Ετσι είναι αν έτσι νομίζετε

Ο τίτλος δεν κάνει πολιτικό σχόλιο· αλλά ούτε θα μιλήσουμε για το πασίγνωστο θεατρικό  έργο του Πιραντέλο -λέω  πασίγνωστο, αλλά κοκκινίζοντας ομολογώ πως δεν το έχω  δει.

Και τότε; Εμείς εδώ λεξιλογούμε, οπότε σήμερα, χωρίς να υπάρχει αποχρών λόγος, θα λεξιλογήσουμε για το ρήμα «νομίζω». Νομίζω ότι έχει ενδιαφέρον.

Αλλά πριν αποχαιρετήσουμε τον  Πιραντέλο, να πούμε ότι στα ιταλικά το δεύτερο σκέλος του τίτλου βρίσκεται σε παρένθεση: Cosi è (se vi  pare)  δηλαδή «Έτσι είναι (αν έτσι σας φαίνεται)» κατά λέξη. Νομίζω πως η ελληνική απόδοση  είναι πετυχημένη, αλλά ούτως  ή άλλως έχει καθιερωθεί, έχει γίνει παροιμιώδης θα έλεγα ο τίτλος.

Θυμάμαι να έχω κάπου διαβάσει, ίσως σε κάποιον συγγραφέα της γενιάς μας (να’ναι ο Τατσόπουλος; ) τον ήρωα, έφηβο, να λέει για κάποια κοπέλα με την οποία  είχε δεσμό,  «με έμαθε να λέω ‘νομίζω’ και όχι ‘πιστεύω'». Πράγματι, θα λέγαμε ότι το «νομίζω» δείχνει περισσότερη  αβεβαιότητα από το «πιστεύω», αν και στον ορισμό του ΛΚΝ αυτό δεν  φαίνεται:

1α.έχω τη γνώμη, πιστεύω: ~ ότι έκανα το καθήκον μου / ότι έχει δίκιο. Tι νομίζεις ότι πρέπει να κάνω; Kάνε όπως νομίζεις (καλύτερα). β. έχω την εντύπωση, υποθέτω: Εδώ είσαι ακόμη; Nόμιζα πως είχες φύγει. 2. θεωρώ, πιστεύω ότι κάποιος ή κτ. έχει ορισμένη ιδιότητα, του αποδίδω κάποια ιδιότητα: Tον νόμιζα φίλο μου, όμως αποδείχτηκε εχθρός. Δεν τον ~ ικανό για κάτι τέτοιο. Mη με νομίσεις αχάριστο, επειδή δε σου έδειξα την ευγνωμοσύνη μου. Δεν το ~ σωστό αυτό που έγινε. Aς μη νομιστεί ότι υπάρχει κακή πρόθεση στις ενέργειές μου.

Βλέπουμε δηλαδή ότι σε πολλές χρήσεις το «νομίζω» δίνεται συνώνυμο του «πιστεύω». Ωστόσο, πολλοί θα θεωρούσαν ότι το »
«Πιστεύω ότι έκανα το καθήκον μου» εκφράζει πιο ισχυρή γνώμη, πεποίθηση από το «Νομίζω ότι έκανα το καθήκον μου». Από την  άλλη, το λεξικό του Μπαμπινιώτη τονίζει τη διαφορά, αφού δίνει για το «νομίζω» τον ορισμό «έχω τη γνώμη, χωρίς να είμαι και σίγουρος». Εσείς τι λέτε;

Θυμάμαι επίσης μια ατάκα, που μπορεί να την έχω συναντήσει σε ελληνική ταινία, όπου λέει  ο ένας «Έτσι νομίζω» και  ο άλλος,  που δεν του άρεσε αυτή η  κατάφαση, απαντάει «Να τα αφήσεις αυτά τα νομίσματα» ή «Τέτοια νομίσματα σε  μένα δεν περνάνε». Είναι αστεία, επειδή  το νόμισμα δεν το θεωρούμε ρηματικό ουσιαστικό του «νομίζω», όπως θεωρούμε το «χάρισμα» του «χαρίζω», αλλά ετυμολογικά η ατάκα στέκει διότι η λ. νόμισμα παράγεται από το νομίζω.

Μάλιστα, η αρχική σημασία της λέξης «νόμισμα»,  στα αρχαία ελληνικά, ήταν «καθιερωμένη συνήθεια, έθος, έθιμο». Το «ελληνικόν νόμισμα» στο Επτά επί Θήβας (στ. 269) δεν είναι νόμισμα με τη σημερινή σημασία της λέξης αλλά «συνήθειο ελληνικό» στη μετάφραση του Γρυπάρη.

Ωστόσο, ήδη από την  κλασική εποχή έχουμε και τη σημασία «καθιερωμένη μονάδα συναλλαγής». Γράφει ο Ηρόδοτος:  Δαρεῖος μὲν γὰρ χρυσίον καθαρώτατον ἀπεψήσας ἐς τὸ δυνατώτατον νόμισμα ἐκόψατο, όπου βλέπουμε ότι το «κόβω  νόμισμα» είναι ήδη αρχαίο -νομισματοκοπείο άλλωστε.

Οπότε, για ένα διάστημα οι δυο σημασίες συνυπήρχαν -κι έτσι,  στις Νεφέλες ο Αριστοφάνης κάνει λογοπαίγνιο. Βάζει τον  Σωκράτη, σε μια στιγμή που ο Στρεψιάδης ορκίζεται στους θεούς, να λέει:

ποίους θεοὺς ὀμεῖ σύ; πρῶτον γὰρ θεοὶ ἡμῖν νόμισμ᾽ οὐκ ἔστι.

Αυτό το «νόμισμ’ ουκ έστι» παίζει και με τις δυο σημασίες, του έθους και της  χρηματικής μονάδας, γι’ αυτό και ο Θρ. Σταύρου μεταφράζει: Σ’ εμάς τέτοια μονέδα δεν περνάει (και πολύ παρόμοια ο Βάρναλης).

Οπότε, η ατάκα που έγραψα πιο πάνω όχι μόνο είναι ετυμολογικά σωστή, αλλά και έχει προηγούμενο στην αρχαία γραμματεία!

Το νόμισμα λοιπόν παράγεται από το νομίζω, αλλά και το νομίζω με τη σειρά του παράγεται, βέβαια, από τη λέξη «νόμος», που είχε πάντως αρχική σημασία «‘εθιμο, συνήθεια», αλλά τι άλλο είναι και οι νόμοι μας παρά συνήθειες θεσμοποιημένες; Ο νόμος, τέλος, αν θέλουμε να φτάσουμε στην  αρχή της ετυμολογικής αλυσίδας,  βγαίνει από το ρήμα «νέμω». Αλλά τον νόμο λέω να τον  αναλύσουμε σε άλλο άρθρο.

Το οποίο νομίζω κι αυτό είχε αρχικά κάπως διαφορετική σημασία, αφού σήμαινε «δέχομαι κάτι ως συνήθεια,  έθιμο ή νόμο» ή ακόμη και «έχω τη συνήθεια, χρησιμοποιώ» -κι έτσι ας πούμε όταν ο Ηρόδοτος λέει «ταῦτα… Ἕλληνες ἀπ’ Αἰγυπτίων νενομίκασι» εννοεί ότι αυτά τα έθιμα τα πήραν οι Έλληνες από τους Αιγυπτίους, και όταν ο Αισχύλος στις Χοηφόρες λέει «αργυροστερή βίον νομίζων» εννοεί απλώς «κάνει ζωή ληστή». Αλλά  και το απρόσωπο «νομίζεται» δεν σήμαινε «θεωρείται» όπως σήμερα αλλά «συνηθίζεται, υπάρχει  ως έθιμο».

Ωστόσο, και η γενικότερη σημασία, «‘εχω τη γνώμη ότι…» είναι αρχαία επίσης -και είναι αυτή που τελικά επικράτησε. Η μόνη επιβίωση  των παλιότερων σημασιών του ρ. νομίζω  βρίσκεται στη στερεότυπη φράση  «δους τον νενομισμένον όρκον»  ή, σε λιγότερο βαριά  γλώσσα, «αφού έδωσε τον  νενομισμένο όρκο», που λέγεται για διάφορες  ορκωμοσίες. Εδώ η λέξη σημαίνει «τον καθιερωμένο όρκο».

Για τις σημερινές χρήσεις του ρήματος,  να  σημειώσουμε την κάπως θυμωμένη ρητορική ερώτηση «ποιος νομίζει ότι είναι;» που εκφράζει έκπληξη ή/και δυσαρέσκεια. Παρόμοιο αλλά κάπως πιο περίπλοκο: «Καλά, σε ποιους νομίζουν ότι απευθύνονται;». Λέμε επίσης  «Δεν νομίζω», που σημαίνει «μάλλον όχι», αλλά όταν πούμε «Δεν νομίζω να παρεξηγήθηκες» θέλουμε να βεβαιωθούμε ότι δεν παρεξηγήθηκε ο συνομιλητής  μας. Υπάρχει βέβαια και το παλιό σλόγκαν, από διαφήμιση κινητής τηλεφωνίας του 2010 ( ; ) «Τυχαίο; Δεν νομίζω».

Τέλος,  υπάρχει η ρητορική ερώτηση «Νομίζω;» που έρχεται ως κατακλείδα μιας άποψης που έχουμε εκφράσει και σημαίνει «Άδικο έχω; Έτσι που τα λέω δεν είναι;». Είναι πιο πολύ της παλιάς μάγκικης γλώσσας («παλαιάς κοπής κατά το slang.gr»). Είχα έναν συμφοιτητή, που έλεγε: Νομίζω; Ίζω νομί; Όταν τον ρώτησα, απάντησε ότι σε κάποια ελληνική ταινία το έλεγε έτσι ο Αυλωνίτης.

Δεν έχω συναντήσει την αντιστροφή αυτή σε κάποια ταινία και αναρωτιέμαι αν υπάρχει κάποιος, σαράντα χρόνια μετά, να επιβεβαιώσει τον συμφοιτητή μου. Κρίμα που δεν  έχουμε πια κοντά μας τον ΣΠ, θα έδινε την απάντηση.