Ευρωλεξιλογικά μπροστά στις κάλπες, από την ΕφΣυν

Δημοσιεύω σήμερα, συνδυάζοντας τους τίτλους τους, δυο ακόμα σημειώματα από την τακτική μου στήλη στην  Εφημερίδα των Συντακτών, που γράφτηκαν και τα δύο για τις επικείμενες ευρωεκλογές. Το δεύτερο, το αμιγώς εκλογικό, που δημοσιεύτηκε χτες, είναι σύνοψη παλιότερου εκλογικού άρθρου του ιστολογίου, αλλά το πρώτο, τα «ευρωλεξιλογικά», που μπήκε την περασμένη  εβδομάδα, είναι καινούργιο, διότι περιέργως δεν είχαμε αφιερώσει άρθρο στα λεξιλογικά της Ευρώπης. 

Φυσικά, αυτό το πρώτο άρθρο σηκώνει πολλή επέκταση -μόνο τα σύνθετα με πρώτο συνθετικό το «ευρω» να βάλει κανείς, αρκεί. Λόγω χώρου δεν πρόλαβα να αναφερθώ αρκετά στο νόμισμα  του ευρώ, όπου θα έλεγα ότι, παρόλο που δεν λέμε «το εύρο» όπως είχε προτείνει ο Γ. Μπαμπινιώτης, προτιμότερο είναι  πιστεύω  να γράφουμε «το δίευρο»,  «το δεκάευρο» και όχι «δίευρω» κτλ που γράφουν  πολύ, και βέβαια να  τα κλίνουμε, δηλαδή «στο κέρμα του δίευρου παρουσιάζεται…». Υποθέτω βέβαια ότι οι δεινόσαυροι μπορεί και να  λένε  δίφραγκο, τάλιρο, δεκάρικο. 

Η εικόνα που χωρίζει τα δύο σημειώματα είναι παρμένη από την ΕφΣυν.

Ευρωλεξιλογικά

Σε δέκα μέρες ψηφίζουμε στις ευρωεκλογές, οπότε το σημερινό σημείωμα θα το αφιερώσουμε στα λεξιλογικά της Ευρώπης, όσο κι αν η Ευρωπαϊκή Ενωση δεν ταυτίζεται με την ευρωπαϊκή ήπειρο.

Ως γεωγραφικός όρος η Ευρώπη εμφανίζεται πρώτη φορά στον ομηρικό ύμνο «Εις Απόλλωνα», όπου έχει τη σημασία της ηπειρωτικής χώρας σε αντιδιαστολή προς την Πελοπόννησο και τα νησιά, ενώ αργότερα δηλώνει την έκταση ανάμεσα στη Μικρά Ασία και τη Βόρεια Αφρική. Αρχαίο είναι και το εθνωνύμιο Ευρωπαίος – ο Ιπποκράτης γράφει ότι «απολεμώτεροι εισίν των Ευρωπαίων οι Ασιηνοί, και ημερώτεροι τα ήθεα».

Ευρώπη βεβαίως ήταν και η κόρη του Φοίνικα (ή του Αγήνορα) και της Τηλέφασσας, που ο Δίας, αφού πήρε μορφή ταύρου, την απήγαγε και τη μετέφερε στην Κρήτη, η μητέρα του Μίνωα, του Ραδάμανθυ και του Σαρπηδόνα. Την αρπαγή της Ευρώπης τη βλέπουμε στα ελληνικά κέρματα των 2 ευρώ.

Πολύ μελάνι έχει χυθεί για την ετυμολογία της Ευρώπης· μπορεί να προέρχεται από το ευρύς + ωψ, η μεγαλομάτα δηλαδή, αν η κόρη έδωσε τ’ όνομά της στην ήπειρο, ή από το ευρωπός = πλατύς, εκτεταμένος. Αλλοι το παράγουν από το ευρώς = μούχλα, υγρασία, ενώ υπάρχει άποψη και για σημιτική προέλευση, από λέξη που δηλώνει τη Δύση. Πάντως, από τα ελληνικά, και μέσω λατινικών, η λέξη πέρασε στις περισσότερες άλλες γλώσσες, π.χ. Europe στα αγγλογαλλικά ή Europa ή Avrupa στα τουρκικά.

Η λέξη «ευρωπαϊκός» εμφανίστηκε στη γλώσσα μας τον 19ο αιώνα, ενώ υπάρχει και το ευρώπιο, ένα σπανιότατο τοξικό μέταλλο που ανήκει στις σπάνιες γαίες· έτσι το ονόμασε, προς τιμή της Ευρώπης, ο Γάλλος χημικός Ευγένιος Ντεμαρσέ που το ανακάλυψε περί το 1901· χρησιμοποιείται για να δίνει κόκκινο χρώμα στις οθόνες καθοδικού σωλήνα.

Τις τελευταίες δεκαετίες πανταχού παρόν είναι το πρόθημα ευρω- που χρησιμοποιείται για νεολογισμούς που αναφέρονται είτε στην Ευρώπη είτε στην Ε.Ε., από τους ευρωβουλευτές και το Ευρωκοινοβούλιο έως τους ευρωσκεπτικιστές, περνώντας από την ευρωλίγκα που την κατέκτησε πρόσφατα ο Παναθηναϊκός. Η ευρωζώνη βέβαια αναφέρεται στο ευρώ, το κοινό νόμισμα.

Η ίδια η Ευρωπαϊκή Ενωση ιδρύθηκε το 1957 ως Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα, με έξι αρχικά κράτη-μέλη (Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Βέλγιο, Ολλανδία, Λουξεμβούργο), ενώ αργότερα προστέθηκαν το Ηνωμένο Βασίλειο, η Δανία και η Ιρλανδία. Η Ελλάδα μπήκε στην ΕΟΚ το 1981 ως δέκατο μέλος, ενώ τις επόμενες δεκαετίες έγινε η μετονομασία σε Ευρωπαϊκή Ενωση και αυξήθηκε ο αριθμός των κρατών-μελών σε 28 για να πέσει σε 27 μετά το αναπάντεχο ή αναμενόμενο Μπρέξιτ.

Μια και το επίθετο «ευρωπαϊκός» μπορεί να αναφέρεται και σε ολόκληρη την ήπειρο, για να αναφερθούμε αναμφίσημα στην τότε ΕΟΚ λέγαμε «κοινοτικός»· από τότε που έγινε Ε.Ε., λέμε «ενωσιακός» (ή ευρωενωσιακός).

Τα ευρωπαϊκά και ενωσιακά ολοκληρώνονται εδώ, αλλά θα συνεχίσουμε την επόμενη Τετάρτη με τα λεξιλογικά των εκλογών και της ψήφου.

Μπροστά στις κάλπες

Μπροστά στις κάλπες

Τέσσερις μέρες έμειναν για τις ευρωεκλογές. Στο σημείωμα της περασμένης Τετάρτης είδαμε τα σχετικά με το πρώτο συνθετικό, σήμερα θα λεξιλογήσουμε για ψήφους και κάλπες.

Η λέξη «κάλπη» εμφανίζεται τα ελληνιστικά χρόνια, παράλληλος τύπος του αρχαίου «κάλπις», που είναι λέξη ομηρική. Σήμερα η κάλπη είναι ένα μεγάλο κιβώτιο, σε σχήμα κύβου, με μια σχισμή στην επάνω πλευρά του για να ρίχνουμε τον φάκελο με το ψηφοδέλτιο. Στην αρχαιότητα, η κάλπις ήταν άλλοτε κανάτι για νερό (με αυτή τη σημασία στον Όμηρο), άλλοτε τεφροδόχος, αλλά επίσης και μια λήκυθος όπου έβαζαν κλήρους, και από εκεί και η σημασία της ψηφοδόχου.

Στις πρώτες εκλογικές διαδικασίες του νεοελληνικού κράτους, που γίνονταν με σφαιρίδια, οι κάλπες ήταν ορθογώνια μεταλλικά κουτιά. Υπήρχε μία κάλπη για τον κάθε υποψήφιο. Εσωτερικά, η κάλπη ήταν χωρισμένη στα δύο. Στο δεξιό μέρος, που είχε χρώμα λευκό, ήταν το Ναι· στο αριστερό, που είχε χρώμα μαύρο, το Όχι. Μπροστά η κάλπη είχε έναν σωλήνα, που μέσα έβαζε ο ψηφοφόρος το χέρι του και έριχνε το σφαιρίδιο, δεξιά αν ήθελε να υπερψηφίσει τον υποψήφιο και αριστερά αν ήθελε να τον καταψηφίσει, χωρίς να φανερώνεται η προτίμησή του.

Εύλογα, για τον υποψήφιο που απέτυχε, καθιερώθηκε να λέμε ότι «τον μαύρισαν» ή ότι «έφαγε μαύρο». Κι επειδή η γλώσσα είναι συντηρητική, οι φράσεις αυτές ακούγονται ακόμα και σήμερα, ενώ το σύστημα εκλογής με σφαιρίδια τελευταία φορά εφαρμόστηκε στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920. Κατάλοιπο της ίδιας εποχής είναι και η φράση «το έριξε δαγκωτό», επειδή όποιος ήθελε να εκδηλώσει το άχτι του ή τη λατρεία του για κάποιον υποψήφιο δάγκωνε το σφαιρίδιο πριν το ρίξει στο Όχι ή στο Ναι.

Η λέξη «κάλπη» είναι σχεδόν ομόηχη με τον κάλπη, τον απατεώνα δηλαδή, αλλά αυτό είναι συμπτωματικό. Ο κάλπης έχει τουρκική ετυμολογία (kalp), άσχετο αν καμιά φορά οι κάλπες βγάζουν κάλπικο αποτέλεσμα.

Η λέξη ψήφος πάλι, κανονικά είναι θηλυκή, όμως όλο και περισσότερο ακούγεται και στο αρσενικό, ο ψήφος, τύπος που πέρασε και στα λεξικά για ν’ ανατριχιάζουν οι γλωσσαμύντορες. Αρχικά σήμαινε, στα αρχαία, το βότσαλο, τη μικρή στρογγυλή πέτρα. Κι επειδή με τέτοιες πέτρες έκαναν υπολογισμούς, το ρήμα ψηφίζω αρχικά σήμαινε «λογαριάζω, αριθμώ πράγματα». Όμως, τα βοτσαλάκια αυτά τα χρησιμοποιούσαν επίσης στις εκλογές, οπότε πήρε η ψήφος τη σημερινή της σημασία, καθώς και το ρήμα ψηφίζω.

Υποκοριστικά της ψήφου, με την αρχική σημασία του βότσαλου, ήταν η ψηφίδα, απ’ όπου τα ψηφιδωτά, αλλά και το ψηφίο, στην αρχή χαλικάκι, που πήρε τον Μεσαίωνα τη σημασία του αριθμού και που κυριαρχεί στην ψηφιακή εποχή μας. Η νεότερη ψήφος έχει αποκτήσει εδώ και μερικά χρόνια το ιδιότυπο υποτιμητικό υποκοριστικό «ψηφαλάκι», ιδίως στον δημοσιογραφικό λόγο.

Η  ψήφος είναι μυστική, αλλά η παραίνεση προς ψήφο όχι. Η στήλη σάς εύχεται καλή ψήφο, στα αριστερά!

Μεζεδάκια στο σιντριβάνι

Ποιο σιντριβάνι; Mα φυσικά το καινούργιο σιντριβάνι της Ομόνοιας.

Το σιντριβάνι, που εγκαινιάστηκε προχτές από τον δήμαρχο Αθηναίων -με αποτέλεσμα να συντριβεί (pun intended) κάθε οδηγία για τήρηση αποστάσεων αφού, όπως εύκολα θα μπορούσε -και θα έπρεπε- να προβλεφθεί, πλήθος κόσμου μαζεύτηκε, μια και τούτες τις περίεργες μέρες, που ακόμα δεν έχουν χαλαρώσει όλα τα μέτρα και δεν έχουν ανοίξει καφετέριες, ζαχαροπλαστεία και ταβέρνες (να μην πούμε για θερινα σινεμά) ώστε να ισοκατανεμηθούν όσοι αναζητούν έξοδο και διέξοδο, με το παραμικρό συνωστίζεται ο κόσμος στις πλατείες.

Στα σόσιαλ επικρίθηκε έντονα η υποκριτική στάση των καναλιών, που ήταν αμείλικτα όταν καυτηρίαζαν προηγούμενα συμβάντα συγκέντρωσης πλήθους σε πλατείες, ενώ τώρα μόνο επαίνους είχαν -στην αρχή. Αντέγραψα ένα πολύ πετυχημένο της φίλης Έλενας Μηλιώτη:

Νισάφι πια με αυτά τα παλιόπαιδα, που μαζεύονται στις πλατείες, αυτούς τους αναρχικ…, α καλέ ο Δήμαρχος είναι, μπραβο κ. Δήμαρχε, καταπληκτικό το σιντριβανι κ. Δήμαρχε, τέλεια εκδήλωση κ. Δήμαρχε.

Τέλος πάντων, χάρη στην αντίδραση αυτή, αναγκάστηκε τελικά και ο κ. Δήμαρχος ν’ αναγνωρίσει πως έκανε λάθος.

* Και ξεκινάμε με τα μεζεδάκια μας.

Ο ληξίαρχος Νομανσλάνδης θα ενδιαφερθεί για ένα άρθρο της iefimerida, αφιερωμένο στις τελευταίες ώρες του Χίτλερ.

Eκει διαβάζουμε ότι την 29η Απριλίου 1945, μια μέρα πριν από την αυτοκτονία του, «Ο Βάλετ Λιζν χορηγεί σταγόνες κοκαΐνης στο πονεμένο δεξί μάτι του Χίτλερ και του δίνει ένα κουτί χάπια για τον τυμπανισμό του».

Πιο πέρα, μετά την αυτοκτονία, διαβάζουμε ότι ο Μπόρμαν «και ο Λινζ» μπήκαν στο δωμάτιο ακούγοντας τον πυροβολισμό και βρήκαν τα δυο πτώματα -ο Χίτλερ είχε αυτοπυροβοληθεί ενώ η Εύα Μπράουν πήρε δηλητήριο.

Ο Βάλετ Λιζν (ή Λινζ μήπως; ) είναι υποψήφιος για κατάταξη τόσο στα μητρώα της Νομανσλάνδης όσο και στη Στρατιά των Αγνώριστων. Πρόκειται για τον υπηρέτη του Χίτλερ, που λεγόταν Heinz Linge, Χάιντς Λίνγκε. Ούτε Λιζν, ούτε Λινζ.

Ούτε βεβαίως Βάλετ! Απλώς, στο αγγλικό πρωτότυπο απ’ όπου αντλήθηκαν οι πληροφορίες, έλεγε Valet Linge, o βαλές, σα να λέμε, κι αυτό θεωρήθηκε το μικρό όνομά του.

Το πιο περίεργο είναι ότι, στην αρχή του άρθρου, γράφεται σωστά: Ο Μάρτιν Μπόρμαν μαζί με τον οδηγό του Χίτλερ Έριχ Κέμπκα, τον υπηρέτη του Χάιντς Λίγκε….

Ο γύρος της Ευρώπης σε 2100 λέξεις, επανάληψη

Προχτές είχαμε ευρωεκλογές, αλλά με την Ευρώπη ελάχιστα ασχοληθήκαμε στην προεκλογική περίοδο, και σχετικά λίγο στη συζήτηση των αποτελεσμάτων, τόσο από τα τηλεοπτικά πάνελ όσο και εδώ στο ιστολόγιο. Φταίω κι εγώ γι’ αυτό το τελευταίο, μια και το χτεσινό μου άρθρο ήταν απόλυτα ελληνοκεντρικό -αλλά δεν είχα μελετήσει τα αποτελέσματα στις άλλες χώρες, βλέπετε.  Επειδή όμως χτες είχα ταξίδι και δεν πρόλαβα να γράψω κάτι, σκέφτηκα να επαναλάβω ένα παλιό μου άρθρο με ευρωλεξιλογικό χαρακτήρα, κι έτσι να πιάσουμε μ’ ένα σμπάρο δυο τρυγόνια, αφού όσοι θέλουν μπορούν στα σχόλιά τους να αναφερθούν στα αποτελέσματα των εκλογών στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, ενώ όσοι έχουν βαρεθεί τις πολιτικές αναλύσεις μπορούν να λεξιλογήσουν. Κι επειδή το παλιό άρθρο γράφτηκε πριν από πέντε σχεδόν χρόνια, ελπίζω ότι οι περισσότεροι δεν θα το έχετε διαβάσει (ή ότι δεν θα το θυμάστε πολύ καλά).

Επειδή αρχικά το άρθρο είχε δημοσιευτεί σε (έντυπο) περιοδικό, που είχε περιορισμό χώρου, δεν ήταν δυνατό να αναπτύξω τα θέματα όσο θα ήθελα. Έτσι το κείμενο βγήκε πολύ βιαστικό, σαν κάτι ταξίδια που έκαναν παλιά οι Αμερικάνοι [«Είδαμε σε 36 λεπτά το Λούβρο, αν μας άφηναν να το δούμε με ποδήλατο θα κάναμε πιο γρήγορα»].  Θέλω να πω ότι για κάθε τοπωνύμιο του άρθρου μπορεί να υπάρχουν κι άλλες βάσιμες ή απλώς ενδιαφέρουσες θεωρίες ως προς την ετυμολογία του, αλλά δεν χωρούσαν σε 2000 λέξεις, που τελικά έγιναν 2100.

Κάθε διόρθωση ή παρατήρηση ευπρόσδεκτη. Παρέλειψα τα πολύ μικρά κράτη γιατί θα ξεπερνούσα το όριο των λέξεων που είχα. Αν ξέχασα και καμιά μεγάλη χώρα, ζητώ ταπεινά συγνώμη.

Μια και προχτές ψηφίσαμε για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, δεν είναι αταίριαστο να κάνουμε ένα γρήγορο ταξίδι σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Κι επειδή το ιστολόγιο με τη γλώσσα ασχολείται, το ταξίδι μας βέβαια θα είναι γλωσσικό. Μ’ άλλα λόγια, θα επισκεφτούμε μία προς μία τις πρωτεύουσες και μερικές ακόμα μεγάλες πόλεις των κρατών της Ευρώπης, για να δούμε πώς προήλθαν τα ονόματά τους. Να σημειώσω ότι θα επισκεφτούμε και ευρωπαϊκές χώρες που δεν είναι μέλη της ΕΕ.

Ξεκινάμε λοιπόν το ταξίδι μας από την Κύπρο και την πρωτεύουσα Λευκωσία. Η ονομασία της ασφαλώς ετυμολογείται από το λευκός, αλλά χωρίς να ξέρουμε την ακριβή ετυμολογία. Το βέβαιο είναι πως η πρώτη ονομασία της πόλης ήταν Λευκόθεον, ενώ στα βυζαντινά χρονικά αναφέρεται ως Λευκουσία, πράγμα που οδήγησε πολλούς να την ετυμολογήσουν από το λευκή + ουσία, ενώ επίσης υπάρχει η παράδοση ότι την ανοικοδόμησε ο Λεύκος, γιος του Πτολεμαίου Α’. Όταν ήρθαν οι Λουζινιάν, την εποχή της Φραγκοκρατίας, παρετυμολόγησαν το όνομα με το ελληνικό νίκη κι έτσι προέκυψε το Nicosia, όπως είναι γνωστή η πόλη στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Η τουρκική ονομασία, Lefkoşa, έρχεται από τα ελληνικά.

Από τη Λευκωσία προχωράμε στη Μάλτα, το άλλο μικρό νησιωτικό κράτος. Εδώ η πρωτεύουσα λέγεται Βαλέτα, και πήρε το όνομά της από τον Ζαν Παριζό ντε λα Βαλέτ, τον μεγάλο μάγιστρο του τάγματος των Ιπποτών της Μάλτας, που υπεράσπισε με επιτυχία το νησί στη μνημειώδη πολιορκία από τους Τούρκους το 1565. Ένα πρόσφατο ελληνικό βιβλίο που περιγράφει μυθιστορηματικά αυτά τα γεγονότα, είναι η Πανάκεια του Παναγιώτη Κονιδάρη, που το βρίσκω εξαιρετικό ανάγνωσμα για το καλοκαίρι που έρχεται.

Από τη Μάλτα στην Πορτογαλία. Η Λισαβόνα είναι η πρωτεύουσα, Lisboa στα πορτογαλικά. Στα μεσαιωνικά λατινικά λεγόταν Ulisipona, στα κλασικά λατινικά Olisippo ή Ulisippo, Ολυσιπώνα την αναφέρει ο Στράβωνας, και σύμφωνα με το θρύλο την ίδρυσε ο Οδυσσέας (Ulysses), πράγμα που εξηγεί υποτίθεται τις ονομασίες αυτές, αν και πιθανότερη είναι η φοινικική ετυμολογία.

Επόμενος σταθμός, η Μαδρίτη, Madrid στα ισπανικά. Το όνομα από ένα φρούριο του 10ου αιώνα που λεγόταν Magerit στα αραβικά, το οποίο πολλοί θεωρούν ότι προέρχεται από το λατινικο Majoritum (major = μείζων, σπουδαίος) αλλά μάλλον το λατινικό είναι παρετυμολογία του αραβικού ονόματος. Αλλά αφού βρεθήκαμε στην Ισπανία θα πάμε και στη Βαρκελώνη, Barcelona. Λεγόταν Βαρκινών την ελληνιστική εποχή και λέγεται πως οφείλει τ’ όνομά της στον Αμίλκα Βάρκα, τον καρχηδόνιο στρατηγό που θρυλείται πως την ίδρυσε.

Δυο βήματα πιο πέρα είναι η Μασσαλία, πανάρχαια αποικία των Φωκαέων –το όνομα βέβαια δεν έχει ελληνική προέλευση, ίσως προέρχεται από κάποια ντόπια φυλή. Στα γαλλικά είναι Marseille, το επιπλέον r ίσως να το πήρε από τη συσχέτιση με τον θεό του πολέμου (Mars). Ανεβαίνουμε στο Παρίσι, που πήρε τ’ όνομά του από τους Parisii, μια κελτική φυλή που ζούσε εκεί και που είχε πρωτεύουσα τη Lutetia ή Λουτέτσια, όνομα γνωστό στους φίλους του Αστερίξ. Ο Ιουλιανός, που είχε αγαπήσει το Παρίσι όπου έζησε χρόνια, έγραφε για «την φίλην Λουτεκίαν, ονομάζουσιν δε ούτως οι Κελτοί των Παρισίων την πολίχνην».

Ο γύρος της Ευρώπης σε 2100 λέξεις

Πρόκειται για άρθρο που δημοσίευσα (με άλλον τίτλο) στο αρ. 19 τεύχος του περιοδικού «Φαινόμενο του Λουξεμβούργου. Το θέμα της ετυμολογίας των τοπωνυμίων μ’ ενδιαφέρει πολύ και ήθελα να το δοκιμάσω, αλλά επειδή είχα περιορισμούς χώρου δεν ήταν δυνατό να αναπτύξω τα θέματα όσο θα ήθελα. Έτσι το άρθρο βγήκε πολύ βιαστικό, σαν κάτι ταξίδια που έκαναν παλιά οι Αμερικάνοι [«Είδαμε σε 36 λεπτά το Λούβρο, αν μας άφηναν να το δούμε με ποδήλατο θα κάναμε πιο γρήγορα»].

Θέλω να πω ότι για κάθε τοπωνύμιο του άρθρου μπορεί να υπάρχουν κι άλλες βάσιμες ή απλώς ενδιαφέρουσες θεωρίες ως προς την ετυμολογία του, αλλά δεν χωρούσαν σε 2ο00 λέξεις, που τελικά έγιναν 2100. Μια άλλη φορά, περισσότερα.

Κάθε διόρθωση ή παρατήρηση ευπρόσδεκτη. Παρέλειψα τα πολύ μικρά κράτη γιατί θα ξεπερνούσα το όριο των λέξεων που είχα. Αν ξέχασα και καμιά μεγάλη χώρα, ζητώ ταπεινά συγνώμη.

Το τεύχος αυτό του Φαινόμενου είναι αφιερωμένο στην Ευρώπη, οπότε σκέφτηκα να κάνουμε κι εμείς ένα γρήγορο ταξίδι σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Κι επειδή η σελίδα τούτη με τη γλώσσα ασχολείται, το ταξίδι μας βέβαια θα είναι γλωσσικό. Μ’ άλλα λόγια, θα επισκεφτούμε μία προς μία τις πρωτεύουσες και μερικές ακόμα μεγάλες πόλεις των κρατών της Ευρώπης, για να δούμε πώς προήλθαν τα ονόματά τους.

Ξεκινάμε λοιπόν το ταξίδι μας από την Κύπρο και την πρωτεύουσα Λευκωσία. Η ονομασία της ασφαλώς ετυμολογείται από το λευκός, αλλά χωρίς να ξέρουμε την ακριβή ετυμολογία. Το βέβαιο είναι πως η πρώτη ονομασία της πόλης ήταν Λευκόθεον, ενώ στα βυζαντινά χρονικά αναφέρεται ως Λευκουσία, πράγμα που οδήγησε πολλούς να την ετυμολογήσουν από το λευκή + ουσία, ενώ επίσης υπάρχει η παράδοση ότι την ανοικοδόμησε ο Λεύκος, γιος του Πτολεμαίου Α’. Όταν ήρθαν οι Λουζινιάν, την εποχή της Φραγκοκρατίας, παρετυμολόγησαν το όνομα με το ελληνικό νίκη κι έτσι προέκυψε το Nicosia, όπως είναι γνωστή η πόλη στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Η τουρκική ονομασία, Lefkoşa, έρχεται από τα ελληνικά.

Από τη Λευκωσία προχωράμε στη Μάλτα, το άλλο μικρό νησιωτικό κράτος. Εδώ η πρωτεύουσα λέγεται Βαλέτα, και πήρε το όνομά της από τον Ζαν Παριζό ντε λα Βαλέτ, τον μεγάλο μάγιστρο του τάγματος των Ιπποτών της Μάλτας, που υπεράσπισε με επιτυχία το νησί στη μνημειώδη πολιορκία από τους Τούρκους το 1565. Ένα πρόσφατο ελληνικό βιβλίο που περιγράφει μυθιστορηματικά αυτά τα γεγονότα, είναι η Πανάκεια του Παναγιώτη Κονιδάρη, που το βρίσκω εξαιρετικό ανάγνωσμα για το καλοκαίρι που έρχεται.

Από τη Μάλτα στην Πορτογαλία. Η Λισαβόνα είναι η πρωτεύουσα, Lisboa στα πορτογαλικά. Στα μεσαιωνικά λατινικά λεγόταν Ulisipona, στα κλασικά λατινικά Olisippo ή Ulisippo, Ολυσιπώνα την αναφέρει ο Στράβωνας, και σύμφωνα με το θρύλο την ίδρυσε ο Οδυσσέας (Ulysses), πράγμα που εξηγεί υποτίθεται τις ονομασίες αυτές, αν και πιθανότερη είναι η φοινικική ετυμολογία.

Επόμενος σταθμός, η Μαδρίτη, Madrid στα ισπανικά. Το όνομα από ένα φρούριο του 10ου αιώνα που λεγόταν Magerit στα αραβικά, το οποίο πολλοί θεωρούν ότι προέρχεται από το λατινικο Majoritum (major = μείζων, σπουδαίος) αλλά μάλλον το λατινικό είναι παρετυμολογία του αραβικού ονόματος. Αλλά αφού βρεθήκαμε στην Ισπανία θα πάμε και στη Βαρκελώνη, Barcelona. Λεγόταν Βαρκινών την ελληνιστική εποχή και λέγεται πως οφείλει τ’ όνομά της στον Αμίλκα Βάρκα, τον καρχηδόνιο στρατηγό που θρυλείται πως την ίδρυσε.

Δυο βήματα πιο πέρα είναι η Μασσαλία, πανάρχαια αποικία των Φωκαέων –το όνομα βέβαια δεν έχει ελληνική προέλευση, ίσως προέρχεται από κάποια ντόπια φυλή. Στα γαλλικά είναι Marseille, το επιπλέον r ίσως να το πήρε από τη συσχέτιση με τον θεό του πολέμου (Mars). Ανεβαίνουμε στο Παρίσι, που πήρε τ’ όνομά του από τους Parisii, μια κελτική φυλή που ζούσε εκεί και που είχε πρωτεύουσα τη Lutetia ή Λουτέτσια, όνομα γνωστό στους φίλους του Αστερίξ. Ο Ιουλιανός, που είχε αγαπήσει το Παρίσι όπου έζησε χρόνια, έγραφε για «την φίλην Λουτεκίαν, ονομάζουσιν δε ούτως οι Κελτοί των Παρισίων την πολίχνην».