Οι δικηγορίνες δεν γεννάνε [ένα άρθρο του Βασίλη Παπαστεργίου]

Το σημερινό άρθρο είναι γραμμένο από τον φίλο νομικό Βασίλη Παπαστεργίου, μάχιμο δικηγόρο και υποψήφιο πρόεδρο του ΔΣΑ παλιότερα. Το δημοσίευσε στον τοίχο του στο Φέισμπουκ προχτές. Μου άρεσε επειδή εξετάζει ζητήματα που ενδιαφέρουν το ιστολόγιο και είναι πολύ καλογραμμένο και του ζήτησα την άδεια να το αναδημοσιεύσω -κάτι που αυξάνει τον χρόνο ζωής της δημοσίευσης, αφού οι δημοσιεύσεις σε προσωπικές σελίδες στο Φέισμπουκ γρήγορα σκεπάζονται από τις επόμενες και επιπλέον δεν είναι γκουγκλανιχνεύσιμες. Προσθέτω μόνο ένα δικό μου εύρημα από εφημερίδα του 1923. Ο τίτλος είναι δικός μου, η αρχική δημοσίευση ήταν άτιτλη.

“Το παιδί ανέβασε πυρετό και πρέπει να το πάρω από το σχολείο” μου είπε η συνάδελφος που καθόταν δίπλα μου στο έδρανο των συνηγόρων προχθές. Βγήκε από την αίθουσα και άρχισε τα τηλέφωνα. Να φύγει δεν μπορούσε, σε λίγο έπρεπε να δικάσει. Για ώρα τηλεφωνούσε προσπαθώντας να βρει μια λύση για αυτό το απρόοπτο πρόβλημα που είχε προκύψει. Συμπτωματικά είχα κι εγώ το ίδιο θέμα. Ο μικρός είχε κάνει εμετό στο σχολείο. Αλλά εγώ δεν είχα πρόβλημα, πήγε να τον πάρει η καλή μου.

Γιορτάζουμε κατά καιρούς την ευρωπαϊκή και την παγκόσμια μέρα δικηγόρου, την μέρα του δικηγόρου σε κίνδυνο τιμώντας – και δικαίως – τους συναδέλφους που ασκούν το επάγγελμα υπό συνθήκες κινδύνου για την ζωή τους. Ωστόσο ποιος θα μιλήσει μια τους μικρές καθημερινές ηρωίδες, τις γυναίκες δικηγόρους και ιδίως τις μητέρες-δικηγόρους;

Μια πρόσφατη έρευνα του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών με τίτλο “Γυναίκες στα νομικά επαγγέλματα την εποχή της κρίσης. Ανάμεσα στην εργασία και την οικογένεια” καταγράφει αυτό που όσοι περνάμε την ζωή μας “στην κλεψύδρα και στα Εφετεία” το γνωρίζουμε καλά. Ότι η άσκηση της δικηγορίας από μια γυναίκα έχει μεγάλο προσωπικό τίμημα.

Τα φαινόμενα υποτιμητικής συμπεριφοράς από τους δικαστές δεν έχουν καθόλου εκλείψει. Ιδίως απέναντι στις κυοφορούσες συναδέλφους, συχνά καταγράφονται περιστατικά ακραίας έλλειψης κατανόησης και σκληρότητας.

Κυρίως όμως, η γυναίκα συνάδελφος παραμένει ουσιαστικά απροστάτευτη απέναντι στην προοπτική της εγκυμοσύνης και της μητρότητας. Ελάχιστη κάλυψη θα έχει για τις εξετάσεις και την γέννα, κανένα ταμείο δεν θα καλύψει την απώλεια εισοδήματος που θα έχει τους μήνες της αναγκαστικής αποχής της από την δουλειά. Με αποτέλεσμα οι συνάδελφοι να επανέρχονται στο επάγγελμα (χωρίς καμία υπερβολή) με το μωρό στο στήθος.

Η Εφημερίδα των Συντακτών σε πρόσφατο δημοσίευμα που υπογράφει η Ιωάννα Σωτήρχου παρουσιάζει την σχετική έρευνα.

Αντιγράφω: “… (οι γυναίκες δικηγόροι) αποκτούν και λιγότερα παιδιά. Στο σύνολο όλων των νομικών επαγγελμάτων, σύμφωνα με τα στοιχεία της ίδιας απογραφής περισσότερες από τις μισές νομικούς (52%) του συνόλου δεν έχουν αποκτήσει παιδιά, η μία στις τέσσερις έχει δύο παιδιά (25,3%), το 18,5% έχει ένα παιδί και μόλις το 4,3% έχει αποκτήσει 3-4 παιδιά.

Συνολικά, στις 100 γυναίκες νομικούς αναλογούν 83 παιδιά, όταν στον γενικό πληθυσμό σε 100 γυναίκες αναλογούν 162 παιδιά. Συγκεκριμένα, τα λιγότερα παιδιά αναλογούν στις δικηγόρους (73 παιδιά/100 δικηγόρους), σε 100 δικαστίνες αναλογούν 109 παιδιά, και 147 παιδιά αναλογούν σε 100 γυναίκες των λοιπών νομικών επαγγελμάτων.”

Προφανώς το να μην κάνει κάποιος/α παιδιά είναι μια απολύτως κατανοητή επιλογή. Μπορεί κάποιος/α να είναι ευτυχής (ή δυστυχής) χωρίς παιδιά, με ένα, δύο, τρία ή πολλά παιδιά. Ειναι αλλο αυτό και άλλο ο περιορισμός της δυνατότητας να κάνει κανείς παιδιά για επαγγελματικούς λόγους.

Είναι φανερό ότι απαιτείται μια ενεργητική πολιτική στήριξης της μητέρας δικηγόρου. Με ριζικές λύσεις όπως την διεκδίκηση κάλυψης του εισοδήματος που χάνεται κατά το χρόνο της κύησης και ιδίως της λοχείας με πραγματική επιδότηση των εξόδων του τοκετού. Κατά καιρούς κατά τις εκλογές των δικηγορικών συλλόγων περιλαμβάνονται τέτοιες σκέψεις για την προστασία της μητρότητας στο προγράμματα των συνδυασμών, αλλά – φευ!- ξεχνιούνται την επαύριο των εκλογών. Κι όμως, το να σκεφτούμε και να προωθήσουμε τέτοια αιτήματα είναι μια επείγουσα ανάγκη που θα πρέπει να υλοποιηθεί άμεσα, έστω και από ένα διοικητικό συμβούλιο που περιλαμβάνει 24 άντρες και μόλις 1 (ναι, μία) γυναίκα, όπως το σημερινό ΔΣ του ΔΣΑ.

Μπορεί όλα αυτά να ακούγονται ανεδαφικά. Ωστόσο αυτό – όπως έχει δείξει η ιστορία – έχει μια σχετική μόνο αξία. Πράγματα που σήμερα μοιάζουν ανεδαφικά, αύριο θα είναι σχεδόν μπανάλ.

Προς απόδειξη αυτού: οι σκαπανείς της γυναικείας δικηγορίας το μακρινό 1926 αντιμετώπισαν αδιανόητα προβλήματα. Αξίζει μια αναφορά σε αυτές μέσα από τον τύπο της εποχής (όλα αντλημένα από το Internet με την ορθογραφία της εποχής)

«Μετά την πρώτη δικηγόρο μας, την δεσποινίδα Εύχαρι Πετρίδου, που εμαθήτευσε ακόμη και σε δικηγορικό γραφείο α ́τάξεως, για να αποκτήση και την πρακτική πείρα προστίθεται και δεύτερη, η δεσποινίς Ελένη Καρύδη.
Ας ετοιμάζωνται έτσι τα στελέχη των πρωτοπόρων Ελληνίδων, που θα μελετήσουν ειδικά τη γυναικεία άποψη κάθε νομικού ζητήματος, είτε εις το οικογενειακόν, είτε εις το δημόσιον Δίκαιον. Και, έως ότου ψηφισθή ο Νόμος, που θα τις επιτρέψη την εξάσκησιν του επαγγέλματος των, ας μη χάσουν τον καιρόν των. Οι ειδικές πραγματείες των εις τα ζητήματα της εργαζόμενης γυναικός και του παιδιού, θα μας είναι τα πολυτιμότερα βοηθήματα εις τον αγώνα μας». («Γυναικεία κίνησις», Ελληνίς,1921, σ. 135)

«Θρήνος οι εφετεινές εξετάσεις του Ιανουαρίου του Αρείου Πάγου. Η επιτροπή πολύ λογικά και δίκαια δήλωσε: « ́Επεσε πάρα πολύς δικηγορόκοσμος και χρειάζεται τσεκούρι!» και πραγματικώς κτύπησε αλύπητα.
Είχαν όμως οι εφετεινές εξετάσεις μια χάρι που δεν την είχαν οι περασμένες: είχαν δικηγορίνες! Και τι δικηγορίνες! Καλά και άρτια κατηρτισμένες, προς τιμήν του γυναικείου κόσμου. Απόδειξις ότι στα γραπτά ήρθε πρώτη δικηγορίνα. Η Δις Χρυσογέλου πήρε το μεγαλείτερο βαθμό στα γραπτά και αρίστευσε στα προφορικά. Το πράγμα
είναι τόσο σημαντικώτερο όσο, όπως είπαμε, οι εξετάσεις διεπνέοντο από πνεύμα πρωτοφανούς,
για τα χρονικά του Αρείου Πάγου αυστηρότητος.
Αλλωστε δεν είναι και λίγο να αριστεύση ένα κορίτσι μέσα σε 180 εξεταζομένους.
Πέντε δικηγορίνες εν όλω και οι πέντε επιτυχούσες. Τα ονόματα τους: Χρυσογέλου, Αναστασίου, Σκλαβούνου,
Πετρίδου, Καρύδη. Σημειωτέον ότι η γερή αυτή επιτυχία εγκαινίασε την είσοδο της γυναίκας στο πρακτικό δικηγορικό στάδιο κι επεσφράγισε τους τόσους αγώνας της.
Αν προστεθή μάλιστα κι η ευσυνειδησία, που θα την έχουν κατά τα 90% μονοπωλιακώς σαν γυναίκες, η
επιτυχία στη σταδιοδρομία τους είνε εξασφαλισμένη». («Μικρά νέα», Ελληνίς, τχ. 6-7, 1926, σ. 144)

«Αυτές τις ημέρες επήραν την άδειαν του δικηγορείν τέσσαρες γυναίκες. Είνε οι πρώτες στην Ελλάδα και το διακηρύττουν με υπερηφάνειαν. Είνε και αυτές όπως όλες οι άλλες με κομμένα μαλλιά, κοντά φορέματα και νύχια στιλβωμένα».(«Δικηγορίνες», Εσπερινή, 27/1/1926, σ. 3)

«Η δικηγόρος δεσποινίς Φλαμπουριάρη ηγόρευσεν εις την δίκην των καταχραστών, εκφράσασα, εν πρώτοις, την χαράν της διότι παρίστατο εκεί ως πρώτη αντιπρόσωπος του διανοουμένου γυναικείου κόσμου της Ελλάδος. Συντασσόμενοι πληρέστατα προς τας αντιλήψεις του κ. Επιτρόπου, καλούμεν και ημείς το λάλον δεσποινίδιον να επανέλθη, ως τάχιστα, εκεί όπου φύσει ανήκει. Ή εις το σπίτι του ή εις το ‘Καπρίς’. Αι γυναίκες είνε προωρισμέναι, κατ’ εκλογήν των και προ παντός καθ’ ικανότητα, ή να γίνουν μητέρες ή να μείνουν γυναίκες. Ή σπίτι ή ‘Καπρίς’. Μέσος όρος δεν υπάρχει, όπως μεταξύ άρρενος και θήλεος δεν υπάρχει τρίτον φύλον».(Νιρβάνας, Παύλος , «Η δικηγορίνα», Εστία, 1/3/1926, σ. 1.)

[Να προσθέσω εδώ και το ελαφρώς παλιότερο δικό μου εύρημα από την εφημερίδα Δημοκρατία, 29.11.1923, σελ. 2, σχολιάκι με τίτλο «Δικηγορίνες!», όπου μια αναγνώστρια διορθώνει αυτό που είχε γραφτεί, οτι η πρώτη γυναίκα διπλωματούχος Νομικής ήταν η δις Β. Βωροιοπουλου. Η αναγνώστρια επισημαίνει ότι υπήρχαν περί τις 10 Ελληνίδες δικηγόρους, η πρώτη από τον Βόλο, αλλά «καμμία όμως απ’ αυτές δεν έχει την άδειαν του δικηγορείν και δι’ αυτό ακόμη δεν είδαμε γυναίκα δικηγορούσαν εις τα ελληνικά δικαστήρια. Υπάρχει μια μικρή τυπική δυσκολία, η οποία πρέπει να υπερπηδηθή διά νόμου»]

Ψάχνοντας στα τραγούδια του 1926, βρήκα αυτό το κάπως ειρωνικό τραγουδάκι, από την επιθεώρηση της εποχής “Παπαγάλος του 1926”, εμπνευσμένο προφανώς από την είσοδο των γυναικών στα ακροατήρια.

Ειρωνικό, με τον τρόπο που η κομφορμιστικη κριτική αντιμετωπίζει ό,τι δεν κατανοεί. Ας είναι. Από τότε σίγουρα πολλά έχουν αλλάξει προς το καλύτερο. Θα πρέπει να αλλάξουν περισσότερα. Σε λίγα χρόνια θα συμπληρωθούν τα 100 χρόνια της γυναικείας δικηγορίας στη χώρα μας. Αξίζει να τα γιορτάσουμε σε συνθήκες πλήρους και πραγματικής ισότητας ανδρών και γυναικών στον επαγγελματικό στίβο.