Αρχαία και νέα ελληνικά: Δέκα παρατηρήσεις και μια πρόταση (μια συνεργασία του Λαέρτη Τανακίδη)

Θα αναδημοσιεύσω σήμερα ένα άρθρο που έχει ως αντικείμενο ένα θέμα που το έχουμε πολλές φορές συζητήσει στο ιστολόγιο: τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και τη σχέση της με τη διδασκαλία των νέων ελληνικών.

Συντάκτης του άρθρου είναι ο Λαέρτης Τανακίδης, φιλόλογος και πρώην πρόεδρος της ΟΛΜΕ, που μου έχει αρκετές φορές στείλει παρατηρήσεις για γλωσσικά αστοχήματα. Το άρθρο του δημοσιεύτηκε στο τεύχος 165 του περιοδικού Φιλόλογος, που εκδίδεται από τον Σύλλογο Αποφοίτων Φιλοσοφικής ΑΠΘ, που έχει το ίδιο όνομα.

Ο υπότιτλος του άρθρου είναι «Δέκα παρατηρήσεις και μια πρόταση» και πράγματι οι παρατηρήσεις του Λ. Τανακίδη έχουν πολύ ενδιαφέρον και κάποιες από αυτές θα μπορούσαν να αναπτυχθούν σε αυτοτελή άρθρα. Για παράδειγμα, χρειάζεται θαρρώ ένα ειδικό άρθρο για να συζητηθεί η άποψη που προβάλλουν πολλοί ότι η διδασκαλία των αρχαίων είναι ευεργετική/απαραίτητη για να μάθουν οι μαθητές τα νέα ελληνικά. Ελπίζω κάποτε ν’ αξιωθώ να γράψω κάτι.

Η πρόταση του συντάκτη μπορεί να φανεί ακραία, αφού προτείνει να μη διδάσκονται καθόλου τα αρχαία ελληνικά από το πρωτότυπο στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, παρά μόνο ως μάθημα επιλογής. Η ίδρυση κλασικών γυμνασίων-λυκείων θα ήταν ένα καλό συνοδευτικό μέτρο.

Παραθέτω λοιπόν το άρθρο του Λαέρτη Τανακίδη.

ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΙ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ
Δεκα παρατηρήσεις και μια πρόταση

***Α. Η θέση του μαθήματος των αρχαίων ελληνικών στη σημερινή δευτεροβάθμια εκπαίδευση βρίσκεται πιο πίσω και από τη μεταρρύθμιση του 1976 και από αυτήν του 1964 και βέβαια  μακριά από τη βασική άποψη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού. Οι Δελμούζος και Κριαράς, στους οποίους κάθε λίγο αφιερώνονται τεύχη του ΦΙλΟλΟΓΟΥ και για τούς οποίους γράφονται άρθρα επί άρθρων είναι κατηγορηματικοί : Διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στο γυμνάσιο μόνο από μετάφραση.

Δυστυχώς έχουν επικρατήσει τα γνωστά ιδεολογήματα : Ότι η αρχαία ελληνική είναι γλώσσα-πρότυπο, ότι η ελληνική είναι μία και ενιαία, ότι η νέα ελληνική είναι κατώτερη από την αρχαία, ότι η νέα ελληνική κινδυνεύει και παρουσιάζει λεξιπενία και ότι με τη διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής θα καταστεί δυνατόν να αντιμετωπιστούν τα «προβλήματα» της νέας ελληνικής.

***Β. H γνώση του αρχαίου ελληνικού κόσμου είναι χρήσιμη για τον νεοέλληνα. Αλλά αυτό δε σημαίνει ΟΥΤΕ ότι πρέπει να εξιδανικεύεται και να απολυτοποιείται η αξία του ΟΥΤΕ ότι η επαφή με αυτόν πρέπει να γίνεται από το πρωτότυπο των αρχαίων κειμένων. Οι μαθητές που διδάχτηκαν τα αρχαία ελληνικά από μετάφραση γνωρίζουν συνήθως για αυτούς πολύ περισσότερα από όσα οι προγενέστεροι που τους διδάσκονταν από το πρωτότυπο επί 8 ώρες την εβδομάδα για έξι χρόνια. Αυτό που έμενε στο τέλος ήταν μερικά ρητά και σπαράγματα από κάποια κείμενα και όχι η γνώση του πως σκέφτονταν οι αρχαίοι, πως αξιολογούσαν τα πράγματα και πως οργάνωναν τη ζωή τους,

***Γ. Η αρχαία ελληνική γλώσσα είναι σπουδαία. Ακούγονται όμως διάφορες υπερβολές : Ότι είναι γλώσσα-πρότυπο, ότι οι αρχαίοι ανέπτυξαν τον πολιτισμό τους, επειδή μιλούσαν αυτή τη γλώσσα, ότι είναι γλώσσα νοηματική (τι άραγε σημαίνει αυτή η δήλωση;) η ότι οι νέοι υπολογιστές θα χρησιμοποιούν μόνον αρχαία ελληνικά η ότι ο Μπιλ Γκέιτς οργανώνει μαθήματα αρχαίων ελληνικών για τα υψηλόβαθμα στελέχη του και άλλα τέτοια συμπαθητικά. Όλα αυτά μπορεί να κολακεύουν την εθνική ματαιοδοξία, αλλά δεν έχουν σχέση με την πραγματικότητα.

***Δ. Η γνώση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μπορεί να οδηγήσει σε μια επαφή με το περιεχόμενο των κειμένων, αλλά να αποτελέσει και από μόνη της μορφωτικό αγαθό. (Φυσικά το ίδιο ισχύει και για τις άλλες γλώσσες). Αλλά για να γίνουν αυτά, είναι απαραίτητο ο μαθητής
1.να κατέχει καλά προηγουμένως τη δική του μητρική γλώσσα και
2.να προχωρήσει σε αρκετό βάθος στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής, πράγμα όμως εξαιρετικά δύσκολο για τη μέση εκπαίδευση και απολύτως ακατόρθωτο για την πρώτη της βαθμίδα, το γυμνάσιο.
Για να μπορεί ένας μαθητής να διεισδύσει στον ιδεολογικό, αξιολογικό και πρακτικό κόσμο των αρχαίων Ελλήνων διαβάζοντας ο ίδιος στο πρωτότυπο τα αρχαία κείμενα, πρέπει να παρατήσει τα πάντα και να ασχοληθεί αποκλειστικά με τη γνώση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Είναι ζήτημα αν μπορούμε και οι φιλόλογοι να ασχοληθούμε με τα αρχαία κείμενα και να διεισδύσουμε στον κόσμο τους χωρίς μεταφραστική βοήθεια.

***Ε. Η γνώση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας δεν οδηγεί κάποιον να σκέφτεται όπως οι αρχαίοι ούτε πολύ περισσότερο να δημιουργεί έργα, γραπτά η αλλά, όπως εκείνοι. Και όμως αυτή η επιπόλαιη προσέγγιση, ο αττικισμός, κυριάρχησε στα Αλεξανδρινά χρόνια. Εγκατέλειψαν λοιπόν τη σύγχρονη τους γλώσσα και στράφηκαν στην παλιότερη αττική περιμένοντας έτσι να εμφανιστούν νέοι Αριστοτέληδες και Θουκυδίδηδες. Αυτή η άποψη έρριξε τη βαριά σκιά της σε όλους τους κατοπινούς αιώνες. Επηρέασε και την εκπαίδευση του νεοσύστατου νεοελληνικού κράτους μετά το 1830, οπότε οι μαθητές του δημοτικού μάθαιναν ότι «Οι χοίροι υίζουσιν, τα χοιρίδια κοϊζουσιν, οι όφεις ιύζουσιν». Υπάρχουν ακόμη οπαδοί της.

***ΣΤ. Είναι πολύ συζητήσιμο αν στέκουν επιστημονικά απόψεις για κρίση, για φθορά, για παρακμή και για καταστροφή της οποιασδήποτε γλώσσας, επομένως και της νέας ελληνικής, γιατί
1. Τέτοιες διατυπώσεις εκφράζουν αξιολογικές κρίσεις και απορρέουν από την αντίληψη ότι υπάρχει γλώσσα-πρότυπο και ότι η απομάκρυνση από αυτήν δημιουργεί προβλήματα,
2. Παράπονα για φθορά της γλώσσας κ.τ.ο. ακούγονται σε όλες τις εποχές. Δεν είναι τωρινό φαινόμενο. Οι μεγαλύτεροι δεν έχουν παρά να θυμηθούν τι σχετικά άκουγαν από τους παλαιότερους τους, δάσκαλους και γονείς, Παράπονα για τη φθορά της γλώσσας κ.τ.ο. ακούγονται σε όλες τις εποχές. Δεν έχουμε παρά να θυμηθούμε τι ακούγαμε και εμείς από τους παλαιότερους, όταν ήμασταν μαθητές.
Τέσσερα σχετικά δείγματα :
α.« Οι από των ελληνικών σχολείων απολυόμενοι εισίν παντάπασιν ανίκανοι να εκφράσωσι διά της γραφής τας απλουστέρας ιδέας εν τη εαυτών γλώσση (Χρ. Χριστόπουλος, υπουργός παιδείας, 1857).
β.« Το κύμα αγραμματοσύνης των μαθητών, η τρομακτική ανορθογραφία, ο βαρβαρισμός εις την έκφρασιν και το ύφος…Δεν έχουν σαφή εικόνα των εννοιών…Η ασυνταξία, η ασυναρτησία, το πέλαγος των ιδεών είναι ανεκδιήγητα» (Γ.Ματθαιόπουλος, πρύτανης Πανεπιστημίου Αθηνων, 1928).
γ.«Η κατάσταση που παρουσιάζουν οι απόφοιτοι των λυκείων είναι τραγική. Γλωσσικά ανερμάτιστοι αδυνατούν να γράψουν μιαν απλή έκθεση, να συντάξουν μιαν απλή επιστολή. Προϊόντα της γραφίδας τους είναι κακότεχνες λέξεις, εκφράσεις γεμάτες στοιχειώδη γραμματικά σφάλματα, επιτηδευμένο ύφος, ανώμαλη και άτεχνη σύνταξη, λόγος απειθάρχητος που ξενίζει, δυσνόητες έννοιες, συγκεχυμένες ιδέες. Μάρτυρες για αυτήν την κατάσταση γίνονται κάθε μέρα οι καθηγητές του πανεπιστημίου κατά τις εξετάσεις των νέων αυτών» (Από συνεδρίαση της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών, 10-5-1943. Μεταγλωττισμένο κείμενο από το Β.Φόρη,διευθυντή του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη).
δ.«Έχοντες υπ’ όψει τα λυπηρά πορίσματα των εκάστοτε διεξαγομένων εισιτηρίων εξετάσεων ως προς την γλωσσικήν κατάρτισιν των μαθητών και την εκ ταύτης απορρέουσαν διανοητικήν ασυναρτησίαν επιθυμούμεν να…,» (Γ.Οικονόμος, υπουργός παιδείας, 1950).

3. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι κάθε κοινωνία και κάθε εποχή ανάλογα με τις ανάγκες, τις συνθήκες και το είδος και το επίπεδο της ανάπτυξης και της κουλτούρας της πραγματοποιεί τις δικές της γλωσσικές επιτεύξεις
4.Σε κάθε εποχή υπάρχουν καλοί και λιγότερο καλοί χρήστες της γλώσσας.

***Ζ.Ειδικότερα για την κατάσταση στην οποία βρίσκεται σήμερα η νεοελληνική γλώσσα ακούγονται πολλά, εύκολα και αβασάνιστα. Το αξιοπερίεργο είναι ότι, προτού διαπιστωθεί με συστηματική μελέτη ΑΝ υπάρχουν προβλήματα, ΣΕ ΤΙ ακριβώς συνίστανται και ποιες είναι οι ΑΙΤΙΕΣ τους, βρέθηκε απευθείας η ΛΥΣΗ. Χωρίς τεκμηριωμένο σκεπτικό προχωρήσαμε στο ΔΙΑ ΤΑΥΤΑ. Έτσι επαναφέρθηκαν τα αρχαία ελληνικά από το πρωτότυπο στο γυμνάσιο, για να βοηθήσουν, υποτίθεται, τους μαθητές να βελτιώσου το γλωσσικό τους όργανο, την νεοελληνική.

***Η. Η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών από το πρωτότυπο δε συντελεί στην καλύτερη γνώση και χρήση της νέας ελληνικής, γιατί:
1. Μαθαίνουμε από τα γνωστά προς τα άγνωστα, πράγμα που σημαίνει ότι, για να προσεγγίσει κάποιος την αρχαία ελληνική, πρέπει να κατέχει καλά τη δική του και όχι το αντίθετο.
2. Η νεοελληνική είναι αυτάρκης και έχει αυτοτέλεια απέναντι στις προηγούμενες μορφές της ελληνικής γλώσσας.
3. Δεν είναι διαπιστωμένο ότι η μελέτη και η γνώση των προηγούμενων φάσεων μιας γλώσσας οδηγεί αναγκαστικά στην καλύτερη χρήση της. Πιο συγκεκριμένα:
Γνωρίζω μια γλώσσα σημαίνει κατέχω τις γραμματικές και συντακτικές της δομές, το λεξιλόγιο και τους εκφραστικούς της τρόπους. Πράγματι η νέα και η αρχαία ελληνική έχουν πολλές κοινές δομές, τρόπους και λεξιλόγιο, όπως βέβαια και με άλλες γλώσσες. Αλλά γιατί πρέπει να πηγαίνει κάποιος στο παρελθόν της γλώσσας, για να μελετήσει στοιχεία που υπάρχουν και στο παρόν της; Μήπως για να παρακολουθήσει την εξέλιξη της μέσα στους αιώνες; Όμως αυτή δεν είναι δουλειά του λυκείου, πολύ περισσότερο του γυμνασίου. Είναι δουλειά των ΕΙΔΙΚΩΝ, όσων προετοιμάζονται να γίνουν ειδικοί και όσων έχουν ειδικά ενδιαφέροντα.
Από την άλλη είναι φυσικό κατά τη διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής η προσοχή καθηγητών και μαθητών να συγκεντρώνεται στα διαφορετικά στοιχεία (δοτική, ευκτική, απαρέμφατο, τόνοι, πνεύματα, καταλήξεις κ.λπ.). Κάτι τέτοιο όμως όχι μόνο δε βοηθάει στην καλύτερη κατανόηση και χρήση της νέας ελληνικής, αλλά μάλλον δημιουργεί σύγχυση. Το ξέρουν όσοι διδάσκουν στο γυμνάσιο. Αν μάλιστα πάρει κάποιος υπόψη του ότι στην ηλικία των 12-15 ετών το γλωσσικό όργανο βρίσκεται ακόμη υπό διαμόρφωση, ότι το γυμνάσιο και πια και το λύκειο απευθύνεται στο σύνολο των μαθητών και ότι στο μαθητικό πληθυσμό περιλαμβάνεται μεγάλο μέρος από υποβαθμισμένες περιοχές και πλέον και αλλοδαποί, μπορεί να συλλάβει το μέγεθος των προβλημάτων που δημιουργούν οι διπλές δομές και τρόποι. Το αποτέλεσμα είναι ότι οι μαθητές όχι μόνο δε μαθαίνουν αρχαία ελληνική γλώσσα, όχι μόνο βοηθούνται στην καλύτερη χρήση της νέας ελληνικής, όχι μόνο δεν αισθάνονται περήφανοι ως απόγονοι ευκλεών προγόνων, αλλά αγανακτούν, για να μην ειπωθεί τίποτε βαρύτερο.
Τέλος δεν είναι απαραίτητο να γνωρίζει κάποιος την ετυμολογία και την εξέλιξη των λέξεων μέσα στο χρόνο, για να τις χρησιμοποιήσει σωστά. Για παράδειγμα πολύ λίγοι γνωρίζουν ότι η λέξη λεωφορείο έχει πρώτο συνθετικό τη λέξη λεώς, που είναι η αττική μορφή της λέξης λαός. Κανένας τους όμως δεν έχει το παραμικρό πρόβλημα να ανέβει στο λεωφορείο, όταν έρθει βέβαια, και να χρησιμοποιήσει σωστά τη λέξη λεωφορείο στον προφορικό και γραπτό του λόγο. Έτσι κι αλλιώς στο γυμνάσιο αλλά και στο λύκειο η γνώση της προέλευσης και της ιστορίας των λέξεων είναι δυνατή μόνο για μικρό μέρος του λεξιλογικού πλούτου της γλώσσας. Τι θα γίνει με το υπόλοιπο;

***Θ. Λένε μερικοί : «Δε διδάσκονται τα αρχαία με τον κατάλληλο τρόπο. Αυτό φταίει». Όμως δεν υπάρχει κατάλληλος τρόπος. Δοκιμάστηκαν τα πάντα. Πάντοτε καταλήγουμε σε αποτυχία. Δεν είναι δυνατόν να διδαχτεί σε υψηλό επίπεδο σε όλο το μαθητικό πληθυσμό, και μάλιστα στην υποχρεωτική εκπαίδευση, ένα μάθημα που προϋποθέτει κάποια γνωστική υποδομή, που δεν υπάρχει ακόμη στους μαθητές, και ειδική κλίση και ενδιαφέρον για γλώσσες. Δεν είναι δυνατόν να κατακτήσουν οι μαθητές την αρχαία ελληνική σε τέτοιο βαθμό, ώστε να τους επιτρέπει να διεισδύσουν στα αρχαία κείμενα και αποσπάσουν την ουσία τους. Πάντα θα μένουν σε μερικά λεξίδια. Αν ζητήσεις από ένα ψάρι να ανέβει σε ένα δέντρο, πάντα θα βρίσκεις ότι αποτυγχάνει, λέει ο Αϊνστάιν.

***Ι. Η εκπαίδευση μας παραμένει προσκολλημένη στους τύπους και όχι στο περιεχόμενο, στις λέξεις και όχι στα πράγματα. Οι στόχοι του εκπαιδευτικού δημοτικισμού ακόμη εκκρεμούν. Ο «Άταφος νεκρός» του Γληνού και η «Μεταρρύθμιση που δεν έγινε» του Δημαρά περιμένουν, παρότι δεν καλύπτουν φυσικά πλήρως τις σημερινές ανάγκες.

***ΠΡΟΤΑΣΗ για γυμνάσιο και λύκειο :
1.Ενίσχυση της διδασκαλίας της νέας ελληνικής.
2.Διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών μόνο από μετάφραση.
3.Η αρχαία ελληνική γλώσσα μάθημα επιλογής.