Σαλβαρά τον παρονομιάζανε… (συνεργασία του Antonislaw)

Μια και πλησιάζει η  επέτειος από τη Μάχη της Κρήτης, ο φίλος μας ο Νομικαντώνης,  που κι άλλες φορές μάς έχει δώσει υλικό σχετικά με την Αντίσταση στην Κρήτη, μου έστειλε τη σημερινή συνεργασία,  επιλεγμένα αποσπάσματα από την αυτοβιογραφία του αντιστασιακού Μπάμπη Σ. Λεωνιδάκη ή Σαλβαρά.

O Χαράλαμπος (Μπάμπης) Λεωνιδάκης ή Σαλβαράς (προσωνύμιο που έγινε και το αντιστασιακό του όνομα) γεννήθηκε στα Ρούστικα Ρεθύμνου το 1915. Απόφοιτος της Ανωτάτης Εμπορικής (ΑΣΟΕΕ). Το 1939 διορίστηκε με διαγωνισμό στην Αγροτική Τράπεζα Ελλάδος (ΑΤΕ) και τοποθετήθηκε στην Μεγαλόπολη. Πολέμησε ως έφεδρος αξιωματικός στο Αλβανικό μέτωπο. 

Το 1941 υπηρετώντας ως Επόπτης Γεωργικών Συνεταιρισμών της ΑΤΕ στους Γαργαλιάνους οργανώνεται από τους πρώτους στο ΕΑΜ μαζί με τον συντοπίτη του και γεωπόνο επίσης της ΑΤΕ Δανιήλ (Δανήλο) Συντυχάκη (μετέπειτα βουλευτή Ηρακλείου της ΕΔΑ στη βραχύβια Βουλή του 1963 και πατέρα τού νυν βουλευτή Ηρακλείου του ΚΚΕ Μανώλη Συντυχάκη)  και διακρίθηκε ιδιαιτέρως στην επιτυχημένη σε μεγάλο βαθμό προσπάθεια για τη διασφάλιση της αγροτικής παραγωγής από τους κατακτητές και την διανομή της στο λαό για την αντιμετώπιση της πείνας. Παραμένει και αγωνίζεται μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ. Γνωρίστηκε προσωπικά με τον Νίκο Μπελογιάννη την άνοιξη του 1944, όταν ο τελευταίος ήταν καθοδηγητικό στέλεχος της Επιτροπής Περιοχής του ΕΑΜ Πελοποννήσου κατά τη διάρκεια σύσκεψης στελεχών του Γραφείου του ΕΑΜ της πόλης των Γαργαλιάνων στο σπίτι του αγωνιστή Μανώλη Σκούντζου (σφαγιάστηκε από χίτες μέσα στο σπίτι του αυτό το 1946), στην οποία σύσκεψη προέδρευσε ο Ν. Μπελογιάννης. Πιάστηκε τον Αύγουστο του 1944 από τους Γερμανούς και τους συνεργάτες τους ταγματασφαλίτες, γλίτωσε την κρεμάλα από θαύμα και κρατήθηκε στα μπουντρούμια τους έως την εκμηδένιση των Γερμανών από την προέλαση του Ε.Λ.Α.Σ.

Στις 2/6/1945 πιάστηκε από χίτες, γλίτωσε και πάλι την εκτέλεση από τύχη, και τον παρέδωσαν στις δυνάμεις εθνοφυλακής του επίσημου πλέον κράτους και τον πηγαίνουν στις φυλακές Μαντά Κυπαρισσίας, στις 4/6/1945. Κατά την μεταγωγή του στη φυλακή της Κυπαρισσίας χίτες προσπαθούν να τον σκοτώσουν ύπουλα αλλά και πάλι από τύχη, τρίτη φορά, γλιτώνει.  Το 1947- 1948 τον μεταφέρουν στη Γυάρο, τον Αύγουστο του 1948 στην Ακροναυπλία, μετέπειτα στην Κεφαλονιά, από όπου μεταφέρθηκε στις φυλακές Ιτζεδίν της Κρήτης λόγω ολοκληρωτικής καταστροφής της φυλακής από τους σεισμούς του 1953 , και τέλος στις φυλακές της Κέρκυρας, απ’ όπου αποφυλακίζεται στις 25/11/1960 μετά την αναθεώρηση της δίκης του και την αθώωσή του.

Το 1947 απολύθηκε και από την ΑΤΕ με το περιβόητο Θ’ ψήφισμα γιατί σύμφωνα με τις διατάξεις του «κατά το διάστημα της εχθρικής κατοχής της χώρας επέδειξε αντεθνική δράση».

Ήδη από το 1949 είχε καταδικασθεί σε ισόβια δεσμά. Θα μείνει συνολικά στη φυλακή 15 χρόνια, 5 μήνες και 20 ημέρες.

 Μετά την αποφυλάκισή του το 1960 δούλεψε ως οικονομικό στέλεχος σε μεγάλη Βιομηχανική επιχείρηση και το 1982 συνταξιοδοτήθηκε. Ο Χαράλαμπος (Μπάμπης) Σ. Λεωνιδάκης ήταν μέλος του Κ.Κ.Ε. , κατοικούσε στην Αθήνα στην Κυψέλη και  απεβίωσε πλήρης ημερών και αγώνων σε ηλικία 105 ετών στις 1-7-2020.

Πρόσεξα ότι ο Σαλβαράς, που θα  μάθουμε αμέσως για ποιο λόγο τον ονόμασαν έτσι, έχει το ίδιο επώνυμο, Λεωνιδάκης, με τον Αλέξη Πάρνη, γεννημένο στον  Πειραιά το 1924 με το όνομα Σωτήρης Λεωνιδάκης. Θα μπορούσε  να υπάρχει συγγένεια, αλλά θέλει έρευνα. Πάντως, τόσο ο Σαλβαράς,  όσο και ο Πάρνης, όσο και ο πατέρας του Πάρνη έζησαν πολλά χρόνια.

Παραθέτω τώρα τα αποσπάσματα από το βιβλίο του Μπάμπη Λεωνιδάκη. Ο Νομικαντώνης προσφέρθηκε να πληκτρολογήσει αρκετά ενδιαφέροντα στιγμιότυπα, ας πούμε για τους καταστροφικούς σεισμούς των Επτανήσων,  που ο Σαλβαράς τούς έζησε φυλακισμένος, ή για μια συνάντηση  με τον  πρωτοπόρο εκπαιδευτικό Μιχ. Παπαμαύρο. Έτσι, το άρθρο βγαίνει αρκετά μεγάλο -αλλά Κυριακή είναι, δεν πειράζει.

Α. Εισαγωγή

Σαλβαρά τον παρονομιάζανε γιατί όταν ήταν κοπέλι στο χωριό του στα δυτικά του Ρεθύμνου, και πριν πάει ακόμα στο σκολειό, του άρεσε να βάνει τα τσοχαδένια σαλβάρια (= τα σαλβάρια, στον πληθυντικό αριθμό είναι η επίσημη τσοχαδένια βράκα και συνεκδοχικά όλη η επίσημη κρητική φορεσιά και όλα τα συμπαρομαρτούντα, σαλβάρι μόνο η τσόχινη βράκα) του κύρη του, μια κρητική φορεσιά, εγγλέζικο ύφασμα ατόφιο, μπλε απόξω και κόκκινο από μέσα, πλουμισμένη με χρυσό πρισίμι (μετάξι), καλοφτιαγμένη,  ένα καμάρι μοναχό, που αποτελούνταν από το κόκκινο φέσι με μια μακριά ολομέταξη φούντα, το καπότο, το μιτάνι (ή μεϊντάνι: τσόχινος ή από το ίδιο υλικό με τη βράκα επενδύτης, χειριδωτός, που έμπαινε πάνω από το γιλέκο, ανοιχτός από μπροστά) , το γελέκο, το σαλβάρι , τη μελίχρωμη μεταξωτή ζώνη, τ’άσπρα στιβάνια, το πλουμιστό άσπρο πουκάμισο με το μαχαίρι με τη φιλντισένια λαβή, ασημένιο θηκάρι και λεπίδα είκοσι πέντε πόντους.

Ήθελε να κάνει, πριν της ώρας του τον άνδρα, τον ντελικανή.

Τα φορούσε κρυφά στον οντά του σπιτιού και καμάρωνε, μα όλες τις φορές, μόλις τον έπαιρνε χαμπάρι η μάνα του, η αλησμόνητη, έτρωγε ξύλο, γιατί ανακάτευε όλα τα ρούχα της κασέλας και αυτή η έρημη, με μεγάλη φαμελιά και φτώχεια μεγαλύτερη, μόλις έβλεπε τις δουλειές του γιου της και τ’ανακατώματά του, τον καταχέριζε του καλού καιρού αβιζιάροντάς τον(αβιζιάρω, αβιζάρω και αβιζέρνω, ιταλ. avviso, avissare, εφιστώ την προσοχή, συμβουλεύω) :

«Σα σε ξαναδώ κακομοίρη να φουκαρώσεις τα σαλβάρια τ’αφέντη σου, θα σε μισερώσω στο ξύλο. Του διαόλου το Σαλβαρά!…»

Αυτό ήτανε. Αρπάξανε το όνομα αυτό τ’αυτιά των μικρότερων κοπελιών του σπιτιού, το κάνανε βούκινο στο σπίτι, στη ρούγα, στο χωριό και του’μεινε. Άντε να το βγάλεις μπλιο.

Μεγαλώνοντας πήγαινε στα σκολειά του, Δημοτικό, Γυμνάσιο, εδούλευε πότε στα χωράφια του πατέρα του, στο θέρο, στ’ αλώνι, στο πότισμα των περιβολιών, φρόντιζε τα λίγα γιδοπρόβατα και τα χοντρά καματερά, μετά πήγε στο στρατό, μπήκε στην Ανωτάτη Εμπορική, την τελείωσε και αυτή και πέτυχε με διαγωνισμό στην Αγροτική Τράπεζα το 1939, μα κάθε φορά που συναντιότανε με κανένα συνομήλικό του έξω από το χωριό ή στο χωριό, το πρώτο που θα του πετάγανε ήτανε: «Ίντα γίνεται δα Σαλβαρά;»

Τούτα που γράφονται πιο κάτω για τον Σαλβαρά δεν είναι τίποτε άλλο, παρά τα γεγονότα της ζωής του συγγραφέα και της Αντιστασιακής του δράσης στον καιρό του Ελληνο-ιταλικού πολέμου 1940-1941, της Γερμανοφασιστικής κατοχής της χώρας, όπως τάζησε και τ’αναστοράται ο ίδιος και πιο πολύ της ζωής του στις φυλακές, που ήτανε πολύχρονη.

Πολλά ξέχασε, ανθρώπινο είναι. Μα τα πιο ζωντανά τα θυμάται καλά και θα προσπαθήσει να τα περιγράψει ολόφτυστα. Έτσι, όποιος έχει το κουράγιο και τα διαβάσει, μπορεί να γελάσει, λογιών των λογιών, μα οπωσδήποτε θα νιώσει να τον γεμίζουν κάπως η συμπόνια μα και η περηφάνια με τα παθήματα και τα βασανιστήρια, μέχρις εξόντωσης των ανθρώπων εκείνων που τα υπέστησαν, γιατί πριν από όλα και πάνω από όλα αγάπησαν τη λευτεριά, την πλέρια λευτεριά της πατρίδας και της δικής τους και πάλεψαν για αυτές.

Ιστορικές φιλοδοξίες δεν τρέφει τούτο το βιβλίο. Περιγράφει  απλά τα βάσανα των αγωνιστών από τους κατακτητές και τους ντόπιους συνεργάτες των και πιο πέρα από τους «εθνικόφρονες» για μόνο το λόγο ότι δε σκύψανε το σβέρκο τους στον κατακτητή, όποιος και αν ήταν, πως δεν υποτάχθηκαν ποτέ τους, δεν λιποψύχησαν και τον πως τον πολέμησαν με όλα τα μέσα.

Η περιγραφή των γεγονότων ξεκινάει από την κήρυξη του ελληνο-ιταλικού πολέμου και την ιστορική νικηφόρα προέλαση του ελληνικού στρατού σε βάρος των επιδρομέων φασιστών του Μουσολίνι, περνά στην οργανωμένη και τιτάνια πάλη του ελληνικού λαού ενάντια στους χιτλεροφασίστες κατακτητές μέσα από την Αθάνατη Εθνική Αντίσταση του 1940-1941, για να καταλήξει στη βασανιστική ζωή, στο γολγοθαά των φυλακών του μεταβαρκιζιανού κράτους, που κράτησε γι’αυτόν δεκεπεντέμιση χρόνια (πέρασε στις φυλακές μια ζωή ολάκερη, από τις 2 Ιουνίου 1945 έως τις 25 Νοεμβρίου 1960, δεκαπέντε χρόνια, πέντε μήνες και είκοσι τρεις μέρες!!!…)

…

Β. Μάιος του 1941 (Η είδηση για την Μάχη της Κρήτης)

Έπρεπε να φύγει (από την Αθήνα). Να φύγει αμέσως για τη θέση του στη Μεγαλόπολη. Εκεί δε θάβλεπε –έτσι νόμιζε- Γερμανούς.

Την άλλη μέρα, μια και δυο, πετάγεται στο κεντρικό κατάστημα της Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδος, παρουσιάζεται και μετά τις φιλοφρονήσεις, τις περιποιήσεις, τα συγχαρητήρια που γύρισε ζωντανός από το μέτωπο, του λένε να φύγει αμέσως για τη θέση του.

Ο Μάης θα κόντευε να μεσιάσει, στα 1941, όταν ο Σαλβαράς ξαναγύρισε στη Μεγαλόπολη.

Ξεκουράστηκε κάνα δυο μέρες, βρήκε τους συναδέλφους του, λιγοστούς, από την παλιά παρέα, Μεγαλοπολίτες, μα συνέχεια μέρα-νύχτα δεν έφευγε από το μυαλό του το πώς ξεκίνησε πριν από έξι μήνες για την Αλβανία, με τι καμάρι και αποφασιστικότητα και πώς γύρισε πίσω, σκλάβος, παρά το έπος… Κι έκλεινε τη σκέψη του μ’ένα ψίθυρο που αργοσάλευε στα χείλη του: «Ανάθεμα στους αίτιους, ντόπιους και ξένους»…

Η Μεγαλόπολη έχει μιαν αρκετά μεγάλη πλατεία στο κέντρο της πόλης, δυσανάλογη με την έκτασή και τον πληθυσμό της. Είχε κι όμορφα πεύκα και χειμώνα-καλοκαίρι γινότανε κάθε Σάββατο εκεί παζάρι. Στην πλατεία αυτή, γινόταν και ο καθημερινός περίπατος του κόσμου, εκεί τα φλερτ, οι γλυκοκουβέντες, οι συζητήσεις για τα προβλήματα του κόσμου για την πολιτική κατάσταση, για την ακρίβεια που κάθε μέρα φούντωνε και για την πείνα που ερχόταν απειλιτική.

Μα είπαμε, ανθούσε το φλερτ με τις λυγερές, είναι αλήθεια, κοπελιές της. Τι τα θες. Η κατοχή κατοχή , η πείνα πείνα, που είναι αλήθεια πως ακόμα δεν είχε ξεσπάσει και ο έρωτας έρωτας. Ως κι αν το κάνεις τα νιάτα είναι νιάτα. Μόλις εξασφαλίσεις τη λαχτάρα του ψωμιού πρώτα, την ίδια ώρα σούρχεται και η λαχτάρα του έρωτα.

Κει δα στην πλατεία, ένα βράδυ μια νοστιμούλα κοπελιά, όλο κι έριχνε κάτι φλογερές και με νόημα ματιές στον Σαλβαρά. Κείνος δεν το πρόσεξε. Όμως ένας από την συντροφιά του τού βάζει ψύλλους στ’αυτιά. Πρόσεξε το κορίτσι ο Σαλβαράς και κατάλαβε. Ύστερα του ήρθε μια κρητικιά μαντινάδα στο νου και από μέσα του τη μουρμούρισε:

«Ξανοίγω σε, ξανοίγεις με, πράμα ‘χομε στο νου μας,

έλα να το θαρρέψουμε, μικρή μου, ο γεις τ’αλλού μας»

Είναι αλήθεια πως η κοπελιά τ’ άρεσε. Μελαχρινή, ντελικάτη, λυγερή και το παίξιμο των ματιών της φαινότανε και ξύπνια. Στην πλατεία συνεχιζόντουσαν οι βόλτες εκείνο το βράδυ για πολλή ώρα και τα μάτια του Σαλβαρά δεν ξεκολλούσαν από εκείνα της κοπελιάς και αντίστροφα. Αλλά τίποτα παραπάνω. Τρόπος ανταλλαγής κουβέντας δεν υπήρχε. Στη μικρή επαρχιακή πόλη την εποχή εκείνη, όπως ήταν η Μεγαλόπολη, τα ήθη ήταν πολύ αυστηρά. Σε λίγο οι παρέες σκορπίσανε και πήγε κατευθείαν στο σπίτι του. Στο μυαλό του Σαλβαρά στριφογύριζε το κορίτσι και τον έτρωγε η περιέργεια σαν τι να ’θελε. Αλλά εργένης, όπως ήτανε, διάβασε λίγο στο δωμάτιό του και κοιμήθηκε, χωρίς να σκοτιστεί περισσότερο.

Την άλλη μέρα το μεσημέρι, την ώρα που σχολούσε από το γραφείο του, πετάγεται από ένα στενό, τάχατες τυχαία, το χθεσινό κορίτσι μ’ ένα βιβλίο στο χέρι.

-Με συγχωρείτε κ. Σαλβαρά, μπορώ να σας πω;

– Παρακαλώ δεσποινίς, μετά χαράς.

– Σας έφερα αυτό το βιβλίο, διαβάστε το αν δεν το έχετε διαβάσει, μα κι αν το’χετε διαβάσει ξαναδιαβάστε το, θα σας αρέσει, είναι ωραίο και σας ταιριάζει.

 

Ξαφνιάστηκε ο Σαλβαράς και πριν καλά καλά προφτάσει να την ευχαριστήσει κείνη απομακρύνθηκε τρέχοντας. Όμως στα χείλη του σχηματίστηκε ένα χαμόγελο και μέσα του σαν να ψυθίρισε: «Ντε γέρε, ντε διάολε». Καλό και τούτο.

Πηγαίνοντας στο εστιατόριο του Βλάχου για να φάει, ρίχνει μια ματιά στο εξώφυλλο του βιβλίου και διαβάζει:

«Το πορτραίτο του Ντόριαν Γκραίη».

Για το βιβλίο ιδέα δεν είχε. Ούτε για το περιεχόμενο, ούτε για τον συγγραφέα του. Το ξεφύλλισε βιαστικά-βιαστικά, μπας και είχε κανένα ραβασάκι μέσα, γιατί πήγε και εκεί ο νους του, μα τίποτα.

Τελείωσε βιαστικά το φαγητό του, για να μην τον προφθάσουν οι άλλοι της παρέας και γραμμή για το δωμάτιο.

Ξαπλώνει και αρχίζει να διαβάζει το «Το πορτραίτο». Από τις πρώτες σελίδες κατάλαβε όλο το ζήτημα. Η κοπελιά ήθελε να τον κολακέψει. Ήθελε να τον παρομοιάσει με τον ήρωα του βιβλίου. Πέραν όμως από το γεγονός ότι ο ήρωας του βιβλίου «ναρκισσευότανε», πράγμα που δεν άρεσε καθόλου στον Σαλβαρά, του γεννήθηκε η επιθυμία να γνωριστεί με την κοπελιά. Δεν κατέστρωσε κανένα σχέδιο γι’αυτό και άφησε τα πράγματα να εξελιχθούν μόνα τους. Αλλά με τα γεγονότα που επακολούθησαν καμιά εξέλιξη δεν πήρε το θέμα αυτό. Ατόνησε.

Και πραγματικά την άλλη μέρα, 20 Μάη του 1941, ήτανε κατά το μεσημεράκι, μπαίνει τρεχάτος στο γραφείο του Σαλβαρά στην τράπεζα, ο γιατρός ο Χαμηλομμάτης, γνωστός Βενιζελικός και αναστατωμένος, αλαφιασμένος, ξεγλωσσιασμένος του λέει, αφού κυριολεκτικά σωριάστηκε σε μια καρέκλα:

-Τα’μαθες Σαλβαρά; Οι Γερμανοί επιτίθενται με όλα τα μέσα από τα χαράματα σήμερα εναντίον της πατρίδας σου (σημ. της Κρήτης). Τι λες θ’αντέξει;

– Τι λες μωρέ γιατρέ; Πού τ’άκουσες;

-Τώρα έρχομαι από το ραδιόφωνο, ξελαρυγγιάζεται να το μεταδίδει.

– Τι άλλο άκουσες; Με τι επιτίθενται; Απόβαση κάνανε;

– Μ’ αεροπλάνα στούκας χτυπάνε αλύπητα όλο το νησί, άλλο τίποτα δεν ξέρω. Αυτά μόνο λένε στο ραδιόφωνο.

Ο γιατρός δεν κάθισε άλλο. Έφυγε, όπως ήρθε βιαστικός, για να μεταδώσει τα νέα κι αλλού. Ήταν γνωστό πως αυτός άκουγε τα νέα από πρώτο χέρι, από ένα παράνομο ραδιόφωνο, γιατί τα ραδιόφωνα είχαν απαγορευτεί και είχαν συγκεντρωθεί από τις αρχές όλα.

Ο Σαλβαράς αδύνατο να κάτσει στο γραφείο του. Πετάγεται έξω και πηγαίνει προς την πλατεία. Εκεί μόλις τον είδαν οι λιγοστοί φίλοι του, τρέξανε και του λέγανε για τ’αεροπλάνα που περνάγανε συνεχώς όλη τη μέρα και τη νύχτα με κατεύθυνση την Κρήτη και τον ρωτούσανε αν θα τα κατάφερναν οι Κρητικοί να μείνουν αυτοί τουλάχιστον λεύτεροι.

Ο Σαλβαράς δεν απάντησε σ’ αυτές τις ερωτήσεις. Σάμπως ήξερε τι να πει; Περίλυπος, όπως ήτανε, ρωτούσε κι αυτός να μάθει περισσότερα, μα τίποτα το συγκεκριμένο δεν έμαθε. Έφυγε, ξαναγύρισε στο γραφείο του, που οι συνάδελφοί του περίμεναν να τους φέρει νέα. Τους απογοήτευσε και κάθισε αμίλητος και σκεφτικός στην καρέκλα του. Όλη η μέρα του πέρασε σαν να καθότανε σε αναμμένα κάρβουνα. Θα πέσει η Κρήτη; Θα βαστάξει; Και πώς θα βαστάξει αφού η Μεραρχία της λείπει παρατημένη στην ηπειρωτική Ελλάδα; Οι δικοί του τι θα γίνουνε; Και δεν είναι λίγοι, εφτά ψυχές στο σπίτι του και χώρια οι συγγενείς. Κάτι τέτοια περνούσαν από το νου του συνέχεια και να καταλαγιάσει δεν μπορούσε.

Το δωμάτιό του δεν τον χώραγε. Ύπνος δεν ερχότανε και όλη τη νύχτα περιφερότανε εδώ κι εκεί προσπαθώντας να μαθαίνει όσο μπορούσε περισσότερα νέα.

Ξημερώνοντας η 21^η Μάη 1941 του’πε κάποιος, που είχε ακούσει στο BBC πως η Κρήτη αμύνεται σθεναρά και πως οι Χιτλερικοί αλεξιπτωτιστές παθαίνουν πανωλεθρία από τους Κρητικούς που σαν ένας άνθρωπος ξεσηκώθηκαν όλοι, άνδρες, γυναίκες, παιδιά και υπερασπίζονται το νησί τους.

Αναπτερώθηκε το ηθικό του και άρχισε να ελπίζει ότι μπορεί να σωθεί η Κρήτη, μια που σαν νησί που ήτανε, μηχανοκίνητες μεραρχίες δεν μπορούσαν να το προσβάλουν. Έτσι νόμιζε. Οι μέρες περνούσαν όλο αγωνία. Τα νέα ερχόντουσαν αντιφατικά. Πότε ότι η Κρήτη αμύνεται και πότε πως καταρρέει. Να σκάσει πήγαινε ο Σαλβαράς, που δεν μπορούσε να μάθει θετικά τι γινότανε. Αυτό κράτησε ως τις 31 Μάη του 1941.

Τη μέρα αυτή όλοι οι ραδιοσταθμοί ανάγγελναν την κατάληψη από τους Γερμανούς και του τελευταίου οχυρού της Βαλκανικής, το ιστορικό ανά τους αιώνες οχυρό που λέγεται Κρήτη και μαζί με αυτό ολάκαιρης της Ελλάδας. Ποτέ προηγούμενα  ένα νησί δεν καταλήφθηκε από τον αέρα. Ήταν μια πύρρεια νίκη για τους Γερμανούς αλεξιπτωτιστές και μια απεγνωσμένη μα ηρωική αυτοθυσία για το λαό, όλο το λαό της Κρήτης, όπως κατάφερε να μάθει αργότερα ο Σαλβαράς.

Με ανάμεικτα συναισθήματα ζούσε τις επόμενες μέρες ο Σαλβαράς. Δεν μπορούσε να ησυχάσει. Σκεφτότανε την πατρίδα του, τους γέρους γονιούς του, τ’αδέρφια του, τους συγγενείς του. Δεν τον χώραγε ο τόπος. Νέο τίποτα. Ούτε φωνή ούτε ακρόαση. Γράμμα να στείλει δεν μπορούσε, γιατί απαγορευότανε κάθε επικοινωνία με το νησί. Μεγάλο το σκοτάδι και μεγαλύτερη η απελπισία. Οι μέρες περνούσαν άχαρα και μελαγχολικά.

… Πολιτικός Κρατούμενος (συναντήσεις των αντιστασιακών κρατουμένων με συντοπίτες τους κρητικούς χωροφύλακες με σκοπό την χωρίς δίκη εξόντωσή τους)

Γ .Φυλακές Μαντά Κυπαρισσίας (Ιούνιος 1945)

…Μιαν άλλη μέρα πάλι φάνηκαν στις σκοπιές της φρουράς πάνω στα μπεντένια  3-4 χωροφύλακες Κρητικοί οπλισμένοι και ψάχνανε από τις θέσεις αυτές να εντοπίσουν τον γεωπόνο Συντυχάκη Δανήλο για να τον σκοτώσουν. Όταν κάποιος κρατούμενος από το προαύλιο τους ρώτησε ποιον ζητάνε και κοιτάζουνε έτσι περίεργα, αυτοί στην αρχή δεν απάντησαν, ύστερα όμως κάπως εμπιστευτικά του είπαν αν ξέρει κάποιον Συντυχάκη.

-Τι τον θέλετε; Τους λέει ο κρατούμενος.

-Να μωρέ, πατριώτες είμαστε και θέλαμε να τον ιδούμε.

Από περιέργεια μαζεύτηκαν γύρω από την σκοπιά πάρα πολλοί κρατούμενοι και ανάμεσά τους κι ο ίδιος ο Συντυχάκης που τους ρώτησε:

-Τον γνωρίζετε τον Συντυχάκη;

-Δεν τον γνωρίζουμε τον προδότη, μα αν τονε γνωρίζαμε θα τον σκοτώναμε στο λεφτό, γιατί από την Κρήτη δεν βγήκανε προδότες, συνεργάτες Γερμανών.

-Ποιος σας είπε πως ο Συντυχάκης ήτανε προδότης, συνεργάτης των Γερμανών, τους ξαναρωτά πάλι ο ίδιος.

-Ούλη η Κυπαρισσία μας τόπε, και πως είναι ντροπή μας να τον αφήσουμε να ζήσει. Εμείς στην Κρήτη τους προδότες τους σκοτώσαμε ούλους.

Κείνη τη στιγμή ανέβηκε στη σκοπιά ο επικεφαλής της φρουράς, κάποιος ενωμοτάρχης και τους λέει:

-Λάθος κάνετε συνάδελφοι, τούτοι όλοι είναι αντάρτες που πολεμήσανε τους Γερμανούς, μόνο πηγαίνετε στη δουλειά σας.

-Και γιάντα κοντό (: άραγε) Θε μου τσ’ έχουνε μέσα; Ρώτησε κάποιος.

Ο νωματάρχης δεν απάντησε. Τι ν’απαντήσει; Έφυγε.

Τότε πετάγεται ο Συντυχάκης και τους λέει:

-Εγώ είμαι ο Συντυχάκης από τη Σητεία και μ’ έχουνε μέσα γιατί, μ’ όλους αυτούς εδώ, πολέμησα τους Γερμανούς, όπως κάματε κι εσείς όλοι στην Κρήτη. Γιάντα ξαφνιαστήκατε;

-Θε μου ξεμίστευε (: σώζε) από το άδικο. Έτσα θα’ναι, αφού μας το ’πε κι ο νωμοτάρχης. Είδετε μωρέ σεις ίντα πήγαμε να κάμωμε τ’αθρώπου; έλεγε ένας από δαύτους στους άλλους.

– Κι εμείς μωρέ είμαστε αντάρτες στην Κρήτη. Μα εκειά επολεμήσαμε όλοι μαζί τους Γερμανούς. Συγγνώμη μωρέ κοπέλια, συγγνώμη μωρέ Συντυχάκη. Γιάε (: δες) μωρέ ίντα πήγαμε να κάμωμε. Α! τσι κερατάδες ίντα μασε λέγανε στην πολιτεία.

-Ίντα σας λέγανε;

-Πως είστε ούλοι σας προδότες, συνεργάτες των Γερμανών, και προπαντός εσύ ο αρχηγός, και πως δε θα’πρεπε να σ’αφήσουμε να ζήσεις…Συγγνώμη και πάλι μωρέ πατριώτη, πάρε μωρέ και τούτα τα τσιγάρα που’χωμε στσι τσέπες μας και καλό ξεμίστεμα (: σωτηρία). Γεια σας.

Οι κρητικοί φύγανε μα ο προβληματισμός έμεινε. Το σχέδιο της εξόντωσης, μαζικής ή ατομικής των κρατουμένων παρέμενε κι όλοι έπαιρνε νέες μορφές.

Δ. Κρατητήριο Τμήματος Μεταγωγών Καλαμάτας (Φθινόπωρο 1946):

… Μια στιγμή φανερώνεται στο σιδερόφραχτο φεγγίτη μια φάτσα βλοσυρή, ξεσκούφωτη, αναμαλλιασμένη κι άγρια. Με μιας ξεκλειδώνει την αμπάρα, ανοίγει την πόρτα και πετάγεται μέσα, τσαλαπατώντας όπου έβρισκε.

Πρώτος στη σειρά βρέθηκε ο αξέχαστος γιατρός Παναγιώτης Κανελλόπουλος. Τον βουτάει από το πέτο του σακακιού και του λέει:

-Έλα παέ (: εδώ) να σ’αναγείρω! (: αναγέρνω κανονικά σημαίνει ανακατεύω πχ το φαγητό, αλλά χωροφύλακας το μπέρδεψε προφανώς με το ανακρίνω)

Ο γιατρός δεν κατάλαβε τι του’λεγε και παραξενεύτηκε.

Ο Σαλβαράς όμως κατάλαβε αμέσως πως επρόκειτο για άξεστο βουνίσιο Κρητικό χωροφύλακα, ποτισμένο μ’αντικομμουνισμό ως το μεδούλι και του λέει:

-Ίντα δε σου’πανε πως μας αναγείρανε πλεια ομπρός; (: πιο πριν)

-Όι, δε μου’πανε πράμα (: τίποτα).

– Ε, κάτεχε (: μάθε) πως μας αναγείρανε ως το κόκκαλο, μόνο γύρευε τη δουλειά σου.

-Από πού ‘σαι συ μωρέ, λέει στον Σαλβαρά.

-Από κεια που’σαι και συ του απαντά. Κρητικός…

-Βούργαρος είσαι.

-Κρητικός είμαι και καλιά (: καλύτερα) από ‘σένα, Ρεθεμνιώτης. Κάνω (: υποθέτω) να’σαι και απατός σου(: ο εαυτός σου, εσύ ο ίδιος) Ρεθεμνιώτης, γή (:ή) όι;

Αυτός δεν απάντησε, μα σαν άκουσε αυτά που του’πε ο Σαλβαράς εφάνηκε πως εκάλμαρε, μα απότομα πάλι ξαναφώναξε:

-Βούργαροι είστε ούλοι σας κι απότομα χώνει τη χερούκλα του στην τσέπη του σακακιού του γιατρού, βρίσκει τ’ακουστικά του, τα τραβά έξω, τα περιεργάζεται από δω, τα περιεργάζεται από κει κι απορρημένος τον ερωτά:

-Ίντα ‘ναι μωρέ τουτανά;

Πάνω που ετοιμαζότανε ο γιατρός να του πει πως είναι ακουστικά, πετάγεται ο Σαλβαράς και του λέει:

-Μ’αυτά κακομοίρη (:καημένε) συνεννοούμαστε με τσ’ αντάρτες (ήτανε τότε στο φόρτε του ο Δημοκρατικός Στρατός) και σέβου (: πρόσεξε), γιατί εδά που θα μπούνε μέσα στην Καλαμάτα τον πρώτο που θα πιάσουνε θα’σαι εσύ.

Όλοι γελάσανε μ’αυτόν τον μαδαρίσιο (: ορεσίβιο), που σαν να φοβήθηκε, σιμώνει (: πλησιάζει) το Σαλβαρά και του λέει:

– Αλήθεια μωρέ πως είναι επαέ (: εδώ) απόξω οι γι ‘αντάρτες; (: οι αντάρτες, το «γ», οι γιαντάρτες είναι ευφωνικό για την αποφυγή χασμωδίας οι αντάρτες)

-Οψές ακούστηκε πως εδιαβήκανε οθέ (: περίπου) την Αλαγωνία, καμιά ώρα από παέ μα δε κατέω (: ξέρω) κακομοίρη.

– Άκουσά το κι εγώ.

Ύστερα απότομα γυρίζει προς το γιατρό, κρατώντας ακόμα τ’ακουστικά στα χέρια του και τον ρωτά:

-Μα ίντα ‘ναι, μα το σταυρό σου, τουτανά (:ετούτα εδώ) τα γίβεντα;

Την τελευταία λέξη κανείς δεν την κατάλαβε παρά μόνο ο Σαλβαράς, που εσήμαινε τα ξεφτελίδια (: τα ρεζιλίκια, τα ξεφτιλίκια)

-Ακουστικά είναι. Γιατρός είμαι, του λέει ο γιατρός.

-Γιατρός είσαι; Και δε ντρέπεσαι να’σαι Βούργαρος; Εγώ θενα ντρέπομαι (: θα ντρεπόμουνα). Και τουτανά ίντα τα θέλεις;

-Μ’αυτά εξετάζω τους άρρωστους.

-Σαν είσαι γιατρός δε σ’αναγέρνω, πάρε και τούτα και κάμε παρέκει.

-Εσύ μωρέ ίντα δουλειά κάνεις; Λέει στον Σαλβαρά.

-Τραπεζίτης. Επιθεωρητής στην Τράπεζα, των Συνεταιρισμών.

-Όι δα; (:Πω πω! τι μου λες;) Κι ίντα γράμματα κατέχεις; (: ξέρεις)

-Δυο διπλώματά ‘χω, του Πανεπιστημίου.

-Κι είσαι Βούργαρος.

-Είπα σου πως είμαι Ρεθεμνιώτης.

-Κάμε παρέκει και συ, δε σ’αναγέρνω.

Πλησιάζει μετά το δικηγόρο Παναγιώτη Πουλακίδα.

-Ίντα δουλειά κάνεις του λόγου σου;

-Δικηγόρος είμαι, του απαντά.

-Μη με μασκαρεύεσαι (: κοροϊδεύεις), γιατί θα σε καταχερίσω.

-Την αλήθεια σου λέει, τον βεβαιώνει ο Σαλβαράς.

-Παραμέρισε κι εσύ, δε σ’αναγέρνω μούδε εσένα.

Γυρίζει μετά στον Φώτη Καραμεσίνη και τον ρωτά.

-Εσύ τι δουλειά κάνεις;

-Εμποροβιομήχανος.

-Πάει να πει;

-Βιομηχανία και εμπόριο υφασμάτων.

Κόκκαλο ο χωροφύλακας στην κυριολεξία.

Ρωτάει μετά τον μακαρίτη Σωτήρη Νικολόπουλο (Λαμπέτη) .

-Μη μου πεις πως είσαι κι απατός σου επιστήμονας;

-Όχι. Γαιοχτήμονας είμαι, του απαντά σοβαρά σοβαρά εκείνος.

-Δηλαδή ίντα δουλειά κάνεις;

-Έχω δυο χιλιάδες στρέμματα σταφίδες και χωράφια.

-Εσύ; λέει στον Σπύρο Μπακόπουλο.

– Τελειόφοιτος της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου.

Έστρεψε γύρω γύρω την κεφαλή του, περιεργάστηκε μισοερευνητικά μισοαμφίβολα τους κρατούμενους, έφτυσε όπου βρήκε και βγήκε έξω από την πόρτα μουρμουρίζοντας:

-Διάλε τσ’αποθαμένους σας ουλονώ, Βουργάροι… (να σας πάρει όλους ο διάολος τους πεθαμένους σας)

Την ώρα που πήγε να βάλει την μπάρα στην πόρτα πλησιάζει ο Σαλβαράς και του λέει:

-Μωρέ συ πατριώτη κάνεις μια παληκαριά;

-Ίντα θέλεις;

-Είναι σε τούτο το τμήμα κανείς αξιωματικός ή υπαξιωματικός κρητικός;

-Είναι ένας νωματάρχης. Ίντα τονε θες;

-Να πας να του πεις πως τον παρακαλεί ένας πατριώτης του κρατούμενος, να φροντίσει να μας διώξουνε αμέσως για τις φυλακές.

-Να πάω θέλω (: θα πάω), γιατί αν το οι γιάλλοι σας (τους αντάρτες εννοούσε) μπορεί να’ρθουνε να σασε ξεμιστέψουνε, τέθοιοι αθρώποι που είστε ούλοι σας και καλιά να μασε λείπετε από πα (: καλύτερα να μην είστε εδώ, να φύγετε από εδώ).

Πραγματικά σε μισή ώρα βρίσκονταν στις φυλακές στις αποθήκες Καρέλια στην Καλαμάτα…

Ε. Φυλακές Ακροναυπλίας 1948

Ο εμφύλιος πόλεμος, την εποχή εκείνη βρισκότανε στο ζενίθ της ανάπτυξής του κι από τον Έβρο μέχρι το Ταίναρο και σ’ όλα τα νησιά της χώρας φονικότατες μάχες εξελίσσονταν ανάμεσα στις αντιμαχόμενες παρατάξεις. Στην Ακροναυπλία στέλνανε για λίγες μέρες, όσο να οδηγηθούν στο εκτελεστικό απόσπασμα, κατάδικους σε θάνατο από τα έκτακτα στρατοδικεία.

Ανάμεσά σ’αυτούς ήταν κι ένα πατριωτάκι του Σαλβαρά, ένα ψυχωμένο κι όμορφο παληκάρι 24-25 χρονών, αεροπόρος από το χωριό Κεραμέ Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου, Κυριακάκης Κώστας με τ’όνομα.

Με το μπάσιμό του στη φυλακή εκείνη γνωρίστηκε με τον Σαλβαρά, που τον υποδέχτηκε και τον περιποιήθηκε. Έμαθε την περιπέτειά του, την αγέρωχη στάση του στο Στρατοδικείο, τη σκευωρία με την οποία τον καταδίκασαν σε θάνατο μαζί με τους συναδέλφους του και θέλησε να του τονώσει το ηθικό. Αυτός όμως δεν είχε ανάγκη από τέτοια. Ήξερε πως θα εκτελεστεί. Το’χε πάρει απόφαση και καρφί δεν του καιγότανε. Συμμετείχε πρωτοπόρα σ’όλες τις εκδηλώσεις της φυλακής και η πίστη του στον αγώνα και η αισιοδοξία του καμιά μα καμιά στιγμή δεν τον εγκατέλειψαν.

Ένα απογευματάκι πλησιάζει τον Σαλβαρά και του λέει:

-Από το δυτικό παράθυρο του αναρρωτηρίου είδα το βασιλικό επίτροπο που με δίκασε. Απόψε θα με πάρουν κι αύριο θα μ’εχτελέσουν στην Πρόνοια (τόπος εχτελέσεων στο Ναύπλιο).

-Για σώπα ρε Κώστα, γι’ άλλη δουλειά θα’ρθε αυτούς, του λέει.

-Κείνο που σου λέω γω να ξέρεις και θα το ιδείς.

Και πραγματικά δεν πέρασε μισή ώρα και κατά το ηλιοβασίλεμα ακούστηκε ο κράχτης να φωνάζει

«Ο Κυριακάκης με τα πράγματά του για μεταγωγή»

Η πρόβλεψή του επαληθεύτηκε.

Στη στιγμή, αγέρωχος πάντα, ψυχωμένος, ζωντανός, ευγενικός και πράος πετάγεται στη μέση του θαλάμου και απευθυνόμενος προς τους συγκρατούμενούς του τους λέει:

«Συναγωνιστές, κρατήστε ψηλά τη σημαία του αγώνα. Ατσαλωμένοι ως την τελευταία στιγμή σαν ένας άνθρωπος, παλέψτε για τη δικαίωση των ιδανικών του, μη δειλιάσετε μπροστά σε τίποτα, γίνετε φωτεινό παράδειγμα αγώνα και θυσίας. Οι θυσίες ποτέ δεν πάνε χαμένες. Η νίκη θα’ναι με το μέρος μας. Γεια σας αδέρφια…».

Ακολούθησαν χειροκροτήματα, ζητωκραυγές, φιλιά και με πρόταση του Σαλβαρά μπαίνει μπροστάρης στο χορό και ξωπίσω του όλος ο θάλαμος ρίχνεται σ’ ένα ξέφρενο, αλλόκοτο πηδηχτό Κρητικό. Με το «γεια σας αδέρφια» και την ευχή «το αίμα μου να’ναι το τελευταίο» ανεβασμένος στα χέρια των αγωνιστών, παραδόθηκε στους φύλακες για την απομόνωση και με το χάραμα της επόμενης μέρας τα φασιστικά πολυβόλα ρίξανε καταγής έναν ακόμα ήρωα.

Η φυλακή στο πόδι, τήρησε ενός λεπτού σιγή στη μνήμη του, έψαλε το «Επέσατε θύματα αδέρφια εσείς» κι ορκίστηκε να μην τον ξεχάσει ποτέ. Από το ξερόβραχο της Ακροναυπλίας η Κρήτη πλήρωνε τον οβολό της σε αίμα διαλεχτού γιου της, για την ανεξαρτησία και τη Δημοκρατία.

 

ΣΤ. Φυλακές-Στρατόπεδο συγκέντρωσης Γυάρου («Θανατονήσι»), Δεκέμβρης 1949 (συνάντηση με Μιχάλη Παπαμαύρο)

…Οι συνθήκες υποδοχής στη Γιούρα είχανε τώρα κάπως βελτιωθεί. Δεν τους περίμεναν παραταγμένοι φύλακες και βασανιστές με τα ρόπαλα, έτοιμοι να τους λυώσουν στο ξύλο (σημ. όπως έγινε κατά την πρώτη φυλάκιση του Σαλβαρά εκεί τον Ιούλιου του 1947). Γινότανε διαλογή από τους φακέλους και τα συνοδευτικά έγγραφα κι ανάλογα με την επαγγελματική κυρίως ιδιότητα του καθενός εταξινομούντο στους όρμους του νησιού. Έτσι στον τέταρτο όρμο που ήταν εργοτάξιο ανέγερσης κτηριακών εγκαταστάσεων στέλνανε τους πιο γερούς, εργάτες και αγρότες κατά προτίμηση, ενώ στο τρίτο, τους διανοούμενους , τα στελέχη, για να μην επηρεάζουν, να μην καθοδηγούν και να μην «συγκρατούν» τους άλλους κρατούμενους…

Ο Σαλβαράς βρήκε στον όρμο αυτό (τον τρίτο) πολλούς γνωστούς και φίλους. Ανάμεσά σ’αυτούς και τον αξέχαστο καθηγητή του στα Ελληνικά στο Ρέθυμνο το 1935 φιλόλογο Σωτήρη Σουκαρά, μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ, απομονωμένο, αλλά με άριστη -όσο ήταν δυνατόν- περιποίηση σε μια σκηνή, γιατί ήταν βαριά άρρωστος, σ ’επικίνδυνη κατάσταση από συνεχείς αιμοπτύσεις. Το παλιό χτικιό που τον βασάνιζε χρόνια και που το’ χε ψωνίσει  στις φυλακές και στις εξορίες μια ζωή ολάκαιρη, είχεν αναζωπυρωθεί, μ’ απειλητικές διαθέσεις για τη ζωή του. Όμως το κουράγιο, η πίστη του και η φροντίδα των συναγωνιστών του συντέλεσαν να ξεπεράσει κι αυτή την κρίση και γρήγορα ανάρρωσε.

Στον όρμο αυτό τότε κρατιότανε κι αείμνηστος παιδαγωγός Μιχάλης Παπαμαύρος, μια εξέχουσα προσωπικότητα της παιδαγωγικής επιστήμης με παγκόσμια ακτινοβολία, ο γιατρός Στάθης Κανναβός, ο Παπά-Κτενάς από τη Λευκάδα, ο γεωπόνος Βίκτωρ Χαρατζίδης, πλήθος δασκάλων και καθηγητών , ένας εφοπλιστής, μερικοί νομικοί και ανώτατα στελέχη των Εθνικοαπελευθερωτικών Οργανώσεων. …

Η διεύθυνση των φυλακών, για να μπορεί να ελέγχει και την εσωτερική ζωή των κρατουμένων μέσα στον όρμο και στις σκηνές ακόμα, τοποθέτησε σε κάθε σκηνή σχεδόν κι έναν δικό της άνθρωπο, κατά προτίμηση ποινικό κρατούμενο, δηλαδή κατάδικο για αδίκημα του κοινού ποινικού δικαίου. Η καθοδήγηση του όρμου πήρε αμέσως τα μέτρα της. Συνέστησε να μην κακομεταχειριστούν σε καμία περίπτωση και σε καμία σκηνή οι εγκάθετοι, αντίθετα να τους δείξουν φιλοξενία, συμπάθεια, περιποίηση και να τους προσφέρουν απ’ ό,τι διέθεταν: φαγητό βελτιωμένο, καφεδάκι, τσιγάρα, γλυκίσματα που λάβαιναν με δέματα από τα σπίτια τους, να τους καλούν στις ψυχαγωγικές τους εκδηλώσεις και γενικά να μην τους ξεχωρίζουν μεταξύ τους. Παράλληλα συνέστησε αυστηρή προσοχή και απόλυτη εχεμύθεια γύρω από την οργάνωση γενικά του όρμου, του μηχανισμού συλλογής και κυκλοφορίας των ειδήσεων και ιδιαίτερα του μηχανισμού επικοινωνίας με τον έξω κόσμο. Στις ιδιαίτερες συναντήσεις τους οι κρατούμενοι αποκαλούσαν το βαλτό της σκηνής χαφιέ.

Ο μπάρμπα-Μιχάλης Παπαμαύρος, 70 χρονών και πάνω τότε (σημ. και όμως ήταν το 1949 το πολύ 59 ετών!, έτος γέννησης 1890 ή 1893) , ήταν πάντα εξαιρετικά αγαθός και απονήρευτος. Ο φίλος που τον έβλεπε και του μετέδιδε τις ειδήσεις και τη γραμμή του στρατοπέδου τού είχε συστήσει να είναι προσεκτικός και να μην κουβεντιάζει για τίποτα απολύτως μπροστά στο χαφιέ σ’ όποια σκηνή και αν πήγαινε.

Μια μέρα ο μπάρμπα-Μιχάλης μπαίνει στη σκηνή των Κρητικών. Συνήθιζε να πηγαίνει σ’ αυτήν τακτικά γιατί οι Κρητικοί, όπου κι αν βρίσκονται, τη φιλοξενία την έχουν στο αίμα τους κι ο μπάρμπα-Μιχάλης έβρισκε εκεί λογιών-λογιών καλούδια: καφεδάκι, ξερά σύκα, καρύδια, σταφίδες, παξιμαδάκια, έβρισκε και καλή παρέα και ροζονάρανε μαζί για ώρες, πολλές φορές. Ήταν μεγαλόσωμος, καλοπερασμένος στα νιάτα του και λιχούδης.

Δεν πρόφτασε να μπει στη σκηνή και να καλοκαθίσει και πριν προφτάσουν οι ένοικοι να του κάνουν νόημα να είναι προσεχτικός, ρωτά:

-Εδώ είναι ο χαφιές; Γιατί μου’ πανε μερικά νέα κι ήρθα να σα τα πω, μα μου’ πανε να προσέχω το χαφιέ, εδώ είναι;

Οι Κρητικοί μείνανε σύξυλοι. Άλλοι σκάσανε στα γέλια, άλλοι τον σκουντούσανε να σωπάσει κι άλλοι προσπαθούσαν ν’ αλλάξουν κουβέντα.

Γέλασε ο χαφιές, σηκώθηκε διακριτικά από το στρώμα του και λέει με ευγένεια στο μπάρμπα-Μιχάλη:

-Εγώ είμαι μπάρμπα-Μιχάλη ο χαφιές. Πώς σου φαίνομαι;

– Ε καλός είσαι, καλός φαίνεσαι, πού πηγαίνεις; Κάτσε, γιατί φεύγεις; Εμάς μας είπανε να σας αγαπούμε, γιατί φεύγεις;

– Θα φύγω μπάρμπα-Μιχάλη. Θα φύγω οριστικά από δω, δε με σηκώνει το κλίμα. Θα φύγουμε όλοι μας από τον όρμο σας. Εδώ είναι κοινωνία αγγέλων, εμείς δεν έχουμε θέση σ’αυτή την κοινωνία. Μη στενοχωριέσαι, άδικα πασχίζει η διεύθυνση να σας υπονομεύσει μ’ εμάς.

Είπε και βγήκε έξω στο προαύλιο αφήνοντας τον μπάρμπα-Μιχάλη μούσκεμα στον ιδρώτα από την γκάφα του, όπως εκμυστηρευότανε αργότερα σ’ άλλους κρατούμενους.

Και πραγματικά σε δυο τρεις μέρες, όλοι αυτοί οι βαλτοί διατάχθηκαν να απομακρυνθούν από τον όρμο. Φοβήθηκε ο Γλάστρας πως θα γινόντουσαν αντί για όργανά του, όργανα των αγωνιστών και γιατί όχι, συναγωνιστές τους. …

Ζ. Φυλακές Κεφαλονιάς (Αργοστόλι), καλοκαίρι 1953 -μεγάλοι σεισμοί

Το καλοκαίρι του 1953 βάδιζε προς το τέλος του. Ήτανε Αύγουστος πια και κατά τις δέκα του μήνα μια ισχυρή σεισμική δόνηση ταρακούνησε δυνατά το νησί της Κεφαλονιάς και τη φυλακή, που παρόλο που ήτανε σωστό φρούριο με τοίχους πάχους ενός μέτρου, έπαθε σοβαρές ρωγμές. Όλοι οι κρατούμενοι, πολιτικοί και ποινικοί, ανησύχησαν υπερβολικά και βάλαν τις φωνές, ζητώντας ν’ ανοίξουν οι πόρτες και να βγουν στα προαύλια, γιατί ήτανε νύχτα. Στις φωνές και διαμαρτυρίες τους πήραν τη διαβεβαίωση από τη διεύθυνση, που ωστόσο κατέφθασε, πως ήταν μια δόνηση συνηθισμένη στο νησί, χωρίς ζημιές που πέρασε και πάει. «Κοιμηθείτε ήσυχοι μα δε θα ξαναγίνει σεισμός!!»

Οι κρατούμενοι δεν επαναπαύτηκαν και ζητούσαν επίμονα να ανοίξουν οι πόρτες των θαλάμων και των κελιών για να βγουν στα προαύλια, παρόλο που κι αυτά δεν παρείχαν εξασφάλιση, γιατί ήσαν μικρά και οι τοίχοι των θαλάμων, σε περίπτωση κατάρρευσης, θα τους σκότωναν, αλλά τέλος πάντων, από το να είναι σιδεραμπαρωμένοι μέσα στα μπουντρούμια και να κινδυνεύουν να καταπλακωθούν κει μέσα, προτιμότερο ήταν να βρίσκονται στα προαύλια. Ήταν η πρώτη μορφή διεκδίκησης, που έμεινε απραγματοποίητη. Οι πόρτες δεν άνοιξαν και οι κρατούμενοι συνέχισαν τις φωνές και τις διαμαρτυρίες τους, με χωνιά που φτιάξανε πρόχειρα με χαρτόνια, όλη τη νύχτα. Η πόλη του Αργοστολίου, θέλεις από την τρομάρα του σεισμού, θέλεις από τις φωνές των φυλακισμένων δεν είχε κι αυτή ησυχάσει όλη τη νύχτα.

Με το ξημέρωμα της επόμενης μέρας μια επιτροπή ζήτησε να παρουσιαστεί στο διευθυντή της φυλακής Μανώλη Μπουζάκη. Σ’ αυτήν συμμετείχε κι ο Σαλβαράς, που δούλευε στο λογιστήριο από ένα μήνα πριν και αξίωσε χωρίς περιστροφές και παζαρέματα να μείνουν οι πόρτες των θαλάμων και των κελιών ανοιχτές  όλο το εικοσιτετράωρο και κλειστές οι πόρτες των αχτίνων, γιατί η ζωή τους διέτρεχε άμεσο κίνδυνο από τους σεισμούς. Ο Μπουζάκης αρνήθηκε κατηγορηματικά την πρόταση, ισχυριζόμενος πως δεν ήταν δικής του αρμοδιότητος αλλά του Εισαγγελέα.

Η Επιτροπή ζήτησε επίμονα να’ ρθουν ο Εισαγγελέας και ο Νομάρχης για να δώσουν λύση στο πελώριο θέμα του κινδύνου ενταφιασμού πεντακοσίων πάνω κάτω κρατουμένων. Την ίδια ώρα της παράστασης οι άλλοι κρατούμενοι με τα χωνιά από τα προαύλια και τους θαλάμους διαμαρτύρονταν εντονότατα με συνθήματα να μείνουν οι πόρτες ανοιχτές και να’ ρθει ο Εισαγγελέας και ο Νομάρχης. Οι διαπραγματεύσεις μείνανε άκαρπες. Ο Μπουζάκης ήταν ανένδοτος κι η Επιτροπή επιστρέφοντας ανακοίνωσε τα αποτελέσματα της συζήτησης που είχε με το διευθυντή και πρότεινε: Ένταση του αγώνα με φωνές και διαμαρτυρίες και επίμονη αξίωση να’ ρθουν οι Εισαγγελέας και Νομάρχης και αποχή από το συσσίτιο. Το σύνολο των κρατουμένων σαν ένας άνθρωπος, πειθάρχησε στην πρόταση συνέχισης και έντασης του αγώνα κι η φυλακή μετατράπηκε σ’ ένα φρούριο διαμαρτυρίας, ανησυχίας και αγώνα, αγώνα ζωής και θανάτου, του πιο φριχτού θανάτου, του ενταφιασμού μαζικά κάτω από τα ερείπια εκατοντάδων κρατουμένων. Ολάκαιρη η μέρα της ενδεκάτης Αυγούστου 1953 πέρασε με τους δεσμώτες να μάχονται από τους θαλάμους και τα κελιά του φρουρίου, με μοναδικό όπλο τη φωνή και την ενότητά τους. Σάμπως είχαν και τίποτα άλλο; Και οι αρχές; Μα τι άλλο. «Αγρόν ηγόραζαν» όπως πάντα.

Κει που ο αγώνας της μέρας εκείνης είχε φτάσει στο κατακόρυφο και η ώρα να ξανακλειστούν πάλι στα κελιά τους οι κρατούμενοι πλησίαζε, κατά το ηλιοβασίλεμα ήρθε πάλι μια σεισμική δόνηση κατά πολύ ισχυρότερη της προηγούμενης. Οι κρατούμενοι πάγωσαν. Νέες ρωγμές στους τοίχους και στις στέγες των φυλακών γίνανε ενώ οι προηγούμενες άνοιξαν περισσότερο. Ο κίνδυνος της κατάρρευσης και του θαψίματος των κρατουμένων διαγραφόταν άμεσος. Τρομερές σκηνές φρίκης και πανικού ξετυλίχτηκαν την ώρα εκείνη. Οι φωνές προς τη διεύθυνση, το προσωπικό και τη φρουρά μένανε χωρίς απάντηση. Οι φύλακες από την τρομάρα και τον πανικό τους εγκατέλειψαν τα πάντα κι εξαφανίστηκαν έξω από τη φυλακή, έχοντας μαζί τους και τα κλειδιά των κελιών.

Την ώρα της τρομερής εκείνης δόνησης γκρεμίστηκε από τη σκοπιά του ένας σκοπός χωροφύλακας με το όπλο του. Το ύψος της σκοπιάς, πάνω στον εξωτερικό μαντρότοιχο, θα’ταν πάνω κάτω τέσσερα μέτρα. Με το γκρέμισμά του, χτύπησε σε βράχια, από την εξωτερική πλευρά του τοίχου και έμεινε στον τόπο.

Η τρομερή αυτή δόνηση-τότε δεν ήταν γνωστοί οι βαθμοί ρίχτερ- πέραν από το θύμα αυτό της χωροφυλακής- είχε κι άλλα θύματα στην πόλη και στα χωριά, νεκρούς και τραυματίες, καθώς κι ανυπολόγιστες υλικές ζημιές σε οικήματα, όπως αργότερα γίνηκε γνωστό.

Οι φωνές απελπισίας , οι κραυγές και οι κατάρες των κρατουμένων, που είχαν ενταθεί στο έπακρο, υποχρέωσαν τον διευθυντή να παρουσιαστεί. Σαν ένας άνθρωπος όλοι οι κρατούμενοι, πολιτικοί και ποινικοί, ζήταγαν τώρα επίμονα όχι να μείνουν ανοιχτά τα κελιά μέρα νύχτα  μα να ανοίξουν διάπλατα οι φυλακές και να βγουν όλοι οι κρατούμενοι έξω από το συγκρότημα και να στρατοπεδεύσουν στο αλσύλλιο που βρισκότανε μπροστά σε αυτό, στην παραλία, δίπλα από τον προτομή του δυνάστη Μαίτλαντ.

Ο διευθυντής Μπουζάκης κάτωχρος κι αυτός ούτε απέρριπτε ούτε ενέκρινε την αξίωση αυτή των κρατουμένων. Εδήλωσε όμως πως περιμένει από στιγμή σε στιγμή τον Εισαγγελέα να δώσει λύση, που ελπίζει να είναι ικανοποιητική.

Οι διαμαρτυρίες και οι κραυγές απελπισίας των κρατουμένων δεν μετριάζονταν, αντίθετα με τα νέα δεδομένα του σκοτωμού το χωροφύλακα, με το άνοιγμα τεράστιων ρωγμών στους τοίχους και τις στέγες του συγκροτήματος, η πάλη τους γίνηκε οξύτερη, με μοναδική απαίτηση το άνοιγμα των φυλακών και την έξοδό τους από αυτές, όσο ήταν ακόμα καιρός.

Το βράδιασμα της μέρας έφτασε, οι φωνές δεν καταλάγιαζαν, η ολοήμερη νηστικομάρα δε λογαριάζονταν, λίγο νεράκι ήταν αρκετό για να βρέχουν το λαρύγγι τους οι κρατούμενοι για να μπορούν να φωνάζουν.Πολλών είχε φράξει ο λαιμός τους, η φωνή τους είχε κοπεί και μη μπορώντας να φωνάζουν χειρονομούσαν σαν τρελοί πίσω απ’ τα κάγκελα των ακτίνων, που τα ταρακούναγαν έξαλλα, μανιακά, απελπιστικά κι όσο περνούσε η ώρα και δε φαινότανε ο Εισαγγελέας τόσο κορυφωνότανε η αγωνία, με τη σκέψη πως αν επακολουθήσει  καμιά καινούργια δόνηση, αυτή θα ’τανε μοιραία για να τους θάψει ζωντανούς.

Είχε σουρουπώσει πια κι από τα μισόλογα των φυλάκων, που κι αυτοί θέλανε ν’ ανοίξουν οι φυλακές για να γλιτώσουν κι αυτοί, γινότανε γνωστό πως στ’ Αργοστόλι και στα χωριά υπήρχαν πολλά θύματα σε νεκρούς και τραυματίες και πως η κατάσταση ήταν τραγική, οπότε ξαφνικά ένας φύλακας ειδοποιεί πως ήρθε ο Εισαγγελέας και θα δεχθεί αμέσως μια επιτροπή στο γραφείο του διευθυντή. Χωρίς καμιά καθυστέρηση παρουσιάστηκε μια επιτροπή από τους Μανώλη Σιγανό, γιατρό, Συντυχάκη Δανιήλ, Μιχαλόπουλο Γιάννη κ.α. και χωρίς περιστροφές απαίτηση από τον Εισαγγελέα να δώσει εντολή, σαν αποκλειστικά αρμόδιος και υπεύθυνος για τη ζωή των εκατοντάδων κρατουμένων, ν’ ανοίξουν οι φυλακές και να περιοριστούν αυτοί σε συρματοπλεγμένο χώρο έξω από τις μάντρες, κοντά στην παραλία, χωρίς καμιά καθυστέρηση γιατί κάθε στιγμή που περνάει μπορεί να καταστεί μοιραία για όλους. Κι αυτό μέχρι να μεταφερθούν σ’ άλλες φυλακές μια που οι φυλακές αυτές κατέστησαν επικίνδυνα ετοιμόρροπες.

Ο Εισαγγελέας σαδιστικά, ψυχρά κι απάνθρωπα, με την ενδόμυχη ίσως ευχή να πραγματοποιηθεί ο φόβος των κρατουμένων, απάντησε:

«Αυτό δεν πρόκειται να γίνει ποτέ. Να πάτε στους θαλάμους σας και στα κελιά σας, να συστήσετε στους συγκρατούμενούς σας να ηρεμήσουν, γιατί διαφορετικά θα υποστείτε τις συνέπειες του νόμου, λόγω της ανταρσίας την οποία υποκινήσατε και συνεχώς υποθάλπετε.»

Η επιτροπή έμεινε αποσβολωμένη. Δεν περίμενε τέτοια αντιμετώπιση του τόσο σοβαρού θέματος για τη ζωή τόσων κρατουμένων που κινδύνευε άμεσα, από τον υπεύθυνο κρατικό αντιπρόσωπο και του δήλωσε απερίφραστα πως οι κρατούμενοι δεν θα σταματήσουν τις διαμαρτυρίες τους νύχτα μέρα, μέχρι να δοθεί η διαταγή για την έξοδό τους από τις ετοιμόρροπες φυλακές και τη μεταφορά τους σε άλλες.

Χωρίς να δεχτεί να μπει στους θαλάμους και στα κελιά, όπως του ζήτησε η επιτροπή, για να διαπιστώσει με τα ίδια του τα μάτια την  κατάσταση των κτιρίων, έφυγε έτσι στυγνός, άτεγκτος κι ανελέητος, όπως είχε έρθει.

Με την επιστροφή της επιτροπής στους θαλάμους και την ανακοίνωση στους κρατουμένους της δήλωσης του Εισαγγελέα όλοι σαν ένας άνθρωπος ξέσπασαν σε οργή και αγανάκτηση κι οι φωνές τους εντάθηκαν στο κατακόρυφο. Η κραυγή που κυριαρχούσε ήταν μια: «Βγάλτε μας έξω. Κινδυνεύουμε να ταφούμε ζωντανοί. Λαέ της Κεφαλονιάς κινητοποιήσου για να σώσεις τη ζωή μας…».

Οι φωνές όλη τη νύχτα δε σταμάτησαν ούτε λεπτό. Πολλοί άνθρωποι από τ’ Αργοστόλι είχαν ξεσηκωθεί και αξίωναν επίμονα από το διευθυντή να μην αφήσει να ταφούν ζωντανοί τόσοι άνθρωποι στις φυλακές. Αυτά τα νέα φτάσανε, μέσα από τους φύλακες και τους χωροφύλακες που, όσο πέρναγαν οι ώρες, βλέπαν κι αυτοί πως κινδύνευε η ζωή τους κι εναπόθεταν τις ελπίδες τους στην πάλη των κρατουμένων. Οι δεύτεροι, όπως ειπώθηκε, είχαν δώσει κιόλας ένα θύμα. Ο διευθυντής Μπουζάκης πηγαινοερχότανε όλη τη νύχτα από την πόλη στη φυλακή και από την φυλακή στην πόλη νευριασμένος, τρομοκρατημένος κι αμήχανος μη μπορώντας να πάρει μιαν απόφαση. Από τη μια έβλεπε τον κίνδυνο άμεσο κι απειλητικό και στη συνείδησή του προφανώς κυριαρχούσε το κρίμα να πάρει στο λαιμό του τη ζωή τόσων ανθρώπων κι από την άλλη τα χέρια του ήταν δεμένα κι η καριέρα του κρεμότανε σε μια κλωστή.

Στο μεταξύ, από την τελευταία δόνηση, οι μετασεισμικές δονήσεις, μικρές και μεγάλες, μέρα νύχτα συνεχίζονταν κι οι καρδιές των εγκλείστων πήγαιναν να σπάσουν, περιμένοντας κάθε στιγμή τη μοιραία.

Με το ξημέρωμα της δωδεκάτης Αυγούστου 1953 ο Μπουζάκης εκάλεσε τον διοικητή της φρουράς να βγάλει έξω από τη φυλακή τους κρατούμενους και του εφιστούσε την προσοχή του για τη φύλαξή τους. Ο διοικητής της φρουράς αρνήθηκε κατηγορηματικά να συμμορφωθεί και δήλωσε στον διευθυντή Μπουζάκη πως δεν αναλαμβάνει ουδεμία ευθύνη, εκτός αν του δοθεί γραφτή διαταγή υπογεγραμμένη από τον διοικητή της χωροφυλακής Αργοστολίου και τον Εισαγγελέα.

-Καλά, του απάντησε ο Μπουζάκης. Αναλαμβάνω εγώ την ευθύνη για όλα και διέταξε τον Αρχιφύλακα να οπλίσει με μακρύκανα όπλα της υπηρεσίας το φυλαχτικό προσωπικό για τη φύλαξη των κρατουμένων έξω από τις φυλακές.

Την ίδια ώρα κάλεσε πάλι την επιτροπή των κρατουμένων και τους είπε: «Ξέρω ότι παίζω το κεφάλι μου κορώνα γράμματα. Όμως αποφάσισα εγώ μόνος μου, χωρίς καμιά από πουθενά εντολή να σας βγάλω έξω. Προσέξτε όμως. Από σας δεν έχω ούτε παράπονο ούτε φόβο πως θα δραπετεύσετε. Με τους ποινικούς όμως τι γίνεται;»

Τότε η επιτροπή του απάντησε:

-Κύριε διευθυντά, κάνε το καθήκον σου κι έχετε το λόγο μας πως δεν θα προκύψει κανένα απολύτως ζήτημα. Ευχαριστούμε για την εμπιστοσύνη σας σ’ εμάς και σας δηλώνουμε υπεύθυνα και κατηγορηματικά πως αναλαμβάνουμε εμείς, εκ του αφανούς, να φυλάξουμε τους ποινικούς κρατούμενους, αρκεί να τους τοποθετήσετε σε ξεχωριστό κλωβό.

– Καλά πηγαίνετε κι ετοιμαστείτε να βγείτε, χωρίς να πάρετε μαζί σας το παραμικρό. Ταυτόχρονα δίνει εντολή στον Αρχιφύλακα να ανοίξει τις πόρτες και στο οπλισμένο προσωπικό της φυλακής να σχηματίσει κλοιό έξω από την είσοδό της, δίπλα στην προτομή του Μαίτλαντ και κάτω από τα λίγα πευκάκια που βρίσκονταν κοντά στην ακροθαλασσιά.

Οι κρατούμενοι μόλις άκουσαν πως θα βγαίναν έξω δεν πίστευαν στ’αυτιά τους και σαν ένας άνθρωπος σ’ ελάχιστα λεπτά πετάχτηκαν έξω. Πειθαρχικοί και μ’ απόφαση να εφαρμόσουν τις οδηγίες της καθοδήγησής τους, στάθηκαν στον καθορισμένο γι’ αυτούς χώρο και περίμεναν. Ο Μπουζάκης εθεώρησε σκόπιμο να τους πει πως πήρε μόνος του την πρωτοβουλία ν’ ανοίξει τις φυλακές, πως δεν έχει άλλη φρουρά, εχτός από τους φύλακές του και πως έχει δώσει εντολή, στην παραμικρή κίνηση για απόδραση, να ρίξουν οι άντρες στο ψαχνό. Ένας από την καθοδήγηση τον ευχαρίστησε δημόσια και διαβεβαίωσε πως δεν πρόκειται να συμβεί απολύτως τίποτα.

Σε διάστημα πολύ λίγης ώρας σχηματίστηκαν δύο πρόχειροι συρματοπλεγμένοι κλωβοί, ένας για τους πολιτικούς κι ένας για τους ποινικούς κρατούμενους. Παράλληλα οργανώθηκε σχέδιο διακριτικής φύλαξης των ποινικών κρατουμένων, στους οποίους ειπώθηκε πως οι πολιτικοί κρατούμενοι έχουν εγγυηθεί και γι’ αυτούς πως θα καθίσουν ήσυχοι και τους παρακάλεσαν να φανούν αντάξιοι της κρισιμότητας των στιγμών. Εκείνοι ήσαν κατενθουσιασμένοι και δήλωσαν με συγκίνηση:

«Αδέρφια μας, σε σας χρωστάμε τη ζωή μας. Να μείνετε απολύτως ήσυχοι πως δε θα δημιουργηθεί το παραμικρό».

Σε μια ώρα ακριβώς από τη στιγμή που άνοιξαν οι πόρτες των φυλακών και βγήκαν έξω οι κρατούμενοι, δόθηκε η εντολή να δημιουργηθούν ταχυκίνητα συνεργεία, ένα για κάθε αχτίνα, από τους πιο νεότερους κρατούμενους, και σε διάστημα όχι μεγαλύτερο του ενός τετάρτου, να βγάλουν όλα τα υπάρχοντα όλων των κρατουμένων έξω.

Σαν αστραπή τρέξανε τα παιδιά και σαν πουλιά πέταξαν και πριν καλά καλά περάσει το τέταρτο της ώρας όλα τα πράγματα των κρατουμένων φτάσανε -φίρδην μίγδην ειν’ αλήθεια- στο πρόχειρο υπαίθριο στρατόπεδο. Μόνο τα φάρμακα φτάσανε μ’ ιδιαίτερη φροντίδα κι επιμέλεια και παραδόθηκαν στους γιατρούς και νοσοκόμους.

Από τη στιγμή που ολοκληρώθηκε η μεταφορά των πραγμάτων έξω από τη φυλακή και πριν περάσει καλά καλά μισή ώρα και πάνω που είχαν στηθεί τα καζάνια πρόχειρα για την Παρασκευή του συσσιτίου, σείστηκε ξαφνικά κι απότομα η γης, με τέτοιο μένος και με τέτοια ένταση, σαν να’θελε να εξαφανίσει, να καταπιεί ό,τι βρισκότανε πάνω της. Ο ουρανός θόλωσε με μιας, η θάλασσα φούσκωσε απειλητική. Το απέναντι ψηλό βουνό, ο Αίνος, σκίστηκε κι ασπρόμαυρους καπνούς πέταγε από τις πλαγιές του, ενώ τεράστιοι όγκοι βράχων κατρακυλούσαν προς τους πρόποδές του.

Και οι κρατούμενοι; Σαν να τους άρπαξε μια υπεργήινη δύναμη, τους πέταξε ψηλά, κι απότομα τους παράτησε κατά γης. Η μιλιά τους είχε κοπεί. Η όψη του προσώπου τους κατακίτρινη κι ο ένας κοίταζε τον άλλο και δεν τον γνώριζε. Σαν να’χανε πέσει από άλλο πλανήτη. Ήτανε βιβλική καταστροφή κι ολάκαιρο το νησί της Κεφαλονιάς μεταμορφώθηκε σε μια άμορφη μάζα ερειπίων από την πρωτοφανή σ’ ένταση σεισμική δόνηση (τώρα θα λέγαμε 10 βαθμούς της κλίμακας Ρίχτερ) που σε μια και μόνο μονάδα χρόνου ελάχιστων δευτερολέπτων δεν άφηκε πουθενά πέτρα πάνω στην πέτρα.

Πριν καλά καλά συνέλθουν οι κρατούμενοι από την τρομάρα τους, στρέψαν τα μάτια τους στους χώρους που λίγη ώρα μένανε και τι να ιδούν; Μια άμορφη μάζα από πέτρες, ντουβάρια, σίδερα και ξύλα είχε σωριαστεί εκεί στον ίδιο αυτό χώρο που ήταν η διαμονή και κατοικία τους και μεταξύ τους σιγοψιθύριζαν: «Τι θα γινόμασταν, αν δεν μας έβγαζε έξω ο Μπουζάκης, ένας δεν θα γλίτωνε, ας είναι καλά…».

Πάνω στο Σαλβαρά σε μια στιγμή ρίχτηκε ο συγκρατούμενος και πολύ φίλος του αξέχαστος Βασίλης Κορμάς και τρέμοντας, κατακίτρινος όπως ήταν, τον ρωτούσε:

• Πού βρισκόμαστε ρε φίλε;
• Έξω από τη φυλακή, δε βλέπεις; του απάντησε.
• Αδύνατον. Πού είναι η προτομή του Μαίτλαντ;
• Άνοιξε η γης και την κατάπιε.

Και πραγματικά, ούτε ίχνος απ’ αυτό το απαίσιας μνήμης δημιούργημα δεν είχε μείνει. Είχε εξαφανιστεί μαζί με το βάθρο του και μαζί με τις φωτιές και τα καζάνια που βράζανε το συσσίτιο. Όσο και αν ψάχνανε οι κρατούμενοι να βρουν πού τα είχαν στήσει ήταν αδύνατον. Τα είχε καταπιεί η γη κι αυτά…

Μετά την τρομερή σεισμική δόνηση του Αυγουστιάτικου εκείνου πρωινού, το σκηνικό του νησιού ήταν φρικιαστικά τραγικό:

Καπνοί και σκόνες σε τεράστιες στήλες ήσαν τα πρώτα τραγικά σημάδια που φάνηκαν και σκέπασαν το νησί, σ’ όση έκταση ήταν δυνατόν να φαίνονται από τον πρόχειρο καταυλισμό των κρατουμένων. Κι οι κρατούμενοι να μην μπορούν ούτε όρθιοι, ούτε καθιστοί, ούτε πλαγιασμένοι να μείνουν. Τα νεύρα τους χόρευαν ασυγκράτητα. Οι αρμοί των ποδιών, των χεριών, της μέσης και του σβέρκου τους σαν να’χανε αποσυγκολληθεί. Το μυαλό κείνες τις στιγμές δεν κατάφερνε να λειτουργεί φυσιολογικά…

Λίγα λεπτά της ώρας είχανε περάσει από την τρομερή κι αβυσσαλέα, τη βιβλική εκείνη καταστροφή, κι αλλόφρονες, σαν μανιακοί, φάνηκαν τρέχοντας, προς τον καταυλισμό, οι πρώτοι διασωθέντες κάτοικοι του τραγικού Αργοστολιού. Οι κραυγές που ξεφώνιζαν σκίζαν τα σωθικά τ’ ανθρώπου, άναρθρες κι ακαταλαβίστικες όπως ήταν. Μα μέσα απ’ αυτούς τους γογγυσμούς και τα κλάματα, τις γκριμάτσες και τις χειρονομίες, ένας πόνος άφατος, μια θλίψη απροσμέτρητη και μια οδύνη σύνθεταν την τραγικότητα της στιγμής. Κάποιος θρηνούσε με σπαραγμό τη φαμελιά του, που ολάκερη καταπλακώθηκε από τα ερείπια, άλλος γύρευε τα παιδιά του, για τα οποία δεν είχε καμιά είδηση, άλλος τη μάνα του και τον πατέρα του κι όλοι μαζί να δέρνονται και να ολοφύρονται. Φτάσανε κοντά στα σύρματα των κρατουμένων αρκετοί, που ικέτευαν να τους δέσουν τις πληγές, που είχαν στα κεφάλια, στα χέρια, στα πόδια, παντού στο κορμί τους κι από τις πιο ανατριχιαστικές σκηνές εκείνες που ξετυλίγονταν από ανθρώπους, άντρες και γυναίκες, που είχαν παραλογίσει, που γελούσαν μαζί κι έκλαιγαν, μισότρελοι κι αλλοπαρμένοι από τη μαύρη συμφορά που τους βρήκε.

Οι πρώτες πληροφορίες, που φτάσανε στους κρατούμενους, που στο μεταξύ άρχισαν να συνέρχονται, γιατί κι οι δονήσεις μετριάστηκαν και την ψυχραιμία τους την είχαν ανακτήσει, ήταν πως σ’ όλο το Αργοστόλι, πολιτεία με 15-20 χιλιάδες κατοίκους τότε και πρωτεύουσα του νομού, δεν είχε μείνει τίποτα όρθιο. Τα πάντα είχαν καταρρεύσει και τα θύματα ήταν αδύνατο να υπολογιστούν.

Κτίρια ατράνταχτα σαν φρούρια, όπως το μέγαρο της Εθνικής Τράπεζας, το δικαστικό μέγαρο, το Μητροπολιτικό μέγαρο, η διοίκηση χωροφυλακής, οι εκκλησίες, τα σχολεία τα παλιά αρχοντικά κλπ είχαν μεταβληθεί σ’ άμορφους σωρούς ερειπίων, παρασύροντας και θάβοντας κάτω από αυτά όλους όσους βρέθηκαν τη στιγμή εκείνη της δόνησης μέσα. Υπαλλήλους, προσωπικό, επισκέπτες, ένοικους, ανθρώπους της δουλειάς και της βιοπάλης. Άσε τα άλλα σπίτια τα λιγότερο ανθεκτικά, τα φτωχόσπιτα, αυτά κατέρρευσαν σαν να’τανε από χαρτόνι. Κι οι σκοτωμένοι αμέτρητοι. Αβοήθητοι στην τύχη τους κι οι μισοζώντανοι ή μισοπλακωμένοι από τα γκρεμίσματα. Φρικιαστικές περιγραφές, όπως τις μετάφερναν, όσοι μπόραγαν. Τότε ήρθε στη φαντασία μερικών κρατουμένων η εικόνα της Χιροσίμα και Ναγκασάκι, ύστερα από το βομβαρδισμό τους με τις ατομικές βόμβες του Τρούμαν το 1945 και παρομοίωσαν τις δύσμοιρες εκείνες πολιτείες της Άπω Ανατολής με την ως προ ολίγου χαριτωμένη και γεμάτη ζωή και σφρίγος πρωτεύουσα της Κεφαλονιάς.

Δεν είχε περάσει πολλή ώρα από τη φοβερή και καταστροφική εκείνη δόνηση και καταφτάνει ο διευθυντής της φυλακής Μανώλης Μπουζάκης. Μπαίνει μέσα στα συρματοπλέγματα και γίνεται δεκτός με ζωηρά χειροκροτήματα από τους κρατούμενους. Αρκετά συγκινημένος, δεν μπορούσε να βγάλει τσιμουδιά από το στόμα του. Απλώνει τα χέρια και χαιρετά τους κρατούμενους, που όλοι μαζί τον επευφημούν, τον ευχαριστούν και τον χειροκροτούν. Τότε τον πλησιάζει μια επιτροπή από τους γιατρούς Μανώλη Σιγανό, Στάθη Κανναβό, τον Γιάννη Μιχαλόπουλο, τον Δανιήλ Συντυχάκη και τον Σαλβαρά, του εκφράζει από μέρους όλων των κρατουμένων τη βαθειά τους ευγνωμοσύνη, για την πρωτοβουλία του να τους απομακρύνει από τα κτίρια των φυλακών, που χωρίς αυτή θα ήταν τώρα όλοι νεκροί και τον παρακαλεί να κάνει ένα άλλο καλό τώρα, όχι για τους κρατούμενούς του, παρά για τους τραγικούς σεισμόπληκτους της πόλης, που, όπως μαθαίνουμε, του είπαν, ένα μεγάλο πλήθος απ’ αυτούς είναι καταπλακωμένοι στα ερείπια, οι πιο πολλοί νεκροί, μα και πάρα πολλοί τραυματίες.

• Εμείς κ. Διευθυντά, του λέει ο γιατρός ο Σιγανός, έχουμε οργανωμένο συνεργείο ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Είμαστε δυο γιατροί, έχουμε νοσοκόμους με πείρα, έχουμε φάρμακα, ενέσεις, επιδεσμικό υλικό και πολλά άλλα, για πρώτες βοήθειες.
• Και τι θέλετε; ρωτά ο Μπουζάκης.
• Να μας αφήσετε να οργανώσουμε ομάδες σωτηρίας, και να βγούμε έξω από τα σύρματα, να τρέξουμε στην πόλη να βοηθήσουμε τους τραυματίες, τους γέρους, τα γυναικόπαιδα, όλους όσους στενάζουν κάτω από τα ερείπια, ν’ ανασύρουμε νεκρούς και τραυματίες, να φέρουμε εδώ όσους βρούμε ζωντανούς και να τους περιθάλψουμε, να σώσουμε ζωές κ. διευθυντά και σας παρακαλούμε μην αργείτε, πάρτε άλλη μια σωστή απόφαση, οι στιγμές είναι τραγικές, δώστε εντολή να βγούμε έξω.
• Αξιέπαινη είναι, γιατρέ, η προθυμία και η πρωτοβουλία σας, μα πάλι να βάλω το σκοινί στο λαιμό μου; Το’βαλα τη μια φορά που σας έβγαλα έξω και γλιτώσατε και σεις κι εμείς, να το ξαναβάλω πάλι; Και μήπως έμεινε κανένας ζωντανός από τις αρχές για να τον συμβουλευθώ; Ο Εισαγγελέας κι όλο το προσωπικό των δικαστηρίων θάφτηκε κάτω από τα ερείπια του δικαστικού μεγάρου, το ίδιο κι ο Νομάρχης κι ο Διοικητής Χωροφυλακής κι άλλοι, κι άλλοι, πάω να τρελαθώ…
• Ψυχραιμία κ. διευθυντά, κάντε αυτό που σας ζητάμε, για να σας ευγνωμονούν κι άλλοι άνθρωποι, μη διστάζετε, ανθρώπους θα σώσετε.
• Δεν μπορώ γιατρέ, δε μπορώ, άσε να ιδούμε. Κι έφυγε…

Με το άκουσμα των νέων, για τον ενταφιασμό στα ερείπια όλων των εκπροσώπων των Αρχών του νησιού, οι κρατούμενοι εξεδήλωσαν βαθιά θλίψη. Άνθρωποι χάσανε τη ζωή τους, οικογένειες ξεκληρίστηκαν από τη μια στιγμή στην άλλη, ανεξάρτητα αν μερικοί από τους εκπροσώπους αυτούς, όπως ο Εισαγγελέας, παρά λίγο να’τανε ο μοιραίος άνθρωπος, όταν κατηγορηματικά αρνιότανε να διατάξει ν’ ανοίξουν οι φυλακές και να βγουν έξω. Ποιος να μιλήσει για νέμεση… Στο μεταξύ γύρω από τα συρματοπλέγματα του πρόχειρου καταυλισμού των κρατουμένων ένα πλήθος κόσμου, προ πάντων γυναικόπαιδα και ηλικιωμένοι, όσοι μπόρεσαν να ξεφύγουν από τα ερείπια, με κραυγές άναρθρες με κλάματα, με χειρονομίες απελπισίας, που φτάνανε στην τρέλα, κουτσαίνοντας και καταματωμένοι οι πιο πολλοί, ζήταγαν βοήθεια.

Στη στιγμή ο αξέχαστος γιατρός Μανώλης Σιγανός φωνάζει το συνεργείο των νοσοκόμων και τον άλλο γιατρό, τον Στάθη Κανναβό, και τους λέει:

• Εμπρός να βγούμε εμείς μόνο, έξω από τα σύρματα. Προσοχή στη φρουρά. Να μην απομακρυνθεί κανένας. Δίπλα κι έξω από τα σύρματα ανάψτε φωτιές και βάλετε τις σύριγγες να βράζουν. Ετοιμάστε όλα τα ηρεμιστικά φάρμακα κι ενέσεις που έχουμε, όλα τα παυσίπονα, τα αιμοστατικά, όλο το επιδεσμικό υλικό κι ό,τι άλλο έχουμε και γρήγορα, δουλειά, να περιθάλψουμε τον κόσμο και προσοχή, προσοχή μεγάλη μην πάθουμε καμιά ζημιά από τη φρουρά. Προσέξτε και το φαρμακευτικό υλικό, γιατί έχουμε λίγο και σε λίγη ώρα θα καταφτάσει εδώ πολύς κόσμος, μαθαίνοντας πως τους παρέχουμε βοήθεια…

Στη στιγμή τα πάντα ήταν έτοιμα. Το συνεργείο βγήκε έξω από τα σύρματα, γίνηκε ένα με τους σεισμόπληκτους και άρχισε την περίθαλψη. Οι παθόντες , κι ήσαν όλοι, μόλις ηρεμούσαν κι αισθάνονταν ανακούφιση χίλιες ευχές και ευχαριστίες δίναν στους γιατρούς και τους νοσοκόμους και περίεργοι ρωτούσαν ποιοι είσαστε εσείς; Πού βρεθήκανε τόσο καλοί άνθρωποι; Πώς γλιτώσατε; Καιρός δεν ήταν για εξηγήσεις, όμως άλλοι κρατούμενοι τους κατετόπιζαν μέσα από τα σύρματα και μόλις μάθαιναν την ιδιότητά τους ξεφώνιζαν: «Αδέρφια μας χιλιόχρονοι να είστε, καλή λευτεριά και γρήγορα  στα σπίτια σας».

Ο Σαλβαράς μια που δούλευε στο λογιστήριο της φυλακής πιο μπροστά, προσκολλήθηκε κι αυτός στο συνεργείο περίθαλψης και βγήκε από τα σύρματα. Βοήθαγε όσο μπορούσε όποιον είχε ανάγκη -και ποιος δεν είχε- και με παρηγορητικά λόγια προσπαθούσε να παρηγορήσει τους παθόντες.

Κει που βοήθαγε, μέσα στην αναταραχή και την αναμπουμπούλα, βλέπει για μια στιγμή μια κοπέλα ως είκοσι χρονών μ’ εξαίρετη κορμοστασιά και ομορφιά, ξυπόλητη, αχτένιστη και μισογδυμένη να τρέχει και να ρίχνεται πάνω του, άλλοτε γελώντας κι άλλοτε κλαίγοντας με κραυγές πόνου και οδύνης.

Πριν προφτάσει να συνέλθει η κοπέλα αρχίζει να τον καταφιλεί, σφιχταγκαλιάζοντάς τον και ρωτώντας τον πού ήτανε τόσες μέρες, γιατί δε φάνηκε και μια σειρά άλλες ακαταλαβίστικες και χωρίς ειρμό κουβέντες. Φανερό πως η κοπέλα είχε πάθει ισχυρό κλονισμό, σαν τρέλα. Ένας νοσοκόμος έτρεξε αμέσως και στη στιγμή γεμίζει μια σύριγγα και της κάνει μια ένεση στο μπράτσο. Η κοπέλα ηρέμησε, ησύχασε κι άρχισε να συνέρχεται και να ψιθυρίζει ευχαριστώ. Κάθισε σε μια πέτρα και ζήτησε νερό. Έχωσε το κεφάλι στα δυο της χέρια και τ’ ακούμπησε στα γόνατά της.

Ξαφνικά φάνηκε ένας ηλικιωμένος άνθρωπος να τρέχει με όση δύναμη του πρόσφεραν τα γερασμένα και κουρασμένα πόδια του, φωνάζοντας κάποιο όνομα και ρωτώντας τους συμπατριώτες του αν είδαν την κόρη του. Φτάνοντας κοντά στα σύρματα την αντελήφθη, την αρπάζει στην αγκαλιά του και άρχισε να ξεφωνίζει:

« Παιδί μου που σ’ έχασα. Ζεις παιδάκι μου; Χτύπησες πουθενά; Καλά είσαι; Γιατί παιδί μου δεν μου μιλάς;»

Η κοπέλα δεν αντιδρούσε. Με βλέμμα απλανές κοίταζε μια εδώ, μια εκεί, σαν να μη θυμότανε απολύτως τίποτα. Πλησίασε κι ο γιατρός, είπε την ιδιότητά του, ρώτησε τον γέροντα αν είναι κόρη του και σε καταφατική απάντηση ο γιατρός τον διαβεβαίωσε πως το κορίτσι θα γίνει καλά. Είναι γερό, μα χρειάζεται ησυχία και ηρεμία για να συνέλθει τελείως.

• Πού να τη βρούμε, παιδί μου, την ηρεμία; Τη μάνα της και τα δυο αδέρφια της τα’χω χάσει. Αν ήσαν στο σπίτι θα’ χουν θαφτεί εκεί μέσα. Άλλοι μου είπαν πως το κορίτσι έτρεχε προς τα δω κι έτρεξα κι εγώ να το συμμαζέψω. Τα ‘λεγε όσο γινότανε πιο σιγανά για να μην πάρει χαμπάρι η άρρωστη. Η αγωνία του για την τύχη της φαμελιάς του δεν περιγράφονταν. Φοβερή τραγωδία, μαζί με τόσες άλλες. Τρεις αγνοούμενοι από τη φαμίλια του κι ένα κορίτσι μισότρελο και αυτός ψυχικό και σωματικό ράκος…

Η ώρα ήταν περασμένη, κόντευε να βραδιάσει, οι κρατούμενοι μαζεύτηκαν στα συρματοπλέγματα, η περιποίηση προς τους τραυματίες σταμάτησε. Φως δεν υπήρχε πουθενά, γιατί είχανε γκρεμιστεί οι εγκαταστάσεις της Ηλεκτρικής Εταιρείας, νερό όμως ευτυχώς υπήρχε. Το σχέδιο ήταν να βοηθήσουν και την άλλη μέρα τους τραυματίες. Νηστικοί ξάπλωσαν κατάχαμα, όρεξη για φαγητό δεν υπήρχε, άλλωστε τίποτα δεν είχαν να φάνε, αν κι αυτό ήταν το λιγότερο.

Λίγο πιο μπροστά είχε καταφτάσει -από πού;- μια διμοιρία μαθητές χωροφυλακής οπλισμένοι μ’ αυτόματα και ακροβολίστηκαν γύρω από τον καταυλισμό και με το δάχτυλο στην σκανδάλη. Οι κρατούμενοι ανησύχησαν. Συνεννοήθηκαν αμέσως να μείνουν ακίνητοι όλη τη νύχτα και προσεχτικοί. Το κακό δεν αργεί να γίνει. Γλιτώσαμε από τον σεισμό, να μην πάμε από τα πολυβόλα. Όμως, σκεφτότανε ότι το καθεστώς, α! όλα κι όλα, μπορεί να μην  ίδρωσε τ’ αυτί του για τις εκατοντάδες νεκρούς, τις χιλιάδες τραυματίες των σεισμών, μπορεί να μην πήρε ακόμα ούτε το στοιχειώδες μέτρο περίθαλψης γι΄ αυτούς, αλλά για τη φύλαξη των κομμουνιστών πήρε αμέσως τα πιο δρακόντεια μέτρα. Πολυβόλα γύρω γύρω και στα χέρια  άπειρων μαθητών με ποιος ξέρει τι εντολές.

Αλλά δε θέλει ρώτημα. Σε πρώτη ύποπτη κίνηση φωτιά στο ψαχνό. Στα μάτια άλλωστε των επικεφαλής τους ζωγραφιζόταν ο φθόνος, για την τύχη που’χανε οι κρατούμενοι να γλιτώσουν τη μαζική εξόντωση και που προφανώς θα’ταν ο ενδόμυχος πόθος τους.

Την άλλη μέρα 13 Αυγούστου 1953, πρωί πρωί έφτασε ο Μπουζάκης στον καταυλισμό, ενημερώθηκε από τους φύλακες, μίλησε με τους κρατούμενους και, κάνοντας πως αγνοούσε για την υγειονομική περίθαλψη που προσφέρθηκε στους σεισμόπληκτους, δεν είπε τίποτα γι’ αυτό. Οι κρατούμενοι παράκαμψαν αυτό το θέμα και του βάλανε το ζήτημα να κάνει σήμα στο Υπουργείο να στείλει ένα οχηματαγωγό να τους πάρει.

• Δεν περίμενα να μου το πείτε, απάντησε, το σήμα δόθηκε και το πλοίο θα’ ρθει. Να μείνετε ήσυχοι. Κι έφυγε.

Ξαφνικά την ίδια μέρα κατά τις 9 π.μ. οι κρατούμενοι άκουσαν ένα παράξενο θόρυβο στον ουρανό που έμοιαζε με θόρυβο αεροπλάνου, μα πάλι τέτοιος δεν ήτανε. Ήτανε ένα ελικόπτερο που πρώτη φορά βλέπανε, που κατέβαινε σιγά σιγά μπροστά τους, στο πλάτωμα της παραλίας. Μόλις κάθισε ήσυχα-ήσυχα κι ενώ μια ασυνήθιστη κίνηση των λιγοστών οργάνων της τάξης εκδηλωνότανε, οι κρατούμενοι είδαν να βγαίνουν απ’ αυτό ο Παύλος και η Φρειδερίκη, συνοδευόμενοι από τον τότε υπουργό Εθνικής Άμυνας Παν. Κανελλόπουλο. Ήρθαν για να συμμετάσχουν… στο πένθος για την Εθνική συμφορά που ’χε πλήξει το νησί της Κεφαλονιάς, όπως διαδόθηκε αμέσως.

Το πέρασμά τους, με τη μικρή τους συνοδεία, αναγκαστικά γίνηκε μπροστά από τα συρματοπλέγματα του κλωβού των κρατουμένων. Ούτε μια ματιά δεν καταδέχτηκαν να ρίξουν προς αυτούς.

Τότε ο αξέχαστος γιατρός Μ. Σιγανός, μόλις είδε τον υπουργό Π. Κανελλόπουλο, με τον οποίο γνωριζόντουσαν αρκετά καλά, από την κατοχή, τότε που ήταν ο προσωπικός φύλακας άγγελός του, κάθε φορά που ερχότανε στην Ελλάδα, σαν εκπρόσωπος και μέλος της Κυβέρνησης του Καΐρου, του φώναξε:

• Κύριε υπουργέ! Κύριε υπουργέ! Σας παρακαλώ, να σας ιδώ μια στιγμή! Εδώ γιατρός Μανώλης Σιγανός!
• Μανώλη, εσύ εδώ; Παραξενεύτηκε τάχατε ο υπουργός πλησιάζοντας.
• Εδώ όπως βλέπετε. Μα αυτό είναι άλλη ιστορία. Σας παρακαλώ πάρα πολύ κ. υπουργέ, δώσετε αμέσως εντολή στις αρμόδιες υπηρεσίες να μας αφήσουν, εμάς τους πολιτικούς κρατούμενους, να βγούμε έξω από τα σύρματα να πάμε να βοηθήσουμε μ’ όλες μας τις δυνάμεις τους ανθρώπους που βρίσκονται καταπλακωμένοι κάτω από τα ερείπια του τρομερού σεισμού. Είναι επιταχτική ανάγκη, θα σώσουμε ζωές, πάρα πολλοί θα ‘ναι ζωντανοί και θα κινδυνεύουν από έλλειψη βοήθειας, μη διστάζετε και μην αργείτε.
• Δεν μπορώ Μανώλη, δεν μπορώ, εδώ έχω άλλη αποστολή, συνοδεύω τους Μεγαλειότατους, κι απομακρύνθηκε τρέχοντας προς αυτούς, που προχωρούσαν προς το εσωτερικό του νησιού.

Και τούτη η προσπάθεια των κρατουμένων να βοηθήσουν να σωθούν ζωές που αργοπέθαιναν αβοήθητες κάτω από τα ερείπια απότυχε παρόλο που τούτη τη φορά απευθύνθηκαν στον ανώτερο και τώρα υπεύθυνο κρατικό παράγοντα. Κι ο Σιγανός με οργή μουρμούρισε: «Ανάθεμά σε για μιλέτι και σε και κείνους που συνοδεύεις».

Η περιοδεία των βασιλιάδων δεν κράτησε περισσότερο από μια ώρα, γύρισαν στο ελικόπτερό τους κι έφυγαν. Ήρθαν, είδαν και απήλθαν…

Κι η δεύτερη μέρα του σεισμού πέρασε μ’ αγωνία, πείνα και βοήθεια πάλι στους τραυματίες.

Στη σκέψη των κρατουμένων στριφογύριζε τώρα και μια  άλλη σοβαρότατη ανησυχία. Ανησυχούσαν για τις φαμίλιες τους, που θα ‘χουν τρελαθεί από την αγωνία τους για τη ζωή τους και που μαθαίνοντας πως καταστράφηκε όλο το νησί θα ‘ταν σίγουροι πως θα ‘χαν θαφτεί κάτω από τα ερείπια της φυλακής. Μέσο επικοινωνίας δεν υπήρχε κανένα, τα πάντα είχαν καταρρεύσει. Η αγωνία τους κορυφωνότανε.

Την τρίτη μέρα από την καταστροφή, φάνηκε ένα οχηματαγωγό να πλευρίζει στο μώλο κοντά στον καταυλισμό. Ο Μπουζάκης διέταξε να ετοιμαστούν όλοι οι κρατούμενοι γι’ αναχώρηση. Η επιβίβαση γίνηκε στο άψε σβήσε και το πλοίο ξεκίνησε για την Πάτρα. Ήτανε ο πρώτος σταθμός τους, με τελικό προορισμό το Ιτζεδίν της Κρήτης.

Στην Πάτρα, ύστερα από παράκληση προς τον επικεφαλής της συνοδείας αξιωματικό, όλοι οι κρατούμενοι φτιάξανε από ένα τηλεγράφημα προς τους δικούς τους με δυο-τρεις λέξεις: «Είμαι καλά, πηγαίνω στο Καλάμι» και πήγε με συνοδεία στο τηλεγραφείο και τα’ ριξε ο αξέχαστος κρατούμενος τριατατικός Ηλίας Χαρίτος.

Το πλοίο συνέχισε την πορεία του και σε δυο μέρες όλοι οι κρατούμενοι των φυλακών της μαρτυρικής Κεφαλονιάς φτάνουνε στο Ιτζεδίν. Καταλάγιασαν εκεί, ηρέμησαν από τις εφιαλτικές σκηνές που διαδραματίστηκαν μπροστά στα μάτια τους και δεν πίστευαν ακόμα πώς σώθηκαν από το θανάσιμο κίνδυνο που διέτρεξαν. Εκεί μάθανε αργότερα, από παράγοντες της φυλακής, πως ο Μπουζάκης, ο διευθυντής της φυλακής Κεφαλονιάς, που τους έσωσε, πήρε έπαινο και προαγωγή από το υπουργείο για την πρωτοβουλία του. Το άξιζε…

Ξαναγυρίζοντας στα λημέρια του στο Ιτζεδίν ο Σαλβαράς ειδοποίησε με γράμμα τη μάνα του επιβεβαιώνοντας το τηλεγράφημα που ‘χε στείλει από την Πάτρα, πως ήταν καλά και την καθησύχαζε.

Στο Ιτζεδίν την άλλη μέρα φτάσανε πολλοί Χανιώτες επισκέπτες, όλοι όσοι είχανε δικούς τους κρατούμενους στις φυλακές Κεφαλονιάς, που δεν πίστευαν στα μάτια τους βλέποντας πως οι δικοί τους, όπως και οι άλλοι, ήταν γεροί. Σταυροκοπιόντουσαν και μιλάγανε για θαύμα. Τι είχε συμβεί;

Κάτι που δεν το ‘χαν μάθει οι κρατούμενοι της Κεφαλονιάς. Οι εφημερίδες της Αθήνας, με πηχυαίους τίτλους, μα και το ραδιόφωνο, ανακοίνωσαν μετά το σεισμό πως όλο το νησί της Κεφαλονιάς βούλιαξε, πως όλος ο κόσμος μαζί με τους φυλακισμένους χωρίς καμία εξαίρεση, εξαφανίστηκαν από το πρόσωπο της γης…

Παίρνοντας η μάνα του Σαλβαρά το γράμμα του καθότανε σ’ αναμμένα κάρβουνα. Γέμισε στο μάνι μάνι ένα καλάθι τρόφιμα και κατ’ ευθείαν για το Ιτζεδίν. Φωνές, ξεφωνητά, κλάματα πάλι στην πλατφόρμα του επισκεπτηρίου, χειρότερα από κείνα της πρώτης φοράς που τον έβλεπε στο ίδιο μέρος, πριν από ένα χρόνο πάνω κάτω.

• Ζεις παιδί μου; ήτανε η πρώτη της ερώτηση.
• Ζω μάνα, δε με βλέπεις;
• Αχ, παιδί μου, το τι τραβήξαμε και τούτη τη φορά.
• Τι τραβήξατε μάνα; Τι σας λέγανε; Πώς τα μάθατε για το σεισμό;
• Ίντα να σου λέω παιδί μου, που δεν περιγράφονται τα μαρτύριά μας. Εγώ παιδί μου ετοιμάστηκα να σου κάμω κόλλυβα, γιατί μας είπανε από το ραδιόφωνο πως εβουλιάξατε στον πάτο της θάλασσας. Όλο το σπίτι επέσαμε του θανατά απού τα μοιρολόγια. Τρεις μέρες δεν απόμεινε άθρωπος στο χωριό και στα γύρω χωριά που να μην περάσει από το σπίτι. Μέρα νύχτα ήτανε γεμάτο το σπίτι και μας επαρηγορούσανε, ώστα που ‘ρθε το τηλεγράφημά σου, παιδί μου, ας είσαι καλά κι ησυχάσαμε.
• Ε τώρα μάνα όλα περάσανε. Ησύχασε, μα καλά είμαστε όλα τα παιδιά, μόνο πες μου κάνα νέο του χωριού.
• Ίντα άλλο να σου πω, παιδί μου, που τρέμει ακόμη το φυλλοκάρδι μου από τη συφορά που αλλολίγο (: παραλίγο) να μας βρει.

Λίγα πράγματα μπόρεσαν να πουν ακόμα, η ώρα πέρασε κι η μάνα πήρε το δρόμο για το σπιτικό της κι αυτός για το θάλαμό του.