Τα παιδιά της καμάρας

Αν το κάπα ήταν κεφαλαίο, το άρθρο θα μπορούσε να μιλάει για μια παρέα νέων  που συνήθιζαν να συναντιούνται στην Καμάρα, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης. Ίσως ήταν ντόπιοι, ίσως φοιτητές από άλλες  πόλεις, πάντως θα είχαν ωραίες περιπέτειες και θα περνούσαν μια χαρά.

Αλλά το κάπα δεν  είναι κεφαλαίο, το άρθρο δεν μιλάει  για την Καμάρα, πιο επίσημα την Αψίδα του Γαλέριου, που είναι ένα από τα κεντρικά μνημεία και τοπόσημα της Θεσσαλονίκης. Μιλάει για την καμάρα με μικρό κ, και τα παιδιά της δεν είναι νεαροί που συχνάζουν γύρω της αλλά λέξεις που κατάγονται από αυτήν, όχι πια νεαρές οι περισσότερες.

Πριν από καμιά βδομάδα, η φίλη μας  η Αγάπη Νταϊφά μου κοινοποίησε στη σελίδα μου στο Φέισμπουκ ένα άρθρο με τίτλο:

Από την αρχαία ελληνική λέξη καμάρα, για την σκεπαστή άμαξα, έως την καμαριέρα, το καμαρίνι, τον καμαρότο, την camera > chamber, chambre (ρομπ ντε σαμπρ) και τους συντρόφους camarades

Και μου ζήτησε  τη  γνώμη  μου. Της είπα ότι η  ετυμολογία ισχύει και, για να ολοκληρώσω την απάντηση, γράφω το σημερινό άρθρο. Βέβαια, επειδή τα δάνεια και τα αντιδάνεια είναι θέμα που μας  αρέσει  εδώ στο ιστολόγιο, έχουμε ξαναμιλήσει για τις ετυμολογίες αυτές παλιότερα, σε ένα άρθρο του 2011, που είχε όμως ως άξονα, για ευνόητους λόγους επικαιρότητας, τη λέξη «καμαριέρα» και που είχε αντλήσει στοιχεία από ένα πολύ ωραίο άρθρο του Νίκου Λίγγρη στη Λεξιλογία.

Λοιπόν, η λέξη «καμάρα» πράγματι βρίσκεται στην  αρχή λέξεων  όπως το καμαρίνι ή ο καμαρότος, που είναι αντιδάνεια στην ελληνική γλώσσα. Τα παιδιά της καμάρας είναι  πολλά και ποικίλα, αλλά ας δούμε πρώτα τη μητέρα τους.

Η αρχαία καμάρα ήταν αρχικά η θολωτή στέγη, αλλά και οτιδήποτε έχει θολωτή στέγη ή κάλυμμα, δηλαδή ο θολωτός θάλαμος, η σκεπαστή άμαξα, η σκεπαστή βάρκα, ακόμα και ο θόλος του ουρανού. Η πρώτη χρονολογικά εμφάνιση της λέξης, στον Ηρόδοτο, αφορά σκεπαστή άμαξα, και έχει θέμα σκαμπρόζικο. Λέει ο Ηρόδοτος (παραθέτω σε μετάφραση γιατί ήταν… φοινικιστής και δεν τον καταλαβαίνουμε, σε αντίθεση με όλους τους άλλους αρχαίους που τους παίζουμε στα δάχτυλα):

Το αισχρότερο έθιμο των Βαβυλωνίων είναι αυτό εδώ: Κάθε γυναίκα ντόπια πρέπει μια φορά στη ζωή της να πάει να καθίσει σ’ ένα ιερό της Αφροδίτης και να συνευρεθεί με έναν ξένο. Είναι πολλές που, επειδή δεν καταδέχονται να ανακατώνονται με άλλες, γιατί από τα πλούτη είναι ψηλομύτες, πηγαίνουν στο ιερό πάνω σε κλειστά αμάξια και πίσω τους ακολουθεί μεγάλη συνοδεία υπηρέτες.

Αυτό με τα κλειστά αμάξια, ο Ηρόδοτος το λέει: ἐπὶ ζευγέων ἐν καμάρῃσι ἐλάσασαι πρὸς τὸ ἱρὸν ἑστᾶσι. Όπως λέει και το ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη, από τον 1ο αιώνα π.Χ. η λέξη καμάρα εμφανίζεται στη σημασία «θολωτό δωμάτιο», με την οποία περνάει στα λατινικά, ως camara/camera. Και ενώ στα ελληνικά η καμάρα συνεχίζει με σημασίες όπως αψίδα, θόλος, θολωτή κατασκευή με ημικυκλικό σχήμα, στα λατινικά της ύστερης αρχαιότητας παίρνει τη σημασία «δωμάτιο, θάλαμος» και μ’ αυτήν κάνει τη σταδιοδρομία της στις δυτικές γλώσσες (γαλλ. chambre, αγγλ. chamber) ενώ νωρίς, από τα μεσαιωνικά χρόνια, επιστρέφει ως αντιδάνειο στα ελληνικά, ως κάμαρα και κάμαρη.

Έτσι, πλάι στην καμάρα (είπαμε, αψίδα, σαν του Γαλέριου στη Θεσσαλονίκη) εμφανίστηκε η κάμαρα, και κάμερα, και κάμαρη, καμαράκι και καμαρούλα μια σταλιά δύο επί τρία, η κάμαρα που ήταν μέχρι τον πόλεμο λέξη συχνότερη από το δωμάτιο, τουλάχιστον στον λαϊκό κόσμο. Σήμερα, βέβαια, όλοι έχουμε δωμάτια· η κάμαρη ήταν για τους παππούδες μας. Στην Κύπρο, που τελευταία άρχισε να υιοθετεί τα καλαμαρίστικα, ένας πενηνταξηντάρης θα πει στο παιδί του να συγυρίσει «την κάμαρή του» και το παιδί θα του απαντήσει «το δωμάτιό μου λάμπει, μπαμπά». Το παράδειγμα το πήρα από ένα πολύ συγκινητικό και πολύ ενδιαφέρον άρθρο κυπριακού ιστολογίου, που ισχυρίζεται, ίσως όχι αβάσιμα, ότι η χρήση της λέξης δωμάτιο προαναγγέλλει τον θάνατο της κυπριακής λαλιάς του 1960-70.

Αν διαβάσετε το κυπριακό άρθρο, θα δείτε ότι γίνεται λόγος και για μια παλιότερη κυπριακή λέξη για το δωμάτιο, την τσιάπρα, που είναι αντιδάνειο μέσω του γαλλικού chambre, από την εποχή της φραγκοκρατίας.

Δεν είναι το μόνο αντιδάνειο της οικογένειας. Αντιγράφω από τον Λίγγρη: Η λατινική φράση in camera περιγράφει υποθέσεις που δικάζονταν όχι ενώπιον ακροατηρίου αλλά, παλιά, στο γραφείο του δικαστή (στα αγγλικά: in chambers), σήμερα «κεκλεισμένων των θυρών». Αργότερα, από τον σκοτεινό θάλαμο (camera obscura) φτάσαμε στη φωτογραφική μηχανή camera, που γύρισε στα ελληνικά σαν τηλεοπτική κάμερα.

Η ισπανική camarilla, που σημαίνει «καμαράκι, αντικάμαρα, αντιθάλαμος», μας έδωσε την καμαρίλα για τα άτομα που περιβάλλουν κάποιον ισχυρό, έναν ηγεμόνα, και τον επηρεάζουν παρασκηνιακά — μια πολύ ταιριαστή λέξη, αφού ριμάρει με διάφορες κακόσημες σε –ίλα, π.χ. σαπίλα, ξεφτίλα. Στα χρόνια του βασιλιά της Ισπανίας Φερδινάνδου Ζ΄ η καμαρίλα περιέγραφε τους μυστικοσύμβουλους του βασιλιά που συσκέπτονταν και συνωμοτούσαν στον αντιθάλαμο (μέχρι που έκαναν… αντικάμαρα και τον ανέτρεψαν).

Το καμαρίνι των ηθοποιών είναι από βενετσιάνικο υποκοριστικό camarin, όπως και ο καμαρότος από βενετσιάνικο camaroto για τον θαλαμηπόλο.

Προσθέτω ότι λίγο πιο μακρινό, από τον πικαρδικό τύπο camberete «δωματιάκι», που πέρασε στα ολλανδικά (cambret, cabret) και από εκεί επέστρεψε στα γαλλικά ως cabaret, έχουμετο καμπαρέ.

Το γαλλικό chambre, που όπως είδαμε παραπάνω έδωσε το παλαιό κυπριακό αντιδάνειο τσιάπρα, έχει επίσης δώσει το «ημιαντιδάνειο» ρομπ ντε σαμπρ (το λέω έτσι επειδή μόνο το δεύτερο σκέλος του είναι αντιδάνειο) αλλά και τη  σαμπρέλα, που είναι συναρπαγή του γαλλ. chambre à air, αεροθάλαμος είναι  άλλωστε η λόγια ονομασία της.

Τέλος, από το βενετικό camarier, μας ήρθε ο καμαριέρης (θαλαμηπόλος) και η καμαριέρα, που τις βρίσκουμε στο μεσαιωνικό λεξικό του Κριαρά (σε έργα που δεν έχει αποδελτιώσει το TLG). Στο λεξικό του Σομαβέρα βρίσκω τους τύπους «καμεριέρα» και «καμεριέρης» (που αντιστοιχούν στους ιταλικούς τύπους, cameriere, cameriera).

Βέβαια,  γκουγκλίζοντας βρήκα στον πέμπτο τόμο της Λαογραφίας ένα δημοτικό τραγούδι, όπου υπάρχει η καμαριέρα αλλά όχι αυτή που σκεφτήκατε:

Περπάτα, κόρη μ’ γλήγορα, περπάτα καμαριέρα,
μη σου βαραίνουν τα φλουριά, μη σου βαραίνουν τ’ άσπρα;
—Δε μου βαραίνουν τα φλουριά, δε μου βαραίνουν τ’ άσπρα,
μόν’ μου βαραίνει η σκλαβιά, το πούειμαι σκλαβωμένη

Εδώ, ασφαλώς, «καμαριέρα» σημαίνει «καμαρωτή» και αυτό μας φέρνει σε άλλα παιδιά της καμάρας, που δεν ξενιτεύτηκαν αλλά έχουν ενδιαφέρουσα ετυμολογία.

Διότι, εκτός από την καμάρα δηλαδή την αψίδα, έχουμε και το καμάρι, την περηφάνια δηλαδή, και αν το καμαρώ στα ελληνιστικά χρόνια σήμαινε «κατασκευάζω θολωτή αψίδα», το καμαρώνω, βέβαια, σημαίνει «αισθάνομαι περήφανος». Πώς έγινε αυτή η όχι ασήμαντη σημασιολογική μεταβολή, από το θολωτό σχήμα στην περηφάνια; Στο ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη έχει ένα εκτενέστατο σημείωμα, με πολλά «ίσως», που ένα μεγάλο του απόσπασμα μεταφέρω εδώ:

Φαίνεται ότι ήδη κατά την ελληνιστική εποχή η λ. καμάρα πρέπει να είχε αρχίσει να συνδέεται με τη σημασία «κάτι το ξεχωριστό, που δηλώνει διάκριση». Υποκοριστικό τής λ. καμάρα είναι το ελληνιστικό καμάριον «μικρό δωμάτιο με καμάρες», ενώ το επίθ. καμαρωτός σήμαινε «αυτός που έχει καμάρες, αψιδωτός». Είναι γνωστό ότι οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες έχτιζαν αψίδες για να απαθανατίσουν τους στρατιωτικούς θριάμβους τους, αλλά και για αρχιτεκτονικό διάκοσμο, ως κάτι εντυπωσιακό και ωραίο. Στοιχείο εντυπωσιακό, επίσης, ήταν οι αψιδωτές στοές, οι καμάρες στη ναοδομία στο Βυζάντιο κ.λπ., καθώς και η κατασκευή θολωτών στεγών σε ναούς και κτήρια. Από εκεί ίσως το επίθ.καμαρωτός να πέρασε βαθμηδόν στη σημασία «υπερήφανος», αφού καμαρωτά, δηλ. με καμάρες, ήταν τα σπουδαία κτήρια, δημόσια και ιδιωτικά, όχι τα χαμηλά φτωχόσπιτα (πβ. χαμόσπιτα). Συνεπώς, το μεσαιωνικό ρήμα καμαρώνω, εξέλιξη τού ελληνιστικού καμαρόω «διακοσμώ με καμάρες», μπορεί να απέκτησε ομοίως τη σημασία «υπερηφανεύομαι, καυχιέμαι για κάτι». Η λ. καμάρι, που μορφολογικά μπορεί να προέρχεται από το ελληνιστικό καμάριον «θολωτό δωμάτιο», δεν αποκλείεται να προέκυψε υποχωρητικά από το ρήμα καμαρώνω, όταν αυτό είχε ήδη αποκτήσει τη σημασία της καύχησης, οπότε να πρόκειται για μεσαιωνικό τύπο που είχε εξ αρχής αυτή τη σημασία. Στήριξη στην υπόθεση τής σημασιολογικής εξέλιξης από τη σημασία «καμάρα, αψίδα» στη σημασία «καύχηση, υπερηφάνεια για κάτι» παρέχει ίσως και το γεγονός ότι στη λαϊκή γλώσσα αφ’ ενός η λ. καμάρα χρησιμοποιείται σε σύνθετα όπως καμαροφρύδα, για να δηλώσει την ωραιότητα που προσδίδει σε κάτι η τοξωτή γραμμή τής καμάρας, αφ’ ετέρου το μεσαιωνικό καμαρώνω απαντά και με τις σημασίες «χαίρομαι, έχω εορταστική όψη», «θαυμάζω κάποιον για κάτι» και, προκειμένου για άλογα, «κυρτώνω τον τράχηλο (σχηματίζοντας καμάρα)», το δε καμαρωτός σήμαινε επίσης «αξιοζήλευτος, αξιοθαύμαστος». Οπότε από το «προκαλώ τον θαυμασμό» πέρασε στο «καυχιέμαι επειδή με θαυμάζουν» και απλώς «καυχιέμαι για κάτι». […]

Προσωπικά, δεν πείθομαι. Πολύ πιθανότερο θεωρώ η σημασία της περήφανης στάσης να αναπτύχθηκε π.χ. από το «καμαρωτός». Όποιος περπατάει καμαρωτός, κυρτώνει το σώμα του, φέρνοντας το στήθος ή την κοιλιά προς τα μπρος, κι έτσι καμαρώνει.

Βλέπω ότι σε νεότερη έκδοσή του το λεξικό Μπαμπινιώτη  λαμβάνει υπόψη και αυτή την κατεύθυνση, αφού γράφει ότι «Κατ’ άλλη εκδοχή, ισχυρή  επίσης, η σημασία «θαυμάζω-υπερηφανεύομαι» πιθ. έχει την  αφετηρία της στη  σημασία «κυρτώνω»….»

Είτε έτσι, είτε  αλλιώς, παιδιά της καμάρας είναι κι αυτά που αναφέραμε, που δεν ξενιτεύτηκαν όπως είπα, ενώ παιδιά της  είναι και μερικά που ξενιτεύτηκαν αλλά δεν ξαναγύρισαν, όπως ας πούμε το γαλλ. camarade, που είναι ο σύντροφος, με την  παλιά, την κομμουνιστική σημασία, ή το αγγλικό comrade (και αντίστοιχα σε άλλες γλώσσες),  Είναι δηλαδή οι camarades αυτοί που μοιράζονται το ίδιο δωμάτιο, ιδίως τον ίδιο θάλαμο στο στρατό («καμαράντ» αλληλοαποκαλούνταν και οι κρατούμενοι στα ναζιστικά στρατόπεδα, θα το θυμάστε ίσως από τους στίχους του Καμπανέλλη στο Μαουτχάουζεν του Μίκη -εδώ το τραγούδι «Ο Αντώνης» και εδώ η ιστορία για τη γέννησή του).

Αυτά τα παιδιά της καμάρας είναι επίσης πολλά, αλλά αφού αφορούν άλλες γλώσσες δεν θα τα αναφέρω, κάνοντας μιαν εξαίρεση για τον chamberlain, που έχει την  αρχή  στο αγγλ. chamber (άρα, τελικά, στην καμάρα) και ήταν τίτλος διάφορων αυλικών αξιωματούχων -ο αυλάρχης, ας πούμε. Από το ιταλικό αντίστοιχο, το camerlingo, έχουμε και ένα  «καμερλέγκος» σε  νοταριακό έγγραφο του 1570 από την  Κεφαλονιά.

Δάνεια και αντιδάνεια, πολλά τα παιδιά της  καμάρας -με το δίκιο της θα τα καμαρώνει!