Κάνε μου λιγάκι μμμ

Οι παλιότεροι θαμώνες του ιστολογίου θα θυμούνται ότι κατά καιρούς έβαζα άρθρα για τα γράμματα του αλφαβήτου και ότι είχα τελειώσει με όλα τα φωνήεντα (εδώ το άρθρο για το Α). Καιρός είναι να συνεχίσω, να μη μείνουν παραπονεμένα τα σύμφωνα, και το σημερινό άρθρο θα το αφιερώσουμε στο γράμμα Μ.

Το Μ είναι το 12ο γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου, είναι και το 13ο γράμμα του λατινικού αλφαβήτου, σε κάθε περίπτωση μεσαίο γράμμα, ξεκινάμε λοιπόν από τη μέση χωρίς ακόμα να έχω αποφασίσει αν θα πάμε προς την αρχή ή προς το τέλος. Το ελληνικό γράμμα προέρχεται από το φοινικικό γράμμα mem, που το βλέπετε στην εικόνα αριστερά, το οποίο με τη σειρά του προέρχεται από το αιγυπτιακό ιερογλυφικό σύμβολο για το «νερό». Πράγματι, το σχήμα του αποδίδει καλά τον κυματισμό του νερού.

Στα αρχαϊκά ελληνικά αλφάβητα το Μ δεν ήταν συμμετρικό (μερικά βλέπουμε εδώ), ενώ αλλού το σύμβολο Μ χρησιμοποιήθηκε για την απόδοση του σίγμα (δείτε την επιτύμβια πλάκα στην ίδια σελίδα). Στη μικρογράμματη γραφή, που προέκυψε κατά τους βυζαντινούς χρόνους, το αριστερό ποδαράκι (κεραία για να το πούμε πιο επίσημα) έχει προεκταθεί προς τα κάτω κι έτσι το πεζό μ διαφέρει από το λατινικό πεζό m, ενώ τα κεφαλαία τους είναι πανομοιότυπα. Παρεμπιπτόντως, αν δείτε σε κείμενο γραμμένο στην κυριλλική καλλιγραφική γραφή ένα m, αυτό δεν είναι το πεζό του Μ, είναι το πεζό του Τ, το κάνουν για να μπερδέψουν τους φράγκους.

Στα αρχαία ελληνικά το γράμμα γραφόταν μυ (με περισπωμένη), ίσως με επιρροή από το αρχαίο ηχομιμητικό επιφώνημα μυ (πρβλ. μυκώμαι, μυία κτλ.) ενώ στα νέα ελληνικά γράφουμε μι. Το Μ στο αρχαιοελληνικό ακροφωνικό σύστημα αρίθμησης χρησιμοποιόταν για αναπαράσταση του αριθμού 10.000 (Μύριοι), αλλά στο νεότερο επίσης αρχαιοελληνικό αλφαβητικό σύστημα αρίθμησης, που διατηρείται ίσαμε σήμερα σε κάμποσες εφαρμογές, είχε την αριθμητική αξία 40 (μ’ = 40). Σε εισαγωγές βιβλίων, που κάποτε σελιδαριθμούνται με το ρωμαϊκό ή το ελληνικό σύστημα, μπορείτε να δείτε το μ σε σελιδαρίθμηση π.χ. μδ’ για τη σελίδα 44. Συνήθως μπαίνει τόνος όταν το μ/Μ χρησιμοποιείται ως αριθμητικό, αλλά όχι πάντα. Η ραψωδία Μ της Ιλιάδας είναι η δωδέκατη και λέγεται «Τειχομαχία» αφού περιγράφει τη μάχη γύρω από το τείχος που είχαν χτίσει οι Αχαιοί για να προφυλάσσουν τα πλοία τους. Εκεί περιέχεται και ο περίφημος στίχος «εις οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί πάτρης», που τον είπε ο Έκτορας (οι Αχαιοί είχαν το «αμύνεσθαι περί νηών, διότι αν τους έκαιγαν τα πλοία θα έχαναν και την ελπίδα επιστροφής στην πατρίδα). Στην Οδύσσεια, η ραψωδία μ είναι από τις πιο περιπετειώδεις, όπως φαίνεται κι από τον τίτλο της «Σειρήνες. Σκύλλα. Χάρυβδις. Βόες ηλίου». (Τις ραψωδίες της Ιλιάδας πάντοτε τις γράφουμε με κεφαλαιο, της Οδύσσειας με πεζό γράμμα).

Όπως και κάθε άλλο γράμμα, το Μ χρησιμοποιείται αρκετά στον επιστημονικό και μαθηματικό συμβολισμό. Δεν θα επιχειρήσω να καλύψω το θέμα, αλλά θα αναφέρω μερικές χρήσεις που είναι γνωστές και έξω από το κάθε συγκεκριμένο σινάφι (αν θέλετε προσθέτετε). Υπάρχει βέβαια εδώ μια περιπλοκή, ότι σε διεθνείς χρήσεις το κεφαλαίο Μ εκλαμβάνεται ως λατινικό, αφού και το ελληνικό είναι πανομοιότυπο. Στα προθέματα του S.I., του διεθνούς συστήματος μονάδων, έχουμε το μ– να χρησιμοποιείται για να δηλώσει το πρόθεμα micro/μικρο-, δηλαδή το ένα εκατομμυριοστό (1 επί 10^-6 αν ήξερα πώς να βάλω τον εκθέτη), ενώ το m- συμβολίζει το πρόθεμα milli/μιλι-, το ένα χιλιοστό (10^-3) και βέβαια το Μ αντιστοιχεί στο πρόθεμα mega/μεγα-, το εκατομμύριο, 10^6: μεγαβάτ, μιλιβόλτ, μικροαμπέρ. Επίσης το μ συμβολίζει τη μέση τιμή και συναφή μεγέθη στη θεωρία πιθανοτήτων (είμαι βέβαιος ότι θα το διευκρινίσετε περισσότερο), τον συντελεστή τριβής στη φυσική, και διάφορα άλλα πράγματα σε άλλους κλάδους. Υπάρχει φυσικά και το «μ.» ως συντομογραφία του μέτρου (3 μ. ας πούμε), αλλά αυτό μόνο στα ελληνικά αφού διεθνώς είναι «m.»

Λέξεις που γράφονται με δύο μ υπάρχουν πάρα πολλές, επειδή στα αρχαία ελληνικά υπήρχε η τροπή ν+μ = μμ (αφομοίωση), κι έτσι από τη σύνθεση προθέσεων όπως οι εν και συν με λέξεις που άρχιζαν από μ προκύπτουν διπλογραμμένα μι, π.χ. έμμετρος, συμμαχία. Βέβαια, τα διπλά μ, όπως και γενικώς τα διπλά σύμφωνα, στη νέα ελληνική δεν προφέρονται, εκτός ίσως από νησιωτικές διαλέκτους. Στην κυπριακή ελληνική νομίζω ότι το διπλό μ προφέρεται, όπως και όλα (;) τα διπλά σύμφωνα.

Παλιότερα είχαμε μετρήσει τα περισσότερα μ σε μία λέξη. Αν μετράμε φθόγγους, τότε δεν ξέρω αν μπορούμε να βρούμε πάνω από 4, που το βρίσκουμε σε κάποιες αρχαίες μετοχές (εδώ βοηθάει και ο αναδιπλασιασμός), π.χ. «μεμιμημένος», δεν είναι βέβαια και πολύ εύηχη λέξη. Αν μετράμε γράμματα, τότε χάρη στα διπλά σύμφωνα έχουμε εύκολα πέντε Μ στην εμφυλιοπολεμική λέξη «κομμουνιστοσυμμοριτισμός», που είναι ίσως και η μοναδική λεξικογραφημένη λέξη που έχει δύο διπλά Μ. Ή ίσως να έπρεπε να πω «ήταν η μόνη λέξη που είχε» δύο διπλά Μ, διότι εφόσον ο κομμουνισμός είναι ξένη λέξη πρέπει να απλογραφηθεί και να γραφτεί «κομουνισμός» με τη νεότερη (κοντεύουν να κλείσουν σαράντα χρόνια) ορθογραφική πρακτική, που την εφαρμόζει το λεξικό Μπαμπινιώτη. Το λεξικό ΛΚΝ, που επίσης ακολουθεί την απλογράφηση των δανείων, κάνει μια εξαίρεση στον κομμουνισμό (και σε λίγες ακόμα λέξεις), και διατηρεί το διπλό σύμφωνο, ίσως επειδή οι καθ’ ύλην αρμόδιοι εν Ελλάδι, δηλαδή το ΚΚΕ, επίσης γράφουν τη λέξη με δύο μ. Επομένως, στον διαγωνισμό για τη λέξη με τα πιο πολλά Μ θα συνεχίσουμε προς το παρόν να δεχόμαστε τα 5Μ του κομμουνιστοσυμμοριτισμού, κι αν αφήσουμε τη φαντασία μας να καλπάσει θα βρούμε και 6Μ (εαμοβουλγαροκομμουνιστοσυμμοριτισμός, ας πούμε). Πάντως, όλο και περισσότερο βλέπω την απλογράφηση (κομουνισμός) οπότε σε καναδυό δεκαετίες μπορεί να είναι αυτή η επικρατέστερη γραφή.

Μια ιδιαιτερότητα του μ- είναι ότι στον προφορικο λόγο χρησιμοποιείται ως αναδιπλασιαστικό πρόθημα, πριν από το αρχικό φωνήεν της λέξης που προηγείται ή στη θέση του αρχικού συμφώνου ή των αρχικών συμφώνων, σε περιστασιακή σύνθεση και συνήθως σε πρόταση που εμπεριέχει άρνηση, για να δηλώσει κατηγορηματικά ο ομιλητής την απόλυτη διαφωνία και αποδοκιμασία του στα λόγια, στην πρόταση ή στην απαίτηση του συνομιλητή του π.χ.: Kομμένα τα έξω μέξω, δεν πρόκειται να ξαναβγείς ή  Έχω βαρεθεί να βλέπω κάθε τόσο τα σόγια και τα μόγια. Τα παραδείγματα φράσεων, όπως και ο ορισμός, είναι παρμένα από το ΛΚΝ, αλλά έχω την υποψία ότι η χρήση αυτή είναι κοινή μόνο στη Βόρεια Ελλάδα κι ότι εμείς οι χαμουτζήδες δεν την ξέρουμε καλά, δεν μας είναι μητρική. Εγώ πάντως την έμαθα στην Κομοτηνή, στο στρατό, και κάποτε είχα δώσει σαν παράδειγμα τη φράση «Δεν ξέρω γω τι είναι, δάσκαλος-μάσκαλος, αλλά πενήντα την ώρα δεν του δίνω». Πρόκειται για επιρροή της τουρκικής, όπου η χρήση αυτή είναι πολύ διαδεδομένη -και θα με ενδιέφερε να μου πείτε αν την ξέρετε κι αν τη χρησιμοποιείτε. Στα νότια ελληνικά για τον ίδιο σκοπό θα χρησιμοποιούσαμε το «ξε» (Δάσκαλος-ξεδάσκαλος, εγώ ξέρω ότι είναι ένας βλάκας και μισός).

Να σημειωθεί πάντως ότι, όπως λέει και ο ορισμός, το φαινόμενο αυτό συνήθως αφορά περιστασιακές χρήσεις, που δεν παγιώνονται ώστε να λεξικογραφηθούν. Κάποτε βέβαια γίνεται κι αυτό, όπως «σούξου μούξου» ή «ξανά μανά». Στην αμερικανική γλώσσα ανάλογο αναδιπλασιαστικό πρόθημα είναι το schm- που προέρχεται από τα γίντις.

Ο αρχηγός της υπηρεσίας του Τζέιμς Μποντ ονομαζόταν Μ, ενώ Μ ήταν και ο τίτλος μιας κλασικής γερμανικής ταινίας του Φριτς Λανγκ που έχει κάνει και ριμέικ. Στα ελληνικά έχουμε το Μ^ν (Μ εις την ν), που είναι ο τίτλος βιβλίου του Μίμη Ανδρουλάκη (γυναικείο αντιμυθιστόρημα το χαρακτηρίζει ο δημιουργός του), που θεωρήθηκε βλάσφημο και κάποιοι χριστιανοβαρεμένοι έκαναν διαδηλώσεις εναντίον του. Ευτυχώς τότε δεν υπήρχαν ιστολόγια, οπότε δεν βρεθήκαμε στην άβολη θέση να υπερασπιζόμαστε, από θέση αρχής, μια σαχλαμάρα.

Υπάρχει και η παροιμιώδης φράση «τα τρία μι», που είναι οι προϋποθέσεις ή τα μέσα για να πετύχει κανείς κάτι και που περιέργως δεν τη βρίσκω στο slang.gr, οπότε ίσως έχει παλιώσει και δεν λέγεται πια. Αυτά εξηγούνται ως «μέσον, μάνεϊ, μουνί», ή τουλάχιστον έτσι τα λέγανε όταν ήμουν μικρός, ενώ παλιότερα λέγανε «μέσον, μονέδα, μουνί».

Όσο για το επιφώνημα του τίτλου, το Μμμ, δεν το βρίσκω πουθενά λεξικογραφημένο. Βέβαια, τριπλά σύμφωνα έτσι κι αλλιώς δεν νομίζω πως παραδέχεται η γλώσσα, αλλά ούτε το «μμ» βρίσκω σε λεξικό, ούτε άλλωστε το Χμ ή το Χμμ -γενικά, τα επιφωνήματα λεξικογραφούνται με δυσκολία. Αλλά εμένα με βολεύει να τελειώσω έτσι, οπότε ας το ακούσουμε τραγουδισμένο από τον Γιώργο Μαρίνο: