής πίστευαν εμπειρικά ότι όσοι είχαν επιβιώσει από μία προσβολή πανώλης ήταν δύσκολο να προσβληθούν ξανά. Αυτό, όπως είναι λογικό, τους έδινε μεγάλο πλεονέκτημα, γιατί μπορούσαν να προσφέρουν υπηρεσίες  που κανείς άλλος δεν ήταν διατεθειμένος να προσφέρει, λόγω του φόβου μετάδοσης της νόσου.

Λέγεται συχνά ότι οι μόρτηδες ήταν νεκροθάφτες, και πράγματι η περισυλλογή και η ταφή των νεκρών ήταν το πρωταρχικό έργο τους, αλλά, όπως θα δούμε, με την πάροδο του χρόνου προσέφεραν και άλλες υπηρεσίες: μετέφεραν τους πανουκλιασμένους σε μέρη απομόνωσης ή σε λαζαρέτα αν υπήρχαν, αναλάμβαναν τη φροντίδα και τη φύλαξή τους, έκαναν το ξεπανούκλιασμα των σπιτιών, δηλαδή τον καθαρισμό και τον αερισμό τους, την απολύμανση ή «καπνισμό» των εμπορευμάτων κ.α.

Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους εμφανίζεται σε πιο επίσημα κείμενα και στην υγειονομική νομοθεσία η λέξη απόλοιμος, δηλαδή αυτός που διασώθηκε από τον λοιμό, η οποία δεν είναι αρχαία λέξη, αλλά λόγια. Την έχει και ο Στ. Κουμανούδης στη Συναγωγή του: «απόλοιμοι, οι ιταλοβαρβαριστί καλούμενοι μόρτιδες». Πρώτη αναφορά αυτής της λέξης βρίσκουμε σε δύο ενδιαφέροντα βιβλία που γράφτηκαν για την τελευταία ουσιαστικά επιδημία πανώλης στον ελληνικό χώρο, αυτή στον Πόρο το 1837: το πρώτο είναι του γιατρού Πέτρου Ηπίτη, που είχε κληθεί να προσφέρει τις υπηρεσίες του κατά τη διάρκεια της επιδημίας αυτής, και το δεύτερο είναι του Βαυαρού Κάρολου Βίπμερ, αρχίατρου των Ανακτόρων (όπου αλληλοκατηγορούνται για το ξέσπασμα της επιδημίας). Και στα δύο βιβλία γίνεται αναφορά στους απόλοιμους, δηλαδή στους έκτακτους υπαλλήλους που είχαν προσληφθεί για την αντιμετώπιση της επιδημίας, με την απαραίτητη πολύ συχνά επεξήγηση στο κείμενο «ήγουν μόρτιδες». Από τα βιβλία αυτά προκύπτει ότι κατά την επιδημία στον Πόρο πέθαναν οι 7 από τους 14 απόλοιμους που χρησιμοποιήθηκαν – να σημειώσουμε, όμως, ότι ο Ηπίτης αναφέρει ότι οι χωροφύλακες κακομεταχειρίζονταν τους απόλοιμους και κάποιους απ’ αυτούς τους τουφέκισαν.

Η τυπική εικόνα των μόρτηδων στις πηγές και στα λογοτεχνικά έργα, στον ελληνικό χώρο αλλά και στην Ευρώπη, κάθε άλλο παρά κολακευτική είναι – αν και υπάρχουν και εξαιρέσεις. Μπορεί βεβαίως να τους αναγνωρισθεί ότι προσφέρουν σημαντικές κοινωνικές υπηρεσίες, συνήθως όμως περιγράφονται ως αδίστακτοι, χωρίς ηθικές αρχές, άπληστοι, σκληροί, ως οι μόνοι άνθρωποι που χαίρονται μέσα στην καταστροφή, συχνά δε ως μεθύστακες που μεθοκοπούν πάνω στα πτώματα∙ κρίσεις που μπορεί να φτάσουν και σε βαθμό υστερίας, ότι δηλαδή είναι αυτοί που διασπείρουν την πανούκλα για να αποκομίσουν κέρδη. Αυτό οφειλόταν, βεβαίως, στην κακή φήμη που είχαν αποκτήσει για τη συμπεριφορά τους, αλλά προφανώς και στη φύση της εργασίας τους και στη χαμηλή κοινωνική τους θέση – φτωχοί και περιθωριακοί συνήθως μπορούσαν να αναλάβουν τέτοιες υπηρεσίες – και στη δυσφορία που θα προκαλούσε στα ευπορότερα στρώματα η εξάρτηση της σωτηρίας της πόλης απ’ αυτούς τους ανθρώπους. Ούτως ή άλλως η πανώλη είναι μία κατεξοχήν κοινωνική ασθένεια, που δίνει την αφορμή να βγουν στην επιφάνεια μίση και αντιθέσεις. Είναι αναμφισβήτητο ότι τα φτωχότερα στρώματα ήταν τα πιο ευάλωτα στην πανώλη και τα επακόλουθά της (λιμός, οικονομική δυσπραγία κ.τ.λ.), και αυτό οφειλόταν σε πολλούς λόγους, κοινωνικούς και οικονομικούς. Η επιβίωση σε τέτοιες συνθήκες ήταν  δύσκολη, και δεν ήταν σπάνια τα φαινόμενα εξεγέρσεων, αλλά και κλοπών και λεηλασιών.  Στις δε δυτικές κοινωνίες, από κάποιο σημείο και μετά, οι φτωχοί, οι άποροι, οι πόρνες, οι περιφερόμενοι κ.τ.λ. θεωρούνταν γενικά πηγή μόνιμου κινδύνου για τη δημόσια υγεία και τάξη κι ενοχοποιούνταν συχνά για την εξάπλωση της πανώλης, γι’ αυτό και λαμβάνονταν μέτρα απομόνωσης και εποπτείας τους. Αυτό το βλέπουμε και στα Επτάνησα, όπου οι Βενετοί απομόνωναν τις φτωχικές συνοικίες, στις οποίες, σχεδόν πάντα, παρουσιάζονταν τα πρώτα κρούσματα πανώλης, ορίζοντας και ειδικά όργανα για να τις επιτηρούν, και μοίραζαν στους αποκλεισμένους μία ελάχιστη ποσότητα ψωμιού προκειμένου να επιβιώσουν.

Αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι στην επιδημία πανώλης στη Ζάκυνθο το 1728 οι Βενετοί αξιωματούχοι μάζεψαν απ’ όλη την πόλη τις πόρνες και τα χαμίνια, είτε είχαν προσβληθεί από την πανώλη είτε όχι, και τους μετέφεραν στην περιοχή της πόλης που είχε αποκλειστεί λόγω των κρουσμάτων πανώλης, καταδικάζοντάς τους έτσι σε σχεδόν βέβαιο θάνατο. Αποτελεί δε ειρωνεία ότι, την ίδια στιγμή, η πανώλη έδινε ευκαιρίες βιοπορισμού ή ακόμη και πλουτισμού σε πολλούς απ’ αυτούς τους φτωχούς ή περιθωριακούς, καθόσον μπορούσαν να γίνουν μόρτηδες, ζητώντας μεγάλες αμοιβές για τις υπηρεσίες τους. Τους ήταν επίσης πιο εύκολο να κλέψουν, αφού ήταν οι μόνοι που μπορούσαν να κυκλοφορούν ελεύθερα στην πόλη και να μπαίνουν στα άδεια σπίτια. Όπως το θέτει ο ιστορικός Brian Pullan: «Όπως το καρναβάλι, έτσι και η πανώλη αντιστρέφει τον κανονικό ρυθμό της ζωής. Το κάνει με τον δικό της τρόπο, δημιουργώντας περιστασιακή εξάρτηση της κοινωνίας από τους άθλιους πένητες, ιδιαίτερα τους περιθωριακούς και τους εγκληματίες, με την παροχή των ζωτικών υπηρεσιών που προσφέρουν, για τις οποίες μπορούν να ζητήσουν υπέρογκες αμοιβές». Μπορούμε να προσθέσουμε σε όλα αυτά και το αίσθημα του τρόμου που θα προκαλούσε στους ανθρώπους η απόκοσμη εικόνα των μόρτηδων, ως σύμβολο θανάτου, δίπλα στο γεμάτο πτώματα κάρο ή στο μουλάρι τους. Άλλωστε, και το όνομά τους είχε κάτι το μακάβριο και τρομακτικό.

Πράγματι, για την ετυμολογία της λέξης, τα μεγάλα λεξικά μας, το Λ.Κ.Ν. και το Ετυμολογικό Λεξικό του Μπαμπινιώτη (εκδ. 2011), αναφέρουν ότι πιθανόν προέρχεται από την τουρκική αργκοτική λέξη mortu/morto/morti που σημαίνει πεθαμένος ή κουφάρι, που ανάγεται στην ιταλική morto, και αυτή με τη σειρά της στη γνωστή λατινική λέξη mors – mortis «θάνατος». [Το ίδιο και το Χρηστικό Λεξικό – σχόλιο ν.σ.] Αυτό υποδηλώνει είτε ότι η λέξη συνδέεται με την έννοια του θανατικού, όπως έλεγαν αλλιώς την πανούκλα, είτε ότι η πρώτη σημασία της λέξης ήταν αυτή του νεκροθάφτη, και αργότερα θα επεκτάθηκε και σε άλλες υπηρεσίες που συνδέονταν με την πανώλη. Είναι, πάντως, ενδιαφέρον ότι η λέξη που πλάστηκε τον 19^ο αιώνα σε αντικατάσταση της λέξης μόρτης, ο απόλοιμος, δεν παραπέμπει στον θάνατο ή σε ταφή νεκρών, αλλά τονίζει την ιδιότητα της ανοσίας. Να σημειώσω εδώ ότι στα παραπάνω λεξικά δεν διευκρινίζεται αν συνδέονται μεταξύ τους ή όχι οι δύο σημασίες της λέξης μόρτης, η νεότερη και η παλιότερη∙ θέλω να πιστεύω ότι εννοούν ότι συνδέονται, γιατί αλλιώς μου είναι δύσκολο να φανταστώ με ποιον άλλον τρόπο προέκυψε η λέξη μόρτης από τους πεθαμένους ή τα κουφάρια. Η λέξη μόρτης δεν υπάρχει στο Μεσαιωνικό Λεξικό του Κριαρά, και μάλλον άρχισε να χρησιμοποιείται από τον 18ο αιώνα∙ έχω βρει στα γκουγκλοβιβλία μία αναφορά της λέξης σε σκυριανό έγγραφο σχετικά με μια επιδημία πανώλης στα τέλη του 17^ου αιώνα, αλλά δεν έχω καταφέρει να την επιβεβαιώσω. Ο Εμμ. Γεωργιλλάς στο «Θανατικόν της Ρόδου», όπου περιγράφει μία επιδημία πανώλης στα τέλη του 15^ου αιώνα, χρησιμοποιεί τη λέξη μανιόρδος (ιταλ. manigoldo «δήμιος»). Ο Άμαντος, μάλιστα, αναφέρει ότι είχε ακούσει τη λέξη στη Ρόδο ως βρισιά, και ότι υπάρχει τοπωνύμιο, τα Μαλιορδειά, στη Ρόδο, έξω από το νεκροταφείο που συγκέντρωναν τους αρρώστους από το θανατικό. Ιδού οι στίχοι του Γεωργιλλά: «και τ’ ακριβά σας τα κορμιά ΄ς τα τράνα τα φορτόνουν, / εις κάμπους έξω σκοτεινά, εκείσε να τα χώνουν / δίχα μεγάλαις ψαλμουδιαίς, δίχως αλληλουιάρια / να ΄ρχουνται να τα βάλλουσιν επάνω ΄ς τα μουλάρια, / οι μανιόρδοι με χαραίς τα σώματα να παίρνουν, / και άλλοι να τα θαπτουσιν και κείνοι να διαγέρνουν». Βλέπουμε ήδη από τον 15^ο αιώνα να έχει σχηματισθεί η εικόνα του μόρτη – εδώ μανιόρδου – που χαίρεται μέσα στη δυστυχία του θανατικού. [Σημειώνω ότι υπάρχει και ο τύπος «μαλιόρδος», και βρίσκω κάπου τη ροδίτικη κατάρα «που να σε δω στου μαλιόρδου τον ώμο» – ν.σ.]

Στη Νάπολη του 17^ου αιώνα, σε ένα θεατρικό έργο με τίτλο La spada della misericordia (Το σπαθί του ελέους) του ιερωμένου Francesco Gizzio, υπάρχουν δύο ήρωες, ο Sardella και ο Porchione, που ήταν schiattamuorte, δηλαδή μόρτηδες στα ναπολιτάνικα. Το τραγουδάκι που έλεγαν κουβαλώντας το κάρο με τους νεκρούς ήταν:  «La carro  corre dove sta l‘ argiamma/ la peste e pasto de li schiattamuorte»∙ σε ελεύθερη μετάφραση: το κάρο πηγαίνει όπου υπάρχουν παράδες / για μας τους μόρτηδες η πανούκλα είναι μέλι.

Την ίδια περίπου εποχή ένας άλλος ιερωμένος, ο Παπασυναδινός, στο Χρονικό των Σερρών, μας δίνει πολλές πληροφορίες για την επιδημία πανώλης που έπληξε την πόλη του το 1641. Δείχνει μια αμφιθυμία απέναντι στους μόρτηδες, που ενώ παραδέχεται ότι κάνουν θεάρεστο έργο, κατακρίνει συχνά τα ιδιοτελή, κατά τη γνώμη του, κίνητρά τους. Να πούμε, όμως, ότι  ο Παπασυναδινός δεν χρησιμοποιεί τη λέξη μόρτηδες, αλλά τους λέει θαφιάδες. Για κάποιον λόγο θαφιάδες τότε στις Σέρρες ήταν κυρίως ανυφαντάδες, για τους οποίους ο Παπασυναδινός δεν έχει και την καλύτερη γνώμη. Υπήρχαν και παπάδες που ασκούσαν αυτό το έργο, κάποιοι απ’ αυτούς, όμως, δέχονται ομοίως τα βέλη του συγγραφέα: «… Ομοίως ήτον θαφιάδες ο Κωνσταντίνος ο Τραπεζουνλής, άνθρωπος κρασοπατέρας, μαζί με τον Κιρλή τον χρυσοχόν, και αυτός όμοιος, και με ένα δύο ζητούλους έθαφταν τους ανθρώπους∙ καλά έκαμαν, ο Θεός συγχωρήση τους∙ αμή το περισσότερον ήτον δια την πλεονεξίαν τους και δια το μπεκριλίκιν τους. Και μετά ταύτα όταν άναψεν η πανούκλα το καλοκαίρι, ευθύς εσεπήδησε ο Καρά Χρήστος, ο Πέτκος ο πράτης, ο Ασάνης ο ανυφαντής, ο Δημήτρης της Λευκάστριας, ο Φυλακτός του Γροζάνου, ο Τζακίρης, όλοι ανυφαντάδες και έθαφταν τους απεθαμένους, και πολλά καλά το έκαμαν, διότι το να θάφτη κανείς τους νεκρούς πολύ συγχώριον κάμει και όποιος κάμει αυτό το καλόν, πολύ συγχώριον ακούει∙ αμή αυτοί το περισσότερον έκαμαν με το να είναι λαίμαργοι και καλοί κρασοπατέρες όλοι. Απέθανεν και ο πάπα κυρ Εζεκιήλ, ο Σιναΐτης, διότι εσέβην και αυτός να θάφτη και να εξομολογά και έτζι τον εχτύπησεν η πανούκλα και απέθανεν ως ν’ χρόνων άνθρωπος, θεωρητικός, μαυροδερός, ευλαβής, γλυκόλογος, σύχαρος, μέτωρος, πολλά καλός άνθρωπος. Απέθανεν και ο πάπα Γεώργης του Κυριαζή, ως λη’ χρονών άνθρωπος, με το να σέβη να θάφτη τους νεκρούς  εχτύπησέ τον η πανούκλα και απέθανεν. Αμή εις την ακολουθίαν του ή την λειτουργίαν δεν είχεν ευλάβειαν και αν απ’ αυτό υστέρησε ο Θεός την ζωή του. Και ήτον λαίμαργος και λίξουρος».

Υπάρχει και μία άλλη εκδοχή για την ετυμολογία της λέξης, που τη βλέπουμε σε διάφορα λεξικά, π.χ. στο Ετυμολογικό του Ανδριώτη ή στο  βικιλεξικό, δηλαδή ότι προέρχεται από την ιταλ. λέξη beccamorti «τυμβωρύχος, νεκροθάφτης» με αποκοπή των πρώτων συλλαβών. Η εκδοχή αυτή υπάρχει, απ’ όσο έχω δει, και σε παλιότερες εκδόσεις των λεξικών του Μπαμπινιώτη, στην τελευταία όμως έκδοση του Ετυμ. Λεξικού του υιοθετεί την προέλευση από τα τουρκικά, όπως είδαμε. Πράγματι η λέξη αυτή χρησιμοποιούνταν με τη σημασία του νεκροθάφτη σε περιόδους επιδημίας πανώλης σε ορισμένες περιοχές της Ιταλίας. Στη Βενετία, όμως, μέσω της οποίας έχουμε δανεισθεί τις περισσότερες ιταλικές λέξεις, η αντίστοιχη λέξη ήταν pizzigamorto ή pizzicamorto, η οποία, μάλιστα, έχει περάσει στα επτανησιακά ιδιώματα. Στο Κερκυραϊκό Γλωσσάρι του Χυτήρη υπάρχει ο πιτσιγαμόρτος που ερμηνεύεται ως νεκροπομπός, ενώ βρίσκουμε κάποιες ανευρέσεις στο διαδίκτυο της λέξης πιτσικαμόρτης με τη σημασία του νεκροθάφτη. Να δούμε και ένα απόσπασμα από το έργο του Ζακυνθινού νοτάριου και πρακτικού γιατρού Δ. Πυρρή «Διήγησις περί της πανούκλας της Ζακύνθου στους 1728»: «Ηύρηκαν δύο ξένους και τους έκαμαν πιτσιγαμόρτους, με πάτο [συμφωνία] να τους δίνουν ένα ριάλι την ημέρα πασαενού και τα έξοδά τους, και τους ινφετάδους τους επήγαιναν εις το λαζαρέτο, και τους επίλοιπους τους εσεδιάρανε εις τα σπίτια τους με βάρδιες. ….. Εκείνες τις ημέρες ινφεταριστήκανε και οι δύο πιτσιγαμόρτοι, και ο ένας απέθανε και ο άλλος εγλίτωσε».  Όπως πληροφορούμαστε από τις πηγές, οι Βενετοί σε καιρό πανώλης έστελναν στις κτήσεις τους πιτσιγαμόρτους από τη μητρόπολη, όπου εκεί ήταν ενταγμένοι στο σύστημα δημόσιας υγείας που είχε δημιουργηθεί, ήταν υπάλληλοι του κεντρικού υγειονομείου και με αρκετά προνόμια (αναφέρεται ότι τους έδιναν άδεια γονδολιέρη), ή προσλάμβαναν ανθρώπους από τον ελληνικό χώρο.

Ο Κ. Κωστής αναφέρει ότι στη μεγάλη επιδημία πανώλης της Λευκάδας του 1743 οι τοπικές αρχές αναγκάστηκαν να καλέσουν μόρτηδες από την Άρτα, αφού οι χωρικοί αρνήθηκαν «έστω και αν επληρώνοντο με τόσο χρυσάφι» να πλησιάσουν τους νεκρούς (να σημειώσουμε ότι στα Επτάνησα ήταν πιο αραιές οι επιδημίες πανώλης τον 18ο αιώνα σε σχέση με τις τουρκοκρατούμενες περιοχές). Πράγματι, έφτασαν 40 Αρτινοί μόρτηδες και μετά το πέρας της επιδημίας ο γενικός προβλεπτής της Θάλασσας τούς συνέλαβε όλους, κατηγορώντας τους για κλοπές, και τους βασάνιζε για να ομολογήσουν. Να πούμε ότι επειδή αυτές οι πληροφορίες προέρχονται από βενετικά έγγραφα, το πιθανότερο είναι ότι αναγράφονται pizzicamorti και όχι βέβαια μόρτηδες.

Πάλι στην Ιταλία, ο Αλεσάντρο Μαντσόνι στο ιστορικό μυθιστόρημά του οι Αρραβωνιασμένοι (I promessi sposi), που θεωρείται πολύ σημαντικό για την ιταλική λογοτεχνία και γλώσσα, περιγράφει γλαφυρά την επιδημία πανώλης που έπληξε το Μιλάνο το 1630. Εκεί, εμφανίζονται οι monatti, όπως τους έλεγαν (κατά μία εκδοχή λέξη ελληνικής προέλευσης, από το μόνος), που περιγράφονται με τα πλέον μελανά χρώματα: «Οι κατεργαρέοι που γλίτωναν από την πανώλη που δεν τους έριχνε κάτω, βρήκαν μέσα στη γενική σύγχυση, στη χαλάρωση κάθε κρατικής δύναμης, μια καινούρια ευκαιρία δραστηριότητας και ταυτόχρονα μια καινούρια εξασφάλιση ατιμωρησίας. ….. Έμπαιναν σαν κύριοι, σαν εχθροί στα σπίτια και χωρίς να μιλούμε για κλοπές και το πώς μεταχειρίζονταν του άτυχους αναγκασμένους από την πανώλη να περάσουν από τέτοια χέρια. Έβαζαν αυτά τα βρώμικα και αχρεία χέρια πάνω στους υγιείς, τέκνα, γονείς, γυναίκες, άντρες, απειλώντας να τους σύρουν στο λοιμοκαθαρτήριο αν δεν εξαγοράζονταν με χρήματα. Άλλες φορές διατιμούσαν τις υπηρεσίες τους αρνούμενοι να πάρουν τα πτώματα που είχαν πια αποσυντεθεί, τουλάχιστον με τόσα σκούδα» (μετάφραση Δημ. Αργυρίου). Και το αποκορύφωμα: «Είπαν (κι ανάμεσα στην ελαφρότητα τούτων και την κακία εκείνων είναι το ίδιο επισφαλές το να πιστέψεις ή να μην πιστέψεις), είπαν ότι μονάτοι και απαριτόροι άφηναν να πέφτουν επίτηδες απ’ τα κάρα πράγματα μολυσμένα για να διαδώσουν και να διατηρήσουν την επιδημία που είχε γίνει γι’ αυτούς ένα εισόδημα, ένα βασίλειο, μια γιορτή». Είναι απ’ τις πιο μισητές φιγούρες του έργου, μαζί με τους untori, τους οποίους ο Έλληνας μεταφραστής μεταφράζει αλειφτές, δηλαδή τους ανθρώπους, συνήθως ξένους, που κατηγορούνταν ότι διέσπειραν την πανώλη αλείφοντας με δηλητήριο τους τοίχους, και εναντίον των οποίων οργανώνονταν μαζικές διώξεις και δίκες  (στο πλαίσιο της διαδεδομένης πεποίθησης ότι για το θανατικό φταίνε κάποιοι άλλοι, οι Εβραίοι, οι λεπροί, οι ξένοι κ.τ.λ.). Ο ήρωας του έργου, ο Ρέντσο, αποφασίζει να μπει στο Μιλάνο, έχοντας αποκτήσει προηγουμένως ανοσία στην πανώλη, για να βρει την αρραβωνιαστικιά του τη Λουκία. Εκεί, τον θεωρούν ύποπτο ως untore, και αρχίζουν να τον κυνηγούν. Αποφασίζει να πηδήξει σε ένα κάρο με νεκρούς και οι μονάτοι τον σώζουν, όχι βέβαια γιατί είναι πονόψυχοι, αλλά γιατί πιστεύουν ότι είναι untore, άρα χρήσιμος για τη δουλειά τους. Ο Μαντσόνι παρασταίνει τότε τους μονάτους να μεθοκοπούν πάνω στα πτώματα και να τραγουδούν «ζήτω η επιδημία».  Είναι ενδιαφέρον ότι την ίδια πεποίθηση που είχαν τότε στο Μιλάνο, ότι οι μονάτοι διαδίδουν επίτηδες την πανώλη, φαίνεται ότι είχαν και στον Πόρο το 1837 για τους μόρτηδες. Ο Ηπίτης αναφέρει ότι, πριν την έλευσή του στο νησί, οι μόρτηδες κυκλοφορούσαν σχεδόν ελεύθεροι «μολύνοντες πολλούς, ή αμέσως εγγίζοντές τους, ή ρίπτοντες εις τους δρόμους μανδύλια καινούρια και άλλα πράγματα, τα οποία δεν είναι σχεδόν δυνατόν να μη σηκώση παιδίον ή πτωχός όταν τα εύρη. Δια να σηκωθή λοιπόν εκ μέσου παν μέσον της μεταδόσεως του μολύσματος και δια να κυττάζωνται και οι πάσχοντες καλήτερα, μετέφερεν ο Ηπίτης όλους τους απολοίμους εις το Κάστρον, διορίζων εκεί και μίαν ενωμοτίαν χωροφυλάκων να τους φυλάττη και να προσέχη παν βήμα αυτών».  Ο αρχίατρος Βίπμερ στο δικό του βιβλίο γράφει ότι, μετά το πέρας της επιδημίας στον Πόρο, ο επικεφαλής των χωροφυλάκων Τομπακάκης εξέδωσε διαταγή που προέβλεπε ότι: « Οι απόλοιμοι πριν σταλώσι εις έν των τακτικών λοιμοκαθαρτηρίων του Κράτους δια να εκκαθαρισθούν, πρέπει να καίωσιν όλα τα φορέματα και πράγματά των, και να τους δοθή από το δημόσιον νέος και καθαρός ιματισμός, και ότι πρέπει να τους απαγορευθή δια πάντα ή τουλάχιστον δια τινα καιρόν το να επιστρέψουν εις Πόρον, διότι πιθανόν τις αισχροκερδής κινούμενος να κρύψη μεμολυσμένον τι πράγμα δια του οποίου, άμα λάβει ελευθέραν κοινωνίαν, να διασπείρη εκ δευτέρου την πανώλην»

Η πρώτη επιβεβαιωμένη αναφορά της λέξης μόρτης στην ελληνική γλώσσα είναι  στις «Εφημερίδες» του Παναγιώτη Κοδρικά (δηλαδή στο ημερολόγιό του). Γράφει ότι σε ένα ταξίδι του το 1789 στη γενέτειρά του την Αθήνα, όπου είχε ξεσπάσει θανατικό, ασθένησε η παραδουλεύτρα του η Φλωρού. Αυτή στην αρχή προσπάθησε να το κρύψει, αλλά στο τέλος ανήγγειλε ότι είχε και «το σπυρί εις το μηρί», δηλαδή σοβαρό  σημάδι ότι είχε πανούκλα – από αυτό το οίδημα προέκυψε και η ονομασία βουβωνική πανώλη, αλλά και η λέξη πανούκλα: λατ. panuc(u)la «οίδημα».  Ευρισκόμενος τότε στο Μαρούσι, διηγείται ο Κοδρικάς: « Ενώ η δουλεύτρα, προϊούσα επί τα κρείττω, μας έδιδεν ελπίδας και υποψίας, τούτο μεν δια να μην δυνάμεθα μετά πληροφορίας να υποθέσομεν ότι είναι τωόντι κρουσμένη, τούτο δε να ελπίσομεν την ανάρρωσην και υγείαν της, ήλθαν οι μόρτηδες, απεσταλμένοι από τον πατέρα μου, δια να την πάρουν. Όλοι οι εγχώριοι επέμενον εις τούτο. Εγώ, και αμυδράν έχων ελπίδα του ότι ενδέχεται να μην έχει η δουλεύτρα πανούκλαν, δεν ημπορούσα να καταπείσω την καρδίαν μου να στέρξει το να την πάρουν άνθρωποι οι οποίοι εδύναντο και αμόλυντον ούσαν να την μολύνουν, και ζώσαν να την θανατώσουν. Όθεν έδιωξα τους μόρτηδες». Ο Άλκης Αγγέλου, επιμελητής στην έκδοση, στο γλωσσάρι εξηγεί ότι μόρτης είναι ο νεκροθάφτης. Αυτό, όμως, δεν είναι ακριβές, αφού εδώ βλέπουμε ότι έρχονται οι μόρτηδες να την πάρουν ζωντανή και να τη βάλουν προφανώς σε κάποιου είδους απομόνωση. Πράγματι, λίγο παρακάτω, όταν ο Κοδρικάς πλησίασε στην Αθήνα, μας διαφωτίζει λίγο: «Προς μεσημβρίαν δε εμβήκα και εγώ εις Αθήνας. Είδον το φρικώδες εκείνο θέαμα των δυστυχών κατοίκων της πολιτείας εκείνης. Όλος ο κάμπος ήτον διεσπαρμένος από παράκες, αι οποίαι υπέκρυπτον την εσχάτην αθλιότητα ενός πλήθους πεινασμένου, διψασμένου και ασθενούντος. Ασθενείς εγκαταλελειμμένοι, νεκροί άταφοι, νήπια κλαίοντα και βοώντα, μητέραι ολοφυρόμεναι, πατέρες θρηνούντες, παρέστηναν μίαν σκηνήν την πλέον τραγική και φρικώδη». Οι παράγκες αυτές στον κάμπο ήταν πρόχειρα καταλύματα για τους αρρώστους, περιγραφές των οποίων υπάρχουν σε πολλές πηγές. Στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη και αλλού, τα καταλύματα αυτά, που  πήραν σιγά – σιγά πιο μόνιμη μορφή, τα έλεγαν μορτάκια, και από κει πήρε την ονομασία της και η γνωστή συνοικία της Σμύρνης, τα Μορτάκια.

Ο Σκαρλάτος Βυζάντιος μας δίνει μία ακόμη μαρτυρία για τους μόρτηδες, της Κωνσταντινούπολης αυτή τη φορά  (στην επιδημία του 1812), όπου τους χαρακτηρίζει τρομερότερους και από τον ίδιο τον θάνατο. Στο παρακάτω απόσπασμα βλέπουμε, σχηματικά όμως, και τη διαφορά αντιμετώπισης της αρρώστιας μεταξύ μουσουλμάνων και χριστιανών: «…Ενθυμούμαι την των 1812, και ακόμη οι τρίχες μου ανορθούνται! σειρά αδιάκοπος νεκρικών φορείων επείχεν όλον τον προς τα κοιμητήρια δρόμον και μέγα μέρος αυτών, και δύναται τις, χωρίς όρεξιν αντιθέσεως, να είπη ότι πολυπληθέστερα ήσαν τα ταφεία παρά αι αγοραί. Εκεί εφαίνετο όλος των Τούρκων ο υπέρ του πεπρωμένου φανατισμός, αμιλλωμένων τις πρώτος να υποβάλλη τους ώμους του υπό το φορείον, και να συνοδεύση τεσσαράκοντα τουλάχιστον βήματα τον νεκρόν, βέβαιος ότι έκαστον βήμα του εξαλείφη μίαν αμαρτίαν (κατά το εξής χωρίον του Κουρ-αανίου: «Μενν χαμελέ τζεναζέθ ερμπαῒνν χατ βεθ Κεφφερέθ ανν χου κεμπιρέθ»: ο μετακομίζων νεκρόν εις διάστημα τεσσαράκοντα βημάτων εξαλείφη δια τούτου μέγα αμάρτημα)∙  πλήθος δε νεκροθάπται, διαδεχόμενοι νύκτα και ημέραν αλλήλους, μόλις επήρκουν προς το πλήθος των εκκομιζομένων. Και ταύτα μεν οι Οθωμανοί, των οποίων, με όλην την απροφυλαξίαν, ολίγοι εθυσιάζοντο∙ διότι οι προσβαλλόμενοι δεν εγκαταλείποντο ποτέ υπό των οικείων και συγγενών των. Αλλά εις τα χριστιανικάς συνοικίας το θέαμα ήτον ασυγκρίτως οικτρότερον. Η φωνή της φύσεως κατεσιγάζετο υπό της φωνής του εγωισμού και της ατομικής εκάστου διατηρήσεως, και ελογίζετο γενναιότης όταν η μήτηρ δεν εγκατέλειπε το τέκνον της! Άθλιαι δε τινες καλύβαι μόλις εστέγαζον έξωθεν του χωρίου, ως αν τους λεπρούς το πάλαι, τους δυστυχείς μολυσμένους, τους οποίους καθόσον εδεκάτιζε το δρέπανον του θανάτου, μετέφερον προς ταφήν προς τα πλέον απρόσβατα μέρη οι και αυτού του θανάτου τρομερότεροι Μόρται. Πόσοι των δυστυχών τούτων παρεχώθησαν ημιθνήτες! πόσων ο θάνατος επεσπεύσθη υπό των ασυνειδήτων φυλάκων! εκεί καμία τελευταία παρηγορία δια τον άθλιον ψυχορραγούντα, του οποίου τα σπλάχνα εφλόγιζε και εσπάραττε πλειότερον της λοιμώδους θέρμης η απελπιστική ιδέα ότι αποθνήσκει εγκαταλελειμμένος!».

Αξίζει να προσθέσουμε και κάποιες αναφορές στις πηγές που ξεφεύγουν από την στερεότυπη εικόνα των μόρτηδων. Στην Κωνσταντινούπολη, για παράδειγμα, (όπως μαθαίνουμε από το βιβλίο του Γεννάδιου Μητροπολίτη Ηλιούπολεως «Ιστορία του Μεγάλου Ρεύματος (Αρναούτκιοϊ)»), υπήρχαν δύο είδη μόρτηδων, οι «κοσμικοί μόρτιδες», που θα ήταν όπως τους περιγράφει παραπάνω ο Σκαρλάτος Βυζάντιος, και οι «μόρτιδες ιερείς». Οι τελευταίοι ήταν παπάδες που σε καιρό πανώλης έμεναν σε μια καλύβα κοντά στο νεκροταφείο και ήταν επιφορτισμένοι με το ιερό καθήκον να μεταλαμβάνουν τους χριστιανούς που είχαν προσβληθεί από πανώλη και θεωρούνταν ετοιμοθάνατοι. Αυτοί οι μόρτηδες, λοιπόν, δεν θα ήταν βεβαίως ποτέ δυνατόν να θεωρηθούν περιθωριακά ή εγκληματικά στοιχεία. Ο Ιωάννης Μπενιζέλος στην «Ιστορία των Αθηνών»,  περιγράφοντας την επιδημία πανώλης του 1791, κάνει λόγο για μία μόρτισσα που έσωσε ένα κορίτσι: «οι δε συγγενείς του εγκαταλειφθέντος θυγατρίου εύρον μίαν γυναίκα μόρτισσαν, την οποίαν μισθώσαντες προς έν γρόσι την ημέραν έστειλαν δια συντροφίαν της, και μετ’ αυτής περάσασα  τον σαραντισμόν εξέφυγε τον θάνατον, μόνη εκ των εννέα ψυχών (της οικογένειάς της) καθ’ ών έπεσε της πανώλης το βέλος». Ο Ηπίτης επίσης στο βιβλίο του, ναι μεν κάνει αρνητικές κρίσεις για τους μόρτηδες, όπως είδαμε παραπάνω, δίνει όμως και θετικά παραδείγματα, όπως μία Χιώτισσα απόλοιμο, πολύ έμπειρη όπως λέει (η Χίος πληττόταν συχνά από πανώλη), που φρόντιζε τους ασθενείς με αυταπάρνηση.

Μεγάλο ενδιαφέρον έχουν και τα έγγραφα που έχουν διασωθεί για την επιδημία πανώλης που έπληξε την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αργοσαρωνικού το 1828 – λίγους μήνες αφότου ανέλαβε τη διακυβέρνηση ο Καποδίστριας – επιδημία που έλεγαν ότι την προκάλεσαν τα στρατεύματα του Ιμπραήμ. Πρόκειται για έγγραφα των έκτακτων επιτρόπων υγείας που είχαν διορισθεί από τον κυβερνήτη για την αντιμετώπιση της επιδημίας, απ’ τα οποία φαίνεται ότι οι μόρτηδες συνόδευαν συχνά τους γιατρούς κατά την εξέταση των ασθενών, και βοηθούσαν πάρα πολύ, αφού λόγω της εμπειρίας τους μπορούσαν να διαγνώσουν αμέσως αν είχαν πανώλη ή όχι.  Οι συγγραφείς του άρθρου, απ’ όπου αντλώ τα παρακάτω αποσπάσματα (Τ. Γριτσόπουλος – Γ. Καλαντζόπουλος «Πανώλης μαστίζουσα την Αργολίδα το 1828»), αναφέρουν ότι οι μόρτηδες ήταν άνθρωποι του λιμανιού, με απίθανη γνώση των μυστικών της νόσου. Να σημειώσουμε ότι δεν ήταν εύκολο να διαγνωσθεί η πανώλη, διότι πολλά από τα συμπτώματά της ήταν παρόμοια με άλλες ασθένειες, ήταν δε βεβαίως πολύ σημαντικό να γίνει αντιληπτό εγκαίρως αν υπήρχαν κρούσματα. Ο αναπληρωτής έκτακτος επίτροπος Ναυπλίου  Μιχαήλ Λεονάρδου αναφέρει σε υπόμνημά του στις 2-6-1828:  ο ασθενής 14 ετών είχε «εις τον αριστερό πόδα του, εις την άντζαν, έν σπυρί υπέρ τον μπαράν και μελανόμαυρον και εις τον μηρόν του πρήξιμον μελανόμορφον, τα χείλη του πρησμένα μελανόμαυρα και οι μόρται το λέγουν πανώλην, σύμφωνος και εγώ και ο ιατρός». Τρεις ημέρες αργότερα, ο έκτακτος επίτροπος Ναυπλίου Πέτρος Μαρκέζης αναφέρει σε υπόμνημά του: «Μία γυνή, ήτις έπασχεν από κουλικόπονον, σήμερον απέθανε και αυτή, την εκζαμινάραμεν με τον ιατρόν και δεν είχε τι σημείον του επαπειλούντος κακού. Ένας αγωγιάτης ερχόμενος προχθές έξω από την βάρδιαν του Γεφυρίου και επειδή εφαίνετο ολίγον ασθενής, τον εμπόδισα έξω περιωρισμένον και χθες επήγαμεν με τον ιατρόν και δεν εγνωρίσαμεν τίποτες σημείον, πλην εμείναμεν με υποψίαν. Και τον εφύλαττεν η άλλη βάρδια έξω, πλησίον του Γκιουλ τεπέ κι σήμερον απέθανεν, επήγαμεν με τον ιατρόν και δεν εγνωρίσαμεν τίποτες, οι μόρτες όμως αφού τον εκοίταξαν μας είπαν ότι είχεν υποκάτω εις τον μηρόν πρήξιμον και είχε χωνεύσει μέσα». Φαίνεται, λοιπόν, ότι πράγματα που ούτε ο γιατρός ούτε ο επίτροπος υγείας αντιλαμβάνονταν, τα διαπίστωνε η πείρα ενός μόρτη. Δεν λείπουν, βέβαια, και πάλι και οι αρνητικές αναφορές, όπως το παρακάτω απόσπασμα, απ’ όπου προκύπτει ότι οι μόρτηδες επιδίδονταν και στο άθλημα της δωροληψίας: «Επληροφορήθημεν ότι ο υιός του κρυφίως αποθανόντος έδωκεν εις τους μόρτας γρόσια, δια να μη μαρτυρήσουν τον πατέρα του ότι είχεν πανώλην».

Αλλά δεν ήταν μόνο οι μόρτηδες ούτε οι περιθωριακοί που επωφελούνταν από τις επιδημίες πανούκλας. Όπως ειπώθηκε δύο περίπου αιώνες μετά, η κρίση δημιουργεί ευκαιρίες, και αυτό μπορεί να συμβεί και με τους πλέον απροσδόκητους τρόπους. Ο Παναγής Σκουζές στην αυτοβιογραφία του περιγράφει ένα γουστόζικο περιστατικό: Όταν βρέθηκε στην Εύβοια το 1791 σε καιρό πανώλης, προκειμένου να επιβιώσει εντάχθηκε σε μία ομάδα με επικεφαλής έναν Σιναΐτη καλόγερο. Η ομάδα αυτή διέτρεχε τα χωριά της περιοχής και έκανε αγιασμούς, παίρνοντας ως προσφορές διάφορα αντικείμενα και ζώα από τους απανούκλιαστους, και ένα γρόσι, που το έπλεναν με ξύδι, από τους πανουκλιασμένους. Η λεία τους, όπως τη χαρακτηρίζει ο Σκουζές, είχε φτάσει στα 350 γιδοπρόβατα, πέραν των άλλων προσφορών και χρημάτων. Κάποια στιγμή τους κάλεσαν σε ένα μοναστήρι για αγιασμό, στο χωριό Βασιλικό, που είχαν καταφύγει κάτοικοι της περιοχής για να προστατευθούν από την πανώλη. Εκμεταλλευόμενοι και το γεγονός ότι οι καλόγεροι τούς πέρασαν για μόρτηδες, είχαν την ευκαιρία να κάνουν πλιάτσικο: «Οι καλόγεροι έστεκον πολλά μακρυά από το μοναστήριον, ωσάν να είμεθα εμείς μόρτηδες να πάμε να ξεπανοκλιάσομε το μοναστήρι. Έτζι λοιπόν εμείς επήγαμεν. Το κλειδί της εκκλησιάς ήτον εις την πόρταν. Ανοίγοντας την εκκλησιάν, η πρώτη παρανγγελία οπού μας έδοσεν ο γέροντάς μας σιναΐτης ήτον: όσα στέφανα ασημένια και χέρια ήτον, ομοίως και δύο κανδήλες, πριν αρχίσομεν τον αγιασμόν εις τες εικόνες, τας επήραμε και τας βάλαμεν εις δισάκιον μέσα και επαστρέψαμεν το μοναστήριον. Ύστερον αρχίσαμεν τον αγιασμόν».

Επιστρέφοντας στο θέμα της λέξης μόρτης, νομίζω ότι δεν είναι δύσκολο να φανταστούμε πώς άλλαξε η σημασία της και αποσυνδέθηκε από την πανούκλα και το θανατικό που σιγά – σιγά έγιναν μια μακρινή ανάμνηση – χωρίς να αποκλείεται η (μικρή πάντως) πιθανότητα ο μόρτης της νεότερης εποχής να έχει άλλη προέλευση. Ο μόρτης του καιρού της πανώλης είχε, θαρρώ, δύο βασικά χαρακτηριστικά: Αφενός μεν, μέσα στην κοινωνική ομάδα που ανήκε θα ήταν ο τολμηρός, αυτός που αψηφούσε τον κίνδυνο, αποκομίζοντας ενδεχομένως και σημαντική λεία. Αφετέρου δε, για τους υπόλοιπους ήταν ο αδίστακτος, το αρπακτικό, ο επικίνδυνος, ο τιποτένιος. Ανάλογα με την οπτική που θα το δούμε, κάλλιστα θα μπορούσε να άλλαξε η σημασία της λέξης είτε προς τη μία είτε προς την άλλη κατεύθυνση, είτε δηλαδή προς τη θετική σημασία που βλέπουμε αργότερα στη μάγκικη γλώσσα και στα ρεμπέτικα είτε προς την αρνητική σημασία.

Τελειώνοντας, να πω ότι έχω δει σε διάφορα σάιτ στο διαδίκτυο, όπως εδώ, αλλά και στο βιβλίο της Κατερίνας Αγραφιώτη «Αικατερίνη – Ρόζα Μπότσαρη στη σκιά του ονόματος», να παρατίθεται μια διαφορετική εκδοχή, ότι δηλαδή η λέξη μόρτης πλάστηκε την εποχή της επιδημίας χολέρας που έπληξε την Αθήνα το 1854, που ονομάστηκε «Ξένη» επειδή μεταδόθηκε στον πληθυσμό από αγγλικά και γαλλικά πληρώματα πολεμικών πλοίων που στάθμευαν τότε στον Πειραιά. Στο βιβλίο της Αγραφιώτη αναφέρεται ότι «… ήταν οι γνωστοί μπράβοι του Δημήτρη Κουτσαβάκη, οι φοβεροί «κουτσαβάκηδες», που άλλοτε – με την παραμικρή αφορμή – δημιουργούσαν καυγάδες οι οποίοι συχνά κατέληγαν σε μαχαιρώματα. Τώρα αυτοί οι λεβέντες, είχαν αναλάβει άλλη δουλειά πολύ πιο μακάβρια. Μετέφεραν τα πτώματα όσων πέθαιναν από χολέρα και τα έθαβαν. Γιατί οι επαγγελματίες νεκροθάφτες είχαν τόσο τρομοκρατηθεί, ώστε οι περισσότεροι είχαν φύγει από την πόλη. Οι κουτσαβάκηδες μετονομάστηκαν από τον κόσμο σε μόρτηδες, από τη γαλλική λέξη mort – θάνατος – αφού για λίγα χρήματα τώρα έπαιζαν τη ζωή τους κορόνα γράμματα». Αυτό, όμως, όπως είδαμε, δεν είναι ακριβές, αφού οι μόρτηδες υπήρχαν πολλά χρόνια πριν από την επιδημία της χολέρας, η οποία, άλλωστε, εμφανίστηκε πολύ αργότερα στην Ελλάδα∙ αντίθετα, είχε συνδεθεί το όνομά τους με τις επιδημίες πανούκλας, που για αιώνες πριν ταλαιπωρούσαν τους ανθρώπους. Ούτε και είναι πιθανό να μας ήλθε η λέξη από τα γαλλικά (παρεμπιπτόντως οι Γάλλοι τούς μόρτηδες τους έλεγαν corbeaux, κοράκια). Ενδεχομένως, η επιδημία χολέρας του 1854, που ήταν η πρώτη και η μεγαλύτερη επιδημία που έπληξε την Αθήνα από τότε που έγινε πρωτεύουσα, να συνέβαλε στην αλλαγή της σημασίας της λέξης.  Όμως, είναι εξίσου πιθανό η αλλαγή της σημασίας να έγινε σε μια απ’ τις μεγάλες πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τη Σμύρνη ή την Κωνσταντινούπολη, όπου οι επιδημίες πανώλης ήταν πολύ πιο συχνές και καταστροφικές, και όπου οι μόρτηδες αποτελούσαν αναπόσπαστο μέρος της καθημερινής ζωής.

Κλείνοντας το θαυμάσιο αυτό άρθρο, να πω ότι κατά τη γνώμη μου λύνεται το πρόβλημα της ετυμολόγησης της λέξης «μόρτης». Μου φαίνεται πολύ πιθανό να προήλθε από το ενετικό pizzicamorte και το επτανησιακό ‘πιτσιγαμόρτος’ με αποκοπή. Υπάρχουν ακόμα κάποια κενά στην πρόταση αυτή, αλλά δεν είναι δύσκολο, θαρρώ, να καλυφθούν.