Η ελληνοφωνία, ο Σωκράτης, και μια ανόητη αιτιολογική έκθεση

Όταν κάποιος φίλος το ανέφερε σε σχόλιο εδώ στο ιστολόγιο, απάντησα «Ουδέν σχόλιον».  Αλλά επειδή κι άλλοι φίλοι το σχολίασαν, αποφάσισα να αφιερώσω το σημερινό άρθρο σ’ αυτό το θέμα.

Ποιο θέμα, θα ρωτήσετε. Πρόκειται για το νομοσχέδιο που βγήκε σε διαβούλευση στο opengov από το Υπουργείο Εσωτερικών (κτλ.) και έχει τίτλο «Καθιέρωση παγκόσμιας ημέρας ελληνοφωνίας και ελληνικού πολιτισμού». Οπότε, το σημερινό άρθρο ας θεωρηθεί και συμβολή μου στην εν λόγω διαβούλευση, μαζί βεβαίως με τα σχόλιά σας.

Αλλά πρώτα, να ξέρουμε τι θα κρίνουμε. Σε όλες τις διαδικτυακές συζητήσεις, έχω δει να παρατίθεται και να συζητιέται όχι το νομοσχέδιο, αλλά η αιτιολογική του έκθεση. Το νομοσχέδιο είναι συντομότερο και βρίσκεται εδώ. Θα συζητήσω πρώτα την αιτιολογική έκθεση, επειδή πολύ σχολιάστηκε στη μπλογκόσφαιρα, κι επειδή έχει πολλά τρωτά, παρόλο που δεν έχει καμιά ουσιαστική σημασία.

Οι αιτιολογικές εκθέσεις των νομοσχεδίων, όπως από πικρή πείρα ξέρω (θα έχω μεταφράσει καμιά χιλιάδα) είναι, ας πούμε, γλαφυρές και συχνά μοιάζουν με εκθέσεις ιδεών, διότι δεν έχουν νομική ισχύ. Στις αιτιολογικές εκθέσεις ο εισηγητής προσπαθεί να πείσει για ποιον λόγο επιβάλλεται η ψήφιση του νομοσχεδίου, και στη ρύμη του λόγου του μπορεί να παρασυρθεί σε ρητορικά σχήματα.

Η συγκεκριμένη αιτιολογική έκθεση έχει διπλή δόση από φλυαρίες και πομφόλυγες, που είναι εύκολο να διακωμωδηθούν: αν και σε κανένα σημείο δεν ξεπέφτει σε πορτοκαλισμούς και λερναιότητες (δηλαδή σε εθνικιστικούς μύθους για την ανωτερότητα της ελληνικής γλώσσας, την τάχαμ πρωτογένειά της ή το παραμύθι ότι είναι μητέρα όλων των γλωσσών), είναι γεγονός ότι κάποιες φλύαρες διατυπώσεις λίγα προσθέτουν και θα μπορούσαν να λείπουν, όπως το ότι «αποτελεί εθνικό χρέος έναντι της ιστορίας μας -απώτερης και σύγχρονης- και έναντι των μελλοντικών γενεών, να την διατηρήσουμε ζωντανή και διακριτή αναδεικνύοντας το μεγαλείο της» ή ότι «ο Σωκράτης έθεσε την Ελλάδα σε εξέχουσα θέση διεθνώς» και κυρίως ότι «η ελληνική γλώσσα και ο ελληνικός πολιτισμός αποτελούν αδιάψευστη απόδειξη της συνέχειας του έθνους μας».

Κάποια άλλα σημεία θέλουν προσοχή, όπως η «ανίχνευση ελληνογενών ριζών σχεδόν σε όλες τις γλώσσες του κόσμου». Θα ήταν καλό να το έβλεπε ένας γλωσσολόγος, και να άλλαζε τη διατύπωση. Υποθέτω ότι εννοεί τα ελληνογενή προθήματα και επιθήματα, τύπου neo-, tele-, anti-, -ic, κτλ. αλλά η αναφορά σε ρίζες μπορεί να λειτουργήσει παραπλανητικά. Στις ξένες γλώσσες υπάρχουν α) γλωσσικά δάνεια, είτε άμεσα είτε έμμεσα (συνήθως μέσω λατινικών), είτε λόγια είτε λαϊκά και β) επιστημονικοί και άλλοι νεολογισμοί φτιαγμένοι από ελληνογενή γλωσσικά στοιχεία. Όχι ελληνικές ρίζες.

Πάντως, για να πούμε και ένα θετικό, τουλάχιστον αναγνωρίζεται ότι η ελληνική «συνεχίζει διαρκώς να εμπλουτίζεται» (όπως όλες οι γλώσσες, θα λέγαμε), «ακολουθώντας μία ατέρμονη διαδικασία εξέλιξης», άρα έμμεσα δεν γίνεται δεκτό το ιδεολόγημα για τη δήθεν τελειότητα της αρχαίας ελληνικής που μπροστά της η νεοελληνική δεν είναι παρά ένα χλοωμό είδωλο.

Τα πράγματα χειροτερεύουν προς το τέλος, εκεί που αιτιολογείται η επιλογή της ημερομηνίας. Η σύνδεση με τον Σωκράτη δεν είναι κακή καθαυτή, ιδίως αν η «μέρα της ελληνοφωνίας» νοηθεί σαν μια κυρίως εξωστρεφής εκδήλωση: ο Σωκράτης είναι πασίγνωστος διεθνώς.

Πάντως, είναι παρακινδυνευμένο να λέμε ότι γεννήθηκε στις 20 Μαΐου, παρόλο που η ημερομηνία αυτή όντως αναφέρεται εδώ κι εκεί. Ο Σωκράτης γεννήθηκε την έκτη μέρα του Θαργηλιώνος, μια μέρα σημαδιακή, όπως λέει ο Αιλιανός που τη χαρακτηρίζει «δεξιά [ευνοϊκή, όχι σαμαρική] τοις Έλλησιν», διότι την ίδια μέρα (άλλου χρόνου) συνέβη και η νίκη στις Πλαταιές. Όμως, οι αρχαίοι είχαν ημερολόγιο σεληνιακό, επομένως κάθε χρόνο η αντιστοιχία των ημερομηνιών αλλάζει -και επειδή ο χρόνος τους είχε 354 μέρες, κάθε τόσο βάζανε έναν εμβόλιμο μήνα να πάρει τα μπόσικα.  Αυτό σημαίνει πως είναι πρακτικά αδύνατο να αντιστοιχίσουμε την έκτη (ή όποιαν άλλη) μέρα του Θαργηλιώνα με μια σημερινή ημερομηνία, όσο κι αν ξέρουμε ότι ο Θαργηλιώνας άρχιζε με τη νέα σελήνη του Μαΐου. Κάποιες χρονιές, η 6η του Θαργηλιώνα θα αντιστοιχούσε με τις 20 Μαΐου, άλλες όχι. Αλλά πέρα απ’ αυτό, αν δεν κάνω λάθος, δεν ξέρουμε καν ποια χρονιά γεννήθηκε ο Σωκράτης (από το 471 έως το 469, λένε οι μελετητές).

Αλλά τα σωκρατικά κρύβουν και ένα θηριώδες μαργαριτάρι. Μας λέει η αιτιολογική έκθεση ότι ο Σωκράτης υμνήθηκε ως «δάσκαλος φιλοσόφων παγκόσμιας επιρροής όπως ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, ο Διογένης». Ο Πλάτωνας πράγματι υπήρξε μαθητής του Σωκράτη. Αλλά ο Διογένης; Μα, όταν ο Σωκράτης έπινε το κώνειο, ο Διογένης έπινε το γάλα του στη Σινώπη, διότι βρισκόταν στην τρυφερήν ηλικία των πέντε χρονών! Ακόμα χειρότερα ο Αριστοτέλης, που δεν ήταν, για να θυμηθώ τον Καρκαβίτσα, «μουδέ σπόρος στ’ αχαμνά του πατέρα του» -ο μέγας Σταγειρίτης γεννήθηκε το 384 π.Χ., δεκαπέντε χρόνια μετά τον θάνατο του Σωκράτη!! Θα μου πείτε, έμμεσα επηρεάστηκαν από τη σωκρατική διδασκαλία -τότε, όλοι οι φιλόσοφοι επηρεάστηκαν’ και η αναφορά τους πλάι στο Πλάτωνα, που ήταν όντως μαθητής του Σωκράτη, δείχνει απλώς ότι ο συντάκτης της έκθεσης έβαλε άλλα δυο ονόματα για μπούγιο.

Για να επιστρέψω στην αιτιολογική έκθεση του νομοσχεδίου, είναι μάλλον κωμική (ή θλιβερή) η προσπάθεια να αναδειχτεί η 20ή Μαΐου σε ακόμα πιο σημαδιακή ημερομηνία, σαν να μην έφτανε ότι είναι η μέρα της (υποτιθέμενης) γέννησης του Σωκράτη -στις 20 Μαΐου άρχισε, μας λέει, η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας, ενώ στις 19 Μαΐου έχουμε τη γενοκτονία των Ποντίων και η 21 Μαΐου γιορτάζεται ως επέτειος της Μάχης της Κρήτης. Ειλικρινά δεν βλέπω ποια σχέση μπορεί να έχουν η ελληνοφωνία και ο πολιτισμός, θέματα καθαρά ειρηνικά που προάγουν την αμοιβαία κατανόηση και τη φιλία των λαών, με την επέτειο μιας μάχης και την ανάμνηση μιας σφαγής. (Αφήστε που, εγώ προσωπικά, θα περίμενα από την αριστερή κυβέρνηση να καταργήσει τη μέρα της Γενοκτονίας των Ποντίων ή, τουλάχιστον, να τη μεταθέσει σε άλλη ημερομηνία, διότι η επιλογή της εθνικής γιορτής της γειτονικής χώρας ως μέρας μνήμης της γενοκτονίας είναι σκόπιμη προκλητική ενέργεια, σαν να όριζαν οι Τούρκοι την 25η Μαρτίου για μέρα μνήμης των σφαγμένων της Τριπολιτσάς. Αλλά πλατειάζω).

Με δυο λόγια, η όλη παρουσίαση της αιτιολογικής έκθεσης, με ύφος φλύαρο και πομπώδες και άφθονα αρχικά κεφαλαία, σαν μέτρια μαθητική έκθεση ιδεών, αδικεί την ιδέα του νομοσχεδίου, που είναι η καθιέρωση μιας διεθνούς ημέρας της ελληνοφωνίας. Αυτό δεν είναι κακή ιδέα, αν και χρειάζεται να προσδιοριστεί ακριβέστερα.

Το νομοσχέδιο, ενώ δεν είναι φλύαρο, δεν μας φωτίζει και πάρα πολύ ως προς το χαρακτήρα που θα πάρει η μέρα της ελληνοφωνίας. Επίσης, λείπει από το νομοσχέδιο η αναφορά στο πώς θα προωθηθεί η ανακήρυξη της Ημέρας της Ελληνοφωνίας σε παγκόσμια -ο ΟΗΕ δεν μας διαβάζει, κάποιος πρέπει να του υποβάλει το αίτημα. Αλλά ίσως αυτό θα γίνει σε μεταγενέστερο στάδιο.

Όπως είπα και πριν, δεν είναι κακή η ιδέα για μέρα της ελληνοφωνίας, ούτε είναι κάτι πρωτότυπο και επαναστατικό. Το είχαν και παλιότερα (το 2014) προτείνει οι απόδημοι, όπως με πληροφορεί κείμενο του Νίκου Λίγγρη στη Λεξιλογία. Βλέπω μάλιστα σε άρθρο ομογενειακού ιστοτόπου να επικροτείται μεν η πρωτοβουλία, αλλά να προβάλλεται ένσταση για την ανάδειξη της «ελληνοφωνίας» και να προτείνεται η αντικατάσταση του όρου από το «ελληνική γλώσσα». Δεν είναι εντελώς το ίδιο, και προσωπικά προτιμώ την αναφορά σε «ελληνοφωνία» και όχι στην ελληνική γλώσσα.

Ο λόγος είναι ότι αν εστιάσεις στην ελληνική γλώσσα, τότε περιορίζεις σχεδόν αυτόματα την εκδήλωση σε άγονα υμνολόγια για την τελειότητα της αρχαίας ελληνικής, τέτοια που θα κάνουν τον κάθε Γκας Πορτοκάλο να καμαρώνει, αλλά δεν θα έχουν πολλήν ουσία, ενώ με την έμφαση στην ελληνοφωνία ο προβολέας αμέσως πέφτει πάνω σ’ αυτούς που μιλάνε σήμερα την ελληνική γλώσσα, άρα στη νέα ελληνική και στη διάδοσή της -είτε στους Έλληνες της διασποράς, είτε στους ελληνομαθείς όπου γης, είτε σε όσους μιλάνε ελληνικά και μετέχουν της ελληνικής παιδείας επειδή είναι μετανάστες στη χώρα μας.

Το μεγαλείο της ελληνοφωνίας το βλέπουμε σε συναντήσεις και συνέδρια όπου ένας Ρώσος μιλάει ελληνικά, νέα ελληνικά βέβαια, με μια Ισπανίδα, διότι ο ένας μεταφράζει Βαλτινό ενώ η άλλη κάνει διατριβή στον Κ. Θεοτόκη. Το βλέπουμε στους ομογενείς τρίτης γενιάς που προσπαθούν να ξαναβρούν τις ρίζες τους. Το βλέπουμε όμως, και πιο συχνά, στον Μαροκινό που ερωτεύεται Φιλιππινέζα και μιλάνε φυσικά ελληνικά αναμεταξύ τους και με τα παιδιά τους. Αυτά πρέπει να προβληθούν, όχι οι βαρετές απαριθμήσεις των ελληνικής προέλευσης λέξεων της αγγλικής. Και τα γράφω αυτά με φόβο, διότι φοβάμαι μήπως από τη μαμή ως τη λεχώνα αλλάξει ο χαρακτήρας του νομοσχεδίου και γίνει «για την ημέρα της ελληνικής γλώσσας». Διότι, να το πούμε κι αυτό παρεμπιπτόντως, ο γλωσσικός εθνικισμός διαπερνά όλη την ελληνική κοινωνία, και την αριστερά, ακόμα και την άκρα αριστερά.

Για να γυρίσω στο νομοσχέδιο, θεωρώ απείρως παραγωγικότερη την εξωστρεφή διάσταση της Ημέρας Ελληνοφωνίας με έμφαση στα ελληνικά όπως μιλιούνται στο εξωτερικό, από τη διασπορά ή από τους ελληνομαθείς, παρά την εσωστρεφή αυτοϊκανοποίηση με τις απαράμιλλες αρετές της (αρχαίας, εννοείται) ελληνικής γλώσσας. Βέβαια, το κακό είναι ότι για να γίνουν αυτά τα πρώτα χρειάζονται και χρήματα.

Κλείνοντας, να σημειώσω ότι η αιτιολογική έκθεση δεν έχει μόνο πραγματολογικά λάθη, αλλά δυστυχώς και γλωσσικά. Ένα χτυπητό κρούσμα διπλής ακλισιάς, που επισήμανε ο Λίγγρης, στη φράση: «η νομοθετική καθιέρωση της 20ης Μαΐου, ημέρα γέννησης του Σωκράτη, ως “Παγκόσμια Ημέρα Ελληνοφωνίας και Ελληνικού Πολιτισμού”».

Της 20ής (καλύτερα να τονίζεται) Μαΐου, ημέρας γέννησης του Σωκράτη, ως Παγκόσμιας Ημέρας Ελληνοφωνίας. Αλλά δεν τιμάμε την ελληνική γλώσσα όταν την προσεγγίζουμε με τόση προχειρότητα -μάλιστα, τα λάθη κάνουν ακόμα πιο κωμικό τον στόμφο της αιτιολογικής έκθεσης.