Δημοσκοπήσεις, σφυγμομετρήσεις και γκάλοπ

Την Κυριακή ψηφίζουμε και, όπως βλέπω, οι δημοσκοπήσεις προβλέπουν ότι η μάχη θα κριθεί πάνω στο νήμα, ότι θα έχουμε θρίλερ μέχρι την τελευταία στιγμή, όπως λέει το κλισέ, ή, ακόμα χειρότερα «το απόλυτο θρίλερ». Δεν είναι αυτή η δική μου αίσθηση, νομίζω πως ο ΣΥΡΙΖΑ έχει προβάδισμα, αλλά δεν είμαι αμερόληπτος και κάλλιστα μπορεί να πέφτω έξω. Πάντως, και τα αγγλικά γραφεία στοιχημάτων, που όσο και να πεις έχουν συμφέρον να σταθμίσουν σωστά την κατάσταση, δίνουν νίκη του ΣΥΡΙΖΑ.

Γκάλοπ κάνουμε και εμείς στο ιστολόγιο, όπου σας έχω καλέσει να δηλώσετε τι θα ψηφίσετε στις εκλογές της Κυριακής, και μέχρι στιγμής πάνω από 1500 φίλοι έχουν «ψηφίσει» (αν θέλετε, μπορείτε κι εσείς να ψηφίσετε μέχρι την Παρασκευή). Ώστόσο, το δικό μας το γκάλοπ έχει στόχο απλώς να αποτυπώσει τις προτιμήσεις των αναγνωστών και επισκεπτών του ιστολογίου, και όχι να προβλέψει το τελικό αποτέλεσμα -είναι μάλλον βέβαιο ότι τα αποτελέσματα της κυριακάτικης κάλπης θα απέχουν πολύ από της δικής μας σφυγμομέτρησης.

Στις εκλογές του Γενάρη και στο δημοψήφισμα του Ιούλη οι εταιρείες δημοσκοπήσεων δεν τα πήγαν πολύ καλά -αν και δεν έχω τα στοιχεία πρόχειρα, η εντύπωσή μου είναι ότι και στις δυο περιπτώσεις έπεσαν αρκετά έξω: αν θυμάμαι καλά, τον Γενάρη οι τελευταίες δημοσκοπήσεις, της Παρασκευής πριν από τις εκλογές, έδιναν αμφίρροπη αναμέτρηση ή μικρό προβάδισμα του ΣΥΡΙΖΑ -και τελικά η νίκη του ΣΥΡΙΖΑ ήταν καθαρή, ενώ τον Ιούλιο πρόβλεπαν και πάλι σχεδόν ισοψηφία και τελικά το ΟΧΙ θριάμβευσε. (Στις εκλογές του 2012 ίσχυε απαγόρευση δημοσίευσης δημοσκοπήσεων το τελευταίο 15θήμερο).

Αυτή η αποτυχία των δημοσκόπων έχει σχολιαστεί αρκετά -κάποιοι επισημαίνουν ότι όλο και περισσότεροι πολίτες αρνούνται να απαντήσουν ή και να σηκώσουν το τηλέφωνο (ή δεν έχουν πια σταθερό τηλέφωνο), άλλοι υποθέτουν ότι κάποιοι ερωτώμενοι δίνουν εσκεμμένα λάθος απαντήσεις (τρολάρουν τους δημοσκόπους, θα λέγαμε), ενώ πλανάται πάντοτε και η παλιά, μη αποδειγμένη και ίσως μη αποδείξιμη άποψη ότι όλες οι δημοσκοπήσεις είναι στημένες, χειραγωγημένες με σκοπό τη χειραγώγηση των πολιτών.

Αυτά όλα τα συζητάμε αν θέλετε στα σχόλια. Όμως εμείς εδώ λεξιλογούμε’ κι επειδή χτες είχα ταξίδι (και γενικά αυτές τις μέρες θα έχω πολλά τρεχάματα), δεν είναι άσκοπο να επαναλάβω ένα κομμάτι από ένα παλιότερο άρθρο, γραμμένο λίγες μέρες πριν από τις εκλογές του Ιουνίου 2012, σχετικά με τα λεξιλογικά των δημοσκοπήσεων.

Και για να ξεκινήσουμε, ποιο είναι το σωστό; Δημοσκόπηση ή σφυγμομέτρηση; Ή πρόκειται για συνώνυμα; Το λεξικό του Μπαμπινιώτη τα θεωρεί συνώνυμα. Το ΛΚΝ αντιθέτως δεν τα αναφέρει ως συνώνυμα και δίνει διαφορετικούς ορισμούς:

δημοσκόπηση: ερευνητική μέθοδος για την αποτύπωση και τη διερεύνηση των διαθέσεων, των γνωμών ή των συμπεριφορών του πληθυσμού ή ομάδων πληθυσμού μέσο επιλεγμένων (γραπτών ή προφορικών) ερωτημάτων· γκάλοπ· (πρβ. σφυγμομέτρηση): Εταιρεία δημοσκοπήσεων. Δημοσιεύθηκαν τα αποτελέσματα της δημοσκόπησης.

σφυγμομέτρηση: 1.(ιατρ.) μέτρηση της συχνότητας των καρδιακών σφυγμών. 2. (στατ.) δειγματοληπτική έρευνα σε μικρές ή σε μεγάλες ομάδες του πληθυσμού με προφορικές ή με γραπτές ερωτήσεις, που επαναλαμβάνεται σε περιοδικά διαστήματα, για να γίνουν γνωστές οι απόψεις τους σε συγκεκριμένα πολιτικά, κοινωνικά και λοιπά θέματα: Έρευνες βασισμένες σε σφυγμομετρήσεις δείχνουν άνοδο του (τάδε) κόμματος. || πρόχειρη, χωρίς επιστημονικές αξιώσεις διερεύνηση της γνώμης μιας μικρής ομάδας: Aπό μια ~ που έγινε στους δρόμους της πόλης μας προέκυψε ότι το συγκοινωνιακό είναι το πρώτο πρόβλημα.

Φοβάμαι ότι οι ορισμοί δεν μας φώτισαν πολύ, αλλά μπορούμε τουλάχιστον να δούμε μια διαφορά. Η πρόχειρη διερεύνηση γνώμης (π.χ. στο δρόμο, στο γραφείο, σε ένα ιστολόγιο) είναι σφυγμομέτρηση αλλά όχι δημοσκόπηση. Η δημοσκόπηση προϋποθέτει επιστημονικές μεθόδους και κανόνες· η δημοσκόπηση είναι σφυγμομέτρηση, το αντίθετο δεν ισχύει -άρα, η σφυγμομέτρηση είναι ευρύτερος και χαλαρότερος όρος. Την ίδια διάκριση την κάνει, αν και όχι με τόσο μεγάλη σαφήνεια, και το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας.

Επίσης, η δημοσκόπηση, και ετυμολογικά να το πάρουμε, αναφέρεται στον δήμο, στην κοινή γνώμη -με δεύτερο συνθετικό από το αρχαίο ρήμα «σκοπώ» (εξετάζω, παρατηρώ). Όπως εύστοχα είπε και ο Νίκος Λίγγρης όταν το συζητήσαμε στη Λεξιλογία, δημοσκόπηση είναι η επιστημονική σφυγμομέτρηση της κοινής γνώμης.

Η δημοσκόπηση αντιστοιχεί στο γκάλοπ, ξένο δάνειο που ακούγεται επίσης πάρα πολύ. Δάνειο βεβαίως από τα αγγλικά, αλλά όχι από το gallop που σημαίνει τον καλπασμό των αλόγων, αλλά από το gallup που είναι το επώνυμο του Αμερικανού δημοσιογράφου George Gallup (1901-1984) που επινόησε μια στατιστική μέθοδο δειγματοληπτικής έρευνας της κοινής γνώμης. Η εταιρεία τού Γκάλοπ έγινε διάσημη όταν προέβλεψε ότι ο Ρούζβελτ θα κέρδιζε τις προεδρικές εκλογές του 1936, χρησιμοποιώντας ένα μικρό, αλλά επιστημονικά σταθμισμένο, δείγμα 5.000 ατόμων. Ως τότε, κυριαρχούσαν οι σφυγμομετρήσεις του περιοδικού Literary Digest, το οποίο ζητούσε από τους αναγνώστες του να στείλουν ταχυδρομικά δελτάρια με τις προτιμήσεις τους και είχε μαντέψει σωστά τα αποτελέσματα των προηγούμενων προεδρικών εκλογών· ωστόσο, το 1936, παρότι χρησιμοποίησαν δείγμα 2 εκατομμυρίων ατόμων, έπεσαν έξω, επειδή οι αναγνώστες τους ήταν πολύ πιο εύποροι από τον μέσο όρο και έτσι υπήρχε μεροληψία υπέρ των Ρεπουμπλικάνων: έτσι, έδωσαν νικητή τον ρεπουμπλικάνο Λάντον, ενώ στις κάλπες ο Ρούζβελτ πέτυχε συντριπτική νίκη. Η σειρά του Γκάλοπ να πέσει έξω ήρθε το 1948, όταν πρόβλεψε κακώς ότι ο Ντιούι θα νικούσε τον Τρούμαν.

Η σφυγμομέτρηση σαν λέξη είναι παλαιότερη, αφού χρησιμοποιείται και στην ιατρική· ο Κουμανούδης την καταγράφει στη Συναγωγή του από τα τέλη του 19ου αιώνα. Η δημοσκόπηση, πάλι, είναι νεότερη λέξη, τόσο που αρκετά παλιότερα λεξικά δεν την έχουν. Εδραιώθηκε μετά τη μεταπολίτευση, ωστόσο και προδικτατορικά βρίσκουμε στα σώματα κειμένων σποραδικές αναφορές, συνήθως σε σχέση με τις εκλογές σε μεγάλες δυτικές χώρες π.χ. τις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ ή της Γαλλίας. Η παλιότερη αναφορά που βρήκα σε εφημερίδα είναι από το 1953, («Μια δημοσκόπησις του Ινστιτούτου Γκάλλοπ» στη Μεγάλη Βρετανία που έδειχνε άνοδο της επιρροής των Εργατικών). Πάντως, η λέξη αρχίζει να χρησιμοποιείται κυρίως μετά το 1977, όταν άρχισαν να γίνονται και τα πρώτα πολιτικά γκάλοπ στην Ελλάδα (δεν το έχω ψάξει, αλλά δεν νομίζω να είχαν γίνει δημοσκοπήσεις προδικτατορικά). Όποιος φυλλομετρήσει εφημερίδες στα τέλη του 1980 ή τις αρχές του 1981 θα δει αφθονότατες αναφορές σε δημοσκοπήσεις που παράγγελνε η κυβέρνηση (της ΝΔ τότε) και έδειχναν μεγάλο προβάδισμα της αντιπολίτευσης. Την εποχή εκείνη, φοιτητής ήμουν, είχα κι εγώ δουλέψει σε εταιρεία δημοσκοπήσεων· είχα περάσει πολύ ωραία όταν με έστειλαν καμιά δεκαριά μέρες στην Κρήτη, το καλοκαίρι του 1981, αν και με δυσκόλεψαν οι υποχρεωτικές ρακές που με κερνούσαν σε κάθε σπίτι που επισκεπτόμουν. Η εντύπωσή μου είναι ότι τότε ακουγόταν περισσότερο ο όρος «γκάλοπ» απ’ ό,τι σήμερα, αλλά μπορεί να πέφτω έξω. (Παρένθεση: Λέμε διαρκώς για τον καταιγισμό ξένων λέξεων παραβλέποντας ότι υπάρχουν και δάνειες λέξεις που εκτοπίζονται από αυτόχθονες, όπως το γκάλοπ από τη δημοσκόπηση ή το λίβινγκ από το καθιστικό).

Τις δημοσκοπήσεις οι Γάλλοι τις λένε sondage, που κατά λέξη σημαίνει βυθομέτρηση και ακόμα καλύτερα «βολιδοσκόπηση», όταν ρίχνεις τη βολίδα δεμένη με σπάγκο για να μετρήσεις τα νερά. Τη βολιδοσκόπηση την έχουμε κι εμείς, αλλά τη χρησιμοποιούμε με τη σημασία μιας κρούσης που γίνεται για να εξακριβωθούν οι διαθέσεις της άλλης πλευράς π.χ. για μια εμπορική συμφωνία. Οι Άγγλοι λένε poll, που θα πει και ψηφοφορία αλλά και δημοσκόπηση (πρωτόγονη γλώσσα, τι τα θέλετε). Η αρχική όμως σημασία της λέξης είναι «κεφάλι» και μάλιστα το τριχωτό της κεφαλής· αρχικά, όποιος μετρούσε ψήφους μετρούσε κεφάλια. Η σημασία αυτή έχει επιβιώσει στο poll tax, τον κεφαλικό φόρο.

Ποιος είναι ο πατέρας της λέξης «δημοσκόπηση» δεν το ξέρω και δεν ξέρω αν μπορούμε να το μάθουμε. Πάντως, υπάρχουν (έστω και σπάνιες) αντίστοιχες ελληνογενείς λέξεις στις ευρωπαϊκές γλώσσες, π.χ. demoscopy, démoscopie, Demoskopie· στα γερμανικά το demoskopisch δεν είναι και τόσο σπάνιο, π.χ. demoskopische Marktforschung η δημοσκοπική έρευνα αγοράς. Δεν μπορώ λοιπόν να αποκλείσω εντελώς το ενδεχόμενο να μας ήρθε απέξω ο όρος. Το Χρηστικό Λεξικό θεωρεί βέβαιη την προέλευση από τα γερμανικά.

Μια λέξη που την έχει το Χρηστικό, ενώ λείπει από τα άλλα δύο λεξικά (αν και δεν έχω δει την τελευταία έκδοση του Μπαμπινιώτη) είναι το επίθετο δημοσκοπικός, που όμως ακούγεται αρκετά, π.χ. λέμε για δημοσκοπική πρωτιά του τάδε κόμματος ή για δημοσκοπική πτώση ή άνοδο. Ένα εύκολο λογοπαίγνιο που δεν ξέρω αν το έχει ήδη πει κανείς, είναι να επισημάνουμε ότι η επιθυμία για δημοσκοπική άνοδο οδηγεί σε δημοκοπική συμπεριφορά.

Βέβαια, η καλύτερη δημοσκόπηση, με μεγάλο δείγμα και άσφαλτες προβλέψεις, είναι αυτή που γίνεται την Κυριακή των εκλογών στην κάλπη. Παρόλο που η παροιμία «Κυριακή, κοντή γιορτή» δεν βγήκε από τις εκλογές, ταιριάζει άριστα στην περίσταση. Κυριακή λοιπόν, κοντή γιορτή: τέσσερις και μία μείνανε.