Τα προβιοτικά και άλλα βάσανα

Βάσανα μεταφραστικά όμως, όχι διατροφικά ή υγείας, τουλάχιστον όχι στο άρθρο αυτό.

Φίλος του ιστολογίου μού έστειλε ένα γράμμα με έναν θύσανο από απορίες και ενστάσεις σε θέματα ορολογίας -και επειδή τα θέματα που θίγει έχουν κάτι κοινό, επειδή οι απαντήσεις πιθανώς να ενδιαφέρουν και άλλους, αλλά και επειδή κάποιες από αυτές είναι υπό συζήτηση, σκέφτηκα να μην του απαντήσω πρόχειρα και ιδιωτικά αλλά δημόσια γράφοντας ειδικό αρθράκι, αυτό που διαβάζετε. Στο τέλος έχω μια προσθήκη.

Και πρώτα το γράμμα του φίλου μας.

Ένα θέμα που με έχει απασχολήσει έντονα είναι τα αντιδάνεια, πως λειτουργούν ξένες λέξεις, οι οποίες  έχουν δημιουργηθεί με ελληνικής προέλευσης λέξεις στη σύνθεσή τους, όταν αυτές υιοθετούνται από την ελληνική γλώσσα. Ίσως να τα έχετε σχολιάσει και να μου έχει διαφύγει, ίσως χρειάζονται ένα ιδιαίτερο άρθρο, πάντως θα χαρώ να δω προσεχώς τις απόψεις σας για τα παρακάτω.

Θα ήθελα να σχολιάστε το αντισυστημικός, απευθείας απόδοση του antisystemic. Σύμφωνα με την ελληνική γλώσσα, εφόσον το θέμα της λέξης είναι συστηματ-, δεν θα έπρεπε να είναι αντισυστηματικός, ο ενάντιος στο σύστημα; Ή υιοθετούμε την ξένη λέξη, γιατί το αντισυστηματικός θα μας οδηγούσε σε άλλους συνειρμούς;

Με τη λέξη ομοφοβικός τι γίνεται; Σύμφωνα με τη γραμματική, αν το αναλύσουμε, ομοφοβικός είναι αυτό που φοβάται το όμο (ανύπαρκτη λέξη, ούτε καν το όμοιο), κανονικά δεν θα έπρεπε να αποδοθεί στα ελληνικά με τη λέξη ομοφυλοφιλοφοβικός; Μιλάμε εδώ για υιοθέτηση αυτούσια του αγγλικού όρου, που πάνω κάτω τον κατανοούμε, ή λειτουργεί και ο νόμος της απλοποίησης, για τη δύσκολη λέξη ομοφυλοφιλοφοβικός;

Η σωστή λέξη είναι κοσμετολογία, απόδοση του cosmetology, ή κοσμητολογία, που διατηρεί την ελληνική ρίζα κοσμητ-, αλλά ούτε ο κορέκτορας δεν το πιάνει σωστό;

Υπάρχουν προβιοτικά και πρεβιοτικά; Ή μόνο προβιοτικά αλλά λόγω της απόδοσης του προ- ως pre- στην αγγλική μιλάμε λανθασμένα και για πρεβιοτικά;

Θα διάβαζα με πολύ ενδιαφέρον τις απόψεις σας.

 

Να δούμε τα θέματα ένα προς ένα, ξεκινώντας όμως από την ορολογία. Ο φίλος μας χαρακτηρίζει «αντιδάνεια» λέξεις όπως συστημικός, ομοφοβία κτλ. ωστόσο οι περισσότεροι μελετητές επιφυλάσσουν τον όρο «αντιδάνειο» για περιπτώσεις όπου υπάρχει λεξιλογικός δανεισμός -και μάλιστα, θα έλεγα, λαϊκός δανεισμός.

Εννοώ ότι λέξεις όπως «homophobia» (ή telephone, και όλες οι άλλες που αφορούν επιστημονικούς νεολογισμούς) είναι πλασμένες με βάση ελληνικές λέξεις και ρίζες, αλλά δεν θεωρούνται αντιδάνεια διότι δεν προϋπήρχε ελληνική λέξη από την οποία να γίνει δανεισμός.

Για τον λόγο αυτό, στα λεξικά του Μπαμπινιώτη θα δείτε να επιφυλάσσεται ο όρος αντιδάνεια για περιπτώσεις όπως καναπές (από γαλλ. canapé και αυτό τελικά από ελλην. κώνωψ) ενώ για την ομοφοβία και το τηλέφωνο χρησιμοποιείται ο όρος «απόδοση ελληνογενούς ξένου όρου».

(Κάπου είδα να χαρακτηρίζονται ‘διεθνισμοί’ οι όροι όπως τηλέφωνο κτλ. αλλά ο όρος «διεθνισμός» είναι ευρύτερος αφού περιλαμβάνει όχι μόνο τους ελληνογενείς αλλά και τους λατινογενείς όρους καθώς και διεθνισμούς από νεότερες γλώσσες (μπάσκετ, σάουνα κτλ.).)

Και μετά τα ορολογικά, πάμε στις παρατηρήσεις του φίλου μας.

* Ο αντισυστημικός δεν μπορεί να εξεταστεί χώρια από τον συστημικό. Είναι σωστό αυτό που λέει ο φίλος, ότι στα ελληνικά αυτά τα παράγωγα σχηματίζονται (καταρχήν) από το θέμα της γενικής. Η λέξη «συστηματικός» υπάρχει από την ελληνιστική εποχή αλλά πήρε και νέες σημασίες στα νεότερα χρόνια υπό την επίδρ. των ξένων systématique κτλ. και σημαίνει αυτόν που γίνεται ή που κάνει κάτι με σύστημα (μεθοδικά) ή ακολουθώντας ένα σύστημα. Οπότε για την απόδοση του systemic θα πάμε στον συστημικό, και για το αντίθετό του στον αντισυστημικό.

(Γράφω «καταρχήν» για το θέμα της γενικής, διότι δεν πρόκειται για απαραβίαστο κανόνα. Αν δείτε τα παράγωγα της λ. αίμα, ας πούμε, οι λέξεις από αιμο- είναι περισσότερες από εκείνες από αιματο- και όχι μόνο οι νεότερες, πχ. αιμοβόρος, αιμόφυρτος).

* Και για την ομοφοβία ο φίλος μας θέτει την ερώτηση και δίνει την απάντηση. Πράγματι, το ελληνικό «ομοφοβία» είναι μεταφορά του αγγλ. homophobia, χωρίς επανανάλυση σε «ομοφυλοφιλοφοβία» που θα ήταν ένα ανοικονόμητο μακρινάρι. («Καλύτερα να σε λένε άφιλο, παρά το άλλο που έχει και δύσκολη ορθογραφία», γράφει κάπου ο Γιώργος Ιωάννου).

Και ενώ υπάρχει π.χ. ωμοφάγος, δεν φοβόμαστε τη σύγχυση της ομοφοβίας με την ανύπαρκτη ωμοφοβία (υποθετική πάθηση που σε κάνει να μην τρως καρπάτσο και σούσι) και, σωστά, δίνουμε το βάρος στην ευκολία χρήσης και κατανόησης του όρου.

(Με την ευκαιρία, να πω ότι το να δανείζεσαι όρους χωρίς να τους αλλάζεις ριζικά έχει και το πλεονέκτημα ότι εκείνος που τους διαβάζει καταλαβαίνει περί τίνος πρόκειται).

* Για την απόδοση του ελληνογενούς cosmetology εδώ και καιρό κονταροχτυπιούνται οι δύο αποδόσεις, η ελληνοπρεπής, που θέλει τον επαναπατρισμό του όρου, δηλαδή «κοσμητολογία» και η πιστή μεταφορά του αγγλικού όρου, που οδηγεί στην κοσμετολογία.

Το θέμα το είχαμε συζητήσει παλιότερα στη Λεξιλογία. Τα ποσοτικά δεδομένα της αναζήτησης ισχύουν και σήμερα, δηλαδή ο όρος «κοσμετολογία» υπερισχύει στο γκουγκλ αλλά δεν κυριαρχεί. Από την άλλη, τα περισσότερα μαθήματα ανώτερης-ανώτατης εκπαίδευσης χρησιμοποιούν τον όρο «κοσμητολογία» (καποιος θα ελεγε χαριτολογώντας: ΤΕΙ κοσμητολογίας, ΙΕΚ κοσμετολογίας).

Από τα νεότερα λεξικά, τόσο το Χρηστικό όσο και το ΜΗΛΝΕΓ καταγράφουν τον όρο «κοσμετολογία» και την κοσμητολογία τη δίνουν να παραπέμπει εκεί.

Υπάρχει και ορος cosmetics, που έχει αποδοθεί ως «κοσμητική/κοσμετική». Εδώ ο ελληνοπρεπής όρος υπερισχύει σαφώς στη χρήση (και τα λεξικά που είπαμε αυτόν καταγράφουν πρώτον). Έχουμε άλλωστε και το επίθετο «κοσμητικός» (κοσμητικά επίθετα) και τη διακόσμηση και τον διακοσμητικό, οπότε είναι λογικό να έχει προβάδισμα αυτός ο τύπος.

Δεδομένου ότι η πλάστιγγα της χρήσης δεν έχει γείρει οριστικά από τη μία ή την άλλη μεριά, και αφού πρέπει να δούμε συνολικά και τους δύο όρους, θα προτιμούσα την κοσμητολογία και την κοσμητική.

* Τα προβιοτικά και τα πρεβιοτικά, τέλος, είναι αμαρτωλή ιστορία. Το αγγλικό πρόθημα pre- αντιστοιχεί στο ελληνικό   «προ» (πχ prehistory, προϊστορία) ενώ το αγγλικό pro- σε ορισμένες περιπτώσεις έχει τη σημασία «φιλο-» (πχ pro-American, φιλοαμερικανικός)

Στον αρχικό όρο, probiotics, το πρόθημα pro- έχει τη σημασία «φιλο-«. Ωστόσο, κακώς, ο όρος αποδόθηκε στα ελληνικά ως «προβιοτικός». Όταν αργότερα εμφανίστηκαν τα prebiotics (προ της ζωής) δεν μπορούσαμε να τα πούμε κι αυτά προβιοτικά, οπότε τα είπαμε «πρεβιοτικά»

Aντιγράφω, κλείνοντας, ένα σημείωμα του Ν. Λίγγρη στη Λεξιλογία που αναπτύσσει υποδειγματικά το θέμα.

Ο πονοκέφαλος του pre- και του pro-

Τι πονοκέφαλος κι αυτός:

Το αγγλικό πρόθημα pre- είναι λατινικής προέλευσης, σημαίνει «προ», δηλαδή πριν από αυτό που δηλώνει το δεύτερο συνθετικό (π.χ. premarital = προγαμιαίος) και, όταν μας έρχονται καινούργιοι όροι, το pre– το κάνουμε pro-, π.χ. previtamin -> προβιταμίνη, prealbumin -> προαλβουμίνη, Precambrian -> Προκάμβριο, prephenic acid -> προφαινικό οξύ.
Θα το δούμε σαν πρε– μόνο αν μεταγραμματίζουμε, όπως στο πρελούδιο (από το ιταλικό preludio < υστερολατινικό praeludium, πλασμένο στο πρότυπο του ελληνικού προοιμίου).

Το αγγλικό πρόθημα pro- είναι το ιστορικό της λατινικής ή της ελληνικής που το κληρονόμησε η αγγλική σε λέξεις από τα γαλλικά ή από τα λατινικά και ελληνικά (π.χ. promise, propose, prophet, proscenium < προσκήνιο, proconsul -> ανθύπατος) και παραμένει ενεργό στη δημιουργία νέων λέξεων, συνήθως με τις σημασίες:
(α) προ- (από τα ελληνικά, συνήθως σε επιστημονική ορολογία): proenzyme -> προένζυμο, prolactin -> προλακτίνη.
(β) φιλο-. Αυτή η δεύτερη είναι καινούργια (στη μόδα από το 1896), δεν υπήρχε στα λατινικά. Π.χ. pro-Arab -> φιλοαραβικός, pro-choice -> υπέρ της επιλογής.

Επανάληψη:
Έχουμε pre- που γίνεται προ- και pro- που γίνεται προ- ή φιλο- (ή υπέρ). Μπόνους: Συνδυάζει και τα δύο (με την ίδια σημασία, του προδρόμου) η preproprotein -> προπροπρωτεΐνη.

Έχουμε δύο πονοκεφάλους:

(α) στο αντίστροφο, από τα ελληνικά προς τον ξένο όρο, να προσέξουμε να βρούμε το σωστό πρόθημα, pre- ή pro-. Αν βρούμε 1.200 *preenzyme στο διαδίκτυο, δεν σημαίνει ότι είναι σωστό. (Ευτυχώς ο καλός μας ο Γκούγκλης χτυπάει το καμπανάκι: Did you mean proenzyme?)

(β) στην περίπτωση που έχουμε την ίδια λέξη και με pre- και με pro- μπροστά της. Αν είναι η περίπτωση pre-Soviet Russia -> προσοβιετική Ρωσία και pro-Soviet activities -> φιλοσοβιετική δράση, δεν έχουμε πρόβλημα (αρκεί να μην κάνουμε και το δεύτερο προ-· κάπου το ’χει πάρει κι αυτό το μάτι μας). Σε περίπτωση όμως όπως των prebiotic και probiotic έχουμε πρόβλημα.

Εν αρχή ην (1953) το probiotic (γαλλ. probiotique) = (OED) «promoting the growth of organisms, esp. microorganisms» (Robert: «Qui contient des micro-organismes vivants (bactéries, levures…) qui exercent un effet bénéfique sur l’organisme qui les ingère»). Για το ουσιαστικό probiotics (1959), «live microorganisms thought to be healthy for the host organism» (Wikipedia), παρότι ήταν σαφής η σημασία («για τη ζωή») και η ετυμολογία, επικράτησε η μετάφραση προβιοτικά (αντί του ακριβούς *φιλοβιοτικά). Π.χ.

Ο όρος «προβιοτικά» έχει ελληνικές ρίζες και σημαίνει «για τη ζωή». Το 1991 ορίστηκε ως «ζώντες μικροοργανισμοί που συμβάλλουν στην ισορροπία της εντερικής μικροχλωρίδας και έχουν τη δυνατότητα να βελτιώσουν την υγεία του ανθρώπου».
http://www.crohnhellas.gr/content/view/34/32/

Στη συνέχεια (1958) είχαμε το prebiotic με τη σημασία «existing or occurring before the appearance of life; prebiological» (OED). Είναι γνωστή η prebiotic soup, που τη βλέπω να μεταφράζεται «προβιοτική σούπα», αλλά δεν είναι… σούπα με προβιοτικά. Μήπως θα πρέπει να το λέμε αυτό προβιολογική ή καλύτερα προζωική; (Προς το παρόν, κυριαρχεί η αρχέγονη σούπα <- primordial soup.)

Πρόσφατα (1995) ήρθαν στη ζωή μας τα prebiotics. Σύμφωνα με το OED: «A non-digestible food ingredient that selectively promotes the growth of beneficial intestinal microorganisms (probiotics)». Περισσότερα στη Wikipedia.
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι *φιλοπροβιοτικά (ή, αν είχαμε κάνει *φιλοβιοτικά τα probiotics, *φιλοφιλοβιοτικά) ή, αν πατήσουμε στο pre-, *προπροβιοτικά (ή *προφιλοβιοτικά). Ή, προφανώς, προβιοτικά — αλλά πόσα πια από δαύτα θα υπήρχαν; Αντί για οποιαδήποτε από τις προηγούμενες επιλογές, το έκαναν πρεβιοτικά και ησυχάσαμε (ησυχάσανε).

Στο διαδίκτυο θα βρείτε αρκετές πληροφορίες για προβιοτικά και πρεβιοτικά, π.χ. στην «Ε».

Και μην μπείτε στο πειρασμό να μεταφράσετε το prebiotics -> προβιοτικά, θα κάνετε λάθος, παρά τις καλές σας προθέσεις (ή τα καλά σας προθήματα).

Η προδοσία που έγινε στο pro- = φιλο- στα προβιοτικά, με αποτέλεσμα το εκτρωματικό πρεβιοτικά, έχει γίνει και στην προγεστίνη (από την οποία πλάστηκε και η προγεστερόνη). Η progestin δεν σημαίνει «πριν από την κυοφορία» (gestation) αλλά που «προάγει την κυοφορία». Έχουμε όμως και στην προγεστίνη μεταγραμματισμό και όχι μεταφραστική απόδοση.

Να υποθέσουμε ότι θα πρέπει να προσθέσουμε το προ– με τη σημασία «φιλικό» στη φαρέτρα μας; Σίγουρα, θα πρέπει να προστεθεί στις σημασίες του προ– στα λεξικά.

Το άρθρο αυτό το είχα ετοιμάσει από προχτές. Ωστόσο, η χτεσινή συζήτηση έβαλε ένα παρεμφερές θέμα, τη λέξη «κολονοσκόπηση», οπότε το εξετάζω κι αυτό.

Ο φίλος μας ο Αθεόφοβος, σχολιάζοντας τη λέξη «κολονοσκόπηση» που χρησιμοποίησα στο χτεσινό άρθρο, υποστήριξε πως ο όρος «κολονοσκόπηση» είναι λάθος και παραπέμπει σε σχετικό άρθρο του (διάλογος με τον Στάθη Σταυρόπουλο).

Μεταφέρω απόσπασμα του άρθρου του Αθεόφοβου:

Στην γελοιογραφία της 7-6-10 γράφεις για κολονοσκόπηση ενώ ο σωστός όρος είναι κολοσκόπηση , όπως γαστροσκόπηση, αρθροσκόπηση ,μητροσκόπηση, κολποσκόπηση , ωτοσκόπηση, κυστεοσκόπηση κτλ.

Το όργανο που επισκοπείται είναι το κόλον, με αναπόφευκτη είσοδο του οργάνου από τον κώλο, περιοχή που οι περισσότεροι ντρέπονται και να την ονομάσουν, και γι΄ αυτό φαίνεται έχει προστεθεί εκείνο το άσχετο νο, οπότε είναι σαν να επισκοπούμε αντί του κόλου κάποια κολόνα!

…….

Πώς όμως προέκυψε την κολοσκόπηση να την ονομάζουν αρκετά συχνά κολονοσκόπηση;

Η εξήγηση είναι μάλλον απλή και βέβαια δεν έχει καμία σχέση με την χιουμοριστική που έδωσα παραπάνω.

Αν δούμε στο Stedman’s Medical Dictionary τον όρο coloscopy θα δούμε ότι τον αναφέρει και ως colonoscopy.

Το ίδιο και στην εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα αναφέρει στο λήμμα κολοσκόπηση τον όρο στα αγγλικά colonoscopy και στα γαλλικά colonoscopie, coloscopie.

Όταν η κολοσκόπηση πρωτοξεκίνησε στις αρχές της 10ετιας του 70, ονομάστηκε η εξέταση από τους αγγλοσάξονες με τον συνδυασμό του ονόματος του εξεταζομένου οργάνου colon και την κατάληξη scopy ως colonscopy, όπως αποκαλείται ακόμα από μερικούς, με κατάληξη τελικά χάριν ευφωνίας σε colonoscopy.

Ως εισαγόμενος όρος στην Ελλάδα αδόκιμα μεταφράστηκε σε κολονοσκόπηση χωρίς τότε να προβληματιστεί κανένας ότι ό όρος αποτελείται στην πραγματικότητα από ελληνικές λέξεις στα αγγλικά οπότε η σωστή μεταφορά του στα ελληνικά είναι κολοσκόπηση όπως πλέον τα τελευταία χρόνια έχει πλέον επικρατήσει.

Να πω κι εγώ τη γνώμη μου.

Δεν ξέρω πώς ήταν η κατάσταση το 2010 που έγραψε το άρθρο ο Αθεόφοβος, αλλά σήμερα ο όρος «κολονοσκόπηση» υπερτερει σαφώς του όρου «κολοσκόπηση» (αναλογία πάνω από 10:1). Όλα τα λεξικά που έχουν τον όρο (το ΛΚΝ δεν τον έχει) δίνουν ως πρωτεύον λήμμα το «κολονοσκόπηση» (Μπαμπινιώτης, Χρηστικό, ΜΗΝΝΕΓ). Ο Μπαμπινιώτης γράφει «και ορθότερο κολοσκόπηση» αλλά κι αυτός πρωτεύον λήμμα θεωρεί το «κολονοσκόπηση». Οπότε δεν ισχύει ότι ο τ. «κολοσκόπηση» έχει επικρατήσει, μαλλον το αντίθετο θα έλεγα.

Ο όρος είναι μεταφορά του αγγλικού ελληνογενούς colonoscopy, το οποίο μεταφέρθηκε «ως είχε», όπως έγινε δηλ. πιο πάνω με την κοσμετολογία. Προφανώς επειδή το «κολοσκόπηση» παραπέμπει αναπόφευκτα στον «κώλο», είχαμε έναν παραπάνω λόγο να αποφύγουμε τον ορο αυτόν.

Αφού όλα τα λεξικά θεωρούν πρωτεύοντα τύπο τον «κολονοσκόπηση», ο οποίος άλλωστε υπερτερεί συντριπτικά και στη χρήση, δεν νομίζω ότι νομιμοποιείται κανείς να τον χαρακτηρίζει «λάθος». Το λάθος δεν υπάρχει γενικά και έξω από τους ομιλητές της γλώσσας.