Σαν το παντζάρι

Στην ταβέρνα τις προάλλες έφερε σαλάτα με βραστά λαχανικά -σε μιαν άκρη τα παντζάρια κοκκίνιζαν, στην άλλη άκρη τα κουνουπίδια άσπριζαν. Αλλά περιέργως η κουβέντα στράφηκε στην ετυμολογία, γιατί κάποιος από τους συνδαιτυμόνες αναρωτήθηκε από πού πήραμε τη λέξη «παντζάρι».

Κι έτσι, το σημερινό άρθρο, ώστε  να  πλουτίσουμε λίγο ακόμα το μποστάνι με τις  λέξεις μας.

Το παντζάρι λοιπόν, είναι λέξη που την πήραμε από τα τούρκικα, pancar, αλλά η απώτερη  προέλευσή της είναι αρμενική, από μια λέξη  pançar բանջար, που σημαίνει «φύλλο, και ειδικά φύλλο παντζαριού». 

(Να σημειώσω εδώ ότι πολλοί γράφουν, αλλά και προφέρουν, πατζάρι, με απορρινοποίηση).

Είναι από τις λιγοστές λέξεις αρμενικής ετυμολογίας που έχουμε στα ελληνικά -μια άλλη είναι η μουντζούρα, που και πάλι μέσω τουρκικών ήρθε στη γλώσσα μας, μια άλλη το άρτζι μπούρτζι.

Οι περισσότεροι παντζάρια τα λέμε, αλλά υπάρχει και ελληνικής ετυμολογίας λέξη, τα κοκκινογούλια, που σήμερα περισσότερο σε ιδιώματα ακούγεται.

Και βέβαια, υπάρχει και η αρχαία λέξη, τεύτλο. Το αρχαίο τεύτλον ή σεύτλον στην ιωνική διάλεκτο ήταν κάποιο φαγώσιμο λαχανικό, μάλλον το σημερινό σέσκουλο, και στους αρχαίους κωμικούς βρίσκουμε κάμποσες αναφορές ότι τα χέλια τα μαγείρευαν με τεύτλα, τυλιγμένα ίσως στα φύλλα του σέσκουλου.

Και το σέσκουλο άλλωστε από το σεύτλον > σεύκλον ετυμολογείται και είδος παντζαριού είναι, αλλά στη  μία περίπτωση δίνουμε την  έμφαση  στα φύλλα, ενώ στα παντζάρια  η  προσοχή μας βρίσκεται στη ρίζα.

Πριν από 120 περίπου χρόνια, ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης, στο νεανικό σημαντικό του έργο «Ξενηλασία ή ισοτέλεια;» όπου υπερασπίζεται τα γλωσσικά δάνεια, για τα οποία υπήρχε τότε σε εξέλιξη μια εκστρατεία καθαρισμού,  γράφει:

Έχομεν τα παντζάρια, παρά τα οποία υπάρχει ελληνική λέξις τα κοκκινογούλια, κι όμως παντζάρια θα τα είπει όποιος παντζάρια τα έμαθε εις το σπίτι του μικρός· πού να σκεφθεί όταν ομιλεί για τέτοιες μικροδουλειές· μόνον όταν  πρόκειται να τα γράψει, τότε θα σκεφθεί· τότε αλλάζει το πράγμα, και δι’ αυτό παντζάρια και κοκκινογούλια γίνονται τεύτλα. Γεννάται τότε η απορία, αφού έπειτα από τόσα έτη εξακολουθούμεν να τρώγομεν παντζάρια και μπισκότα, αφού λέξεις ζωνταναί, καθώς κοκκινογούλια και παξιμάδια δεν κατόρθωσαν να τας εκτοπίσουν, δεν  φαίνεται εντελώς αστήρικτος και χιμαιρική η ελπίς ότι τα παντζάρια και τα μπισκότα θα γίνουν μίαν μέραν τεύτλα και διπυρίται;

Το απόσπασμα έχει ενδιαφέρον διότι μας δείχνει πως άλλο πράγμα σήμαινε πριν από 120 χρόνια η λέξη «μπισκότο», αλλά αυτό θα το δούμε σε άλλο άρθρο. Πάντως τεύτλα δεν τρώμε, το πολύ να τα έχουμε για ζωοτροφή. Παντζάρια εξακολουθούμε να τρώμε, ή έστω κοκκινογούλια.

Πιο κάτω στο ίδιο έργο, ο Τριανταφυλλίδης επανέρχεται στα παντζάρια: Τα ξενικά παντζάρια έχουν ως λέξις ζωντανή την ιδίαν ενάργειαν με τα ελληνικά κοκκινογούλια, ενάργειαν η οποία λείπει από τα αρχαία τεύτλα, όταν θελήσουν να γίνουν νέα.

Η βοτανική ονομασία του παντζαριού είναι Beta vulgaris, όπου beta το λατινικό του όνομα. Δεν έχει καμιά σχέση  με το γράμμα «βήτα», δεν υπονοείται ότι είναι έδεσμα βήτα κατηγορίας, πρόκειται για λέξη μάλλον κελτικής  προέλευσης. Από εκεί το σημερινό αγγλικό beet και beet-root, και το γαλλικό betterave.

Τα παντζάρια περιέχουν ζάχαρη και κάποια στιγμή γύρω στο 1750 στη Σιλεσία ο βασιλιάς της Πρωσίας χρηματοδότησε έρευνες για την  εξαγωγή ζάχαρης από παντζάρια. Πράγματι, επινοήθηκαν  οι σχετικές διεργασίες και στις αρχές του 19ου αιώνα, επί Ναπολέοντα, ο ναυτικός αποκλεισμός των  Βρετανών έκανε αδύνατη ή πολύ δύσκολη την εισαγωγή ζάχαρης από ζαχαροκάλαμο στην Ευρώπη, οπότε πήρε τεράστια ανάπτυξη η παραγωγή ζάχαρης από τεύτλα.

Σήμερα, όταν λέμε τεύτλα εννοούμε τη  βιομηχανική αυτή ποικιλία των  παντζαριών, που χρησιμεύει για παραγωγή ζάχαρης ή για  άλλες χρήσεις και όχι για τρόφιμο. Τα λέμε και ζαχαρότευτλα, ενώ λέμε για τευτλοπαραγωγούς.

Το πρώτο πράγμα που προσέχουμε στο παντζάρι είναι το χρώμα του, διότι περιέχει χρωστικές που του δίνουν  αυτό το βαθυκόκκινο χρώμα, κι έτσι έχει περάσει και στη  φρασεολογία μας, όπου,  όταν  θέλουμε να πούμε ότι κάποιος κατακοκκίνισε, συνήθως από ντροπή (αν και μπορεί να οφείλεται και σε άλλες αιτίες) λέμε «κοκκίνισε σαν  το παντζάρι» (ή «σαν παντζάρι»). Ας πούμε, στο Τρίτο στεφάνι: Κάθε φορά που με συναντούσε στην εξώπορτα κοκκίνιζε σαν το πατζάρι

(Μια παρένθεση: Ο  Ταχτσής προτιμάει τη γραφή «πατζάρι», που την ανέφερα και παραπάνω. Εσείς ποιαν συνηθίζετε,  παντζάρι ή πατζάρι; )

Το παντζάρι είναι μία από τις συχνότερες παρομοιώσεις για το κοκκίνισμα. Λέμε επίσης «κόκκινος σαν αστακός», «κοκκίνισε σαν παπαρούνα» (και αυτό στο Τρίτο στεφάνι) ενώ έχω δει και «σαν ραπανάκι». Οι Γάλλοι λένε «κόκκινος σαν κεράσι», εμείς δεν το έχουμε απ’ όσο ξέρω, ενώ δεν  μας λείπουν τα κεράσια.

Να  κλείσουμε με ένα  τραγούδι όπου τα παντζάρια σκορδαλιά έχουν καίρια θέση στο στερέωμα της οικογενειακής ευτυχίας της εργατικής τάξης.