Ο Μ. Καραγάτσης τοτέμ;

Χτες, εφτά στις δέκα αναρτήσεις φίλων μου στο Φέισμπουκ αφορούσαν την Καραγατσιάδα που έχει ξεσπάσει τις τελευταίες 2-3 μέρες στα ελληνικά σόσιαλ μίντια. Δέχομαι ότι οι φίλοι μου δεν είναι δείγμα αντιπροσωπευτικό, αλλά και πάλι, αν στο Υπερπέραν έχει καλό σήμα, ο Μ. Καραγάτσης μάλλον θα καμαρώνει που, 64 χρόνια μετά τον θάνατό του, το έργο του ή το πρόσωπό του μπορεί να προκαλεί τόσο έντονες συζητήσεις.

H αρχή  έγινε με το άρθρο της συγγραφέας (σικ, ρε) Ρένας Λούνα (το επώνυμο είναι ψευδώνυμο)  με τίτλο Η πατριαρχία δεν φύτρωσε μόνη της: Η «Μεγάλη Χίμαιρα» και οι έμφυλες ταυτότητες, που δημοσιεύτηκε στη Lifo στις 20 του μήνα.

Αμέσως άρχισε στα σόσιαλ ένα κύμα επιθέσεων κατά του άρθρου. Το κατηγόρησαν για γουοκίλα, για λογοκριτική διάθεση και για τα εφτά θανάσιμα αμαρτήματα -ανάμεσά τους και συγγραφείς, όπως ο Χ.  Χωμενίδης. Εύλογα υπήρξε απάντηση από  άλλους, κι έτσι,  εδώ και 3-4 μέρες ο κ. Δημήτρης Ροδόπουλος, αυτό ήταν το πραγματικό  όνομά του, μονοπωλεί τη φιλολογική συζήτηση. Κατά σύμπτωση, λίγες μέρες νωρίτερα είχε φύγει από τη ζωή η μοναχοκόρη του συγγραφέα, η Μαρίνα  Καραγάτση.

Είπα πιο πάνω για τα 64 χρόνια από τον θάνατό του,  όμως κάποιοι συγγραφείς έχουν μια δεύτερη ζωή, που τους την  εξασφαλίζει η μεταφορά έργων τους στη μικρή ή στη μεγάλη οθόνη  ή στο σανίδι του θεάτρου. Ο Καραγάτσης λοιπόν  βρισκόταν  τα  προηγούμενα χρόνια στην επικαιρότητα,  όπως και τα έργα του, κάποια από τα οποία έγιναν σειρές στην  τηλεόραση ενώ άλλα τα διασκεύασε για το θέατρο και τα ανέβασε ο εγγονός του, ο πολύ καλός σκηνοθέτης Δημήτρης Τάρλοου, γιος της Μαρίνας.

Στην Καραγατσιάδα αυτή απέφυγα ως τώρα  να πάρω θέση,  επειδή ήμουν αντίθετος και με τους μεν και με πολλούς δε,  και όποιος εκφράζει τέτοια θέση δέχεται πυρά εκατέρωθεν. Eπειδή όμως πληροφορήθηκα πως αν κάποιος δεν τοποθετηθεί μέχρι τη Δευτέρα το μεσημέρι θα θεωρηθεί άτιμος, γράφω το σημερινό  άρθρο.

Όχι, δεν συμφωνώ με το άρθρο της Ρένας Λούνα, που άλλωστε είναι ένα κείμενο μόλις 12 παραγράφων, από τις οποίες οι 7 είναι αποσπάσματα από τη  «Μεγάλη χίμαιρα» του Καραγάτση. Ενώ κάνει ορισμένες εύστοχες επισημάνσεις, κρίνει τον συγγραφέα με τα σημερινά μέτρα.

Όχι, δεν συμφωνώ με όσους έσυραν τα εξ αμάξης στη Ρένα Λούνα. Δεν είναι τοτέμ ο Καραγάτσης, κριτική θα δεχτεί,  είτε παλιομοδίτικη είτε μοντέρνα.

Όχι, δεν συμφωνώ με όσους επικριτές του  Καραγάτση λένε ότι δεν υπάρχει λόγος να τον διαβάζουμε σήμερα -συνέβαλε ο Καραγάτσης, ως άνθρωπος και ως συγγραφέας, μαζί με πολλούς άλλους βέβαια, στη σημερινή νεοελληνική λογοτεχνία. Οπότε, τουλάχιστον όσοι ασχολούμαστε με την ελληνική λογοτεχνία,  πρέπει να είμαστε ενήμεροι για το έργο του.

Στον όμιλο μιλάμε

Το Σάββατο που μας πέρασε, έκανε επίσκεψη ο Πάπας στη Μασσαλία, όπου έκανε λειτουργία και μίλησε στους πιστούς στο γήπεδο Βελοντρόμ, εκεί που έπαιξε κι ο Παναθηναϊκός τις προάλλες. Μάλλον δεν θα πληροφορηθήκατε την είδηση, και όχι άδικα, αλλά εγώ που όταν είμαι στο εξωτερικό ακούω γαλλικό ραδιόφωνο στο αυτοκίνητο την άκουσα πολλές φορές και την εμπέδωσα, μάλιστα μπόρεσα ν’ ακούσω κι ένα μικρό  μέρος από το κήρυγμα απευθείας, αν και δεν κατάλαβα παρά μόνο ένα  «ατραβέρσο» που είπε, διότι ο Πάπας μιλούσε πολύ σιγά και είχε και πολύ θόρυβο στο γήπεδο.

Ήταν πάντως μια θαρραλέα κίνηση, αφού ο Πάπας  πήρε  το μέρος των  απόκληρων  που πνίγονται στη  Μεσόγειο, και  γι’ αυτό άλλωστε πήγε στη μεσογειακή Μασσαλία και όχι στο Παρίσι. Πρόσεξα λοιπόν  ότι το κήρυγμα του Πάπα το έλεγαν  «ομελί» στο ραδιόφωνο, homélie, που είναι λέξη ελληνικής ετυμολογίας, η ομιλία.

Στα γαλλικά μπήκε από τα λατινικά: το αρχαίο ομιλία έγινε homilia στα εκκλησιαστικά λατινικά, και  από εκεί omelie στα παλιά Γαλλικά και homélie στα σημερινά Γαλλικά επειδή πριν  από καναδυό αιώνες  θυμήθηκαν ότι η ομιλία είχε δασεία. Παρομοίως, από τα Γαλλικά η λέξη πέρασε στα παλιότερα λαϊκά Αγγλικά ως omelye  κι ύστερα την περίλαβαν οι λόγιοι και τη σουλουπώσανε σε homily.

Homily και homélie είναι το κήρυγμα, και ειδικότερα εκείνο το κήρυγμα στο οποίο αναπτύσσεται μια περικοπή από το Ευαγγέλιο. Η λέξη άλλωστε με τη σημασία αυτή υπάρχει και στα ελληνικά, όμως στα γαλλικά και στα αγγλικά η  εκκλησιαστική σημασία είναι η μοναδική -στα αγγλικά το homily σημαίνει μεταφορικά και την κουραστική νουθεσία, αλλά αυτό είναι επέκταση της εκκλησιαστικής σημασίας, με την έννοια «μου έκανε κήρυγμα». Αντίθετα, στα ελληνικά η λέξη «ομιλία» έχει άλλες πολύ πιο διαδεδομένες και  σημαντικές σημασίες  -ομιλία είναι η ικανότητα του ανθρώπου να  μιλάει, είναι και η χρήση της ικανότητας αυτής ως μέσο έκφρασης και επικοινωνίας, είναι και ο ιδιαίτερος τρόπος που έχει ο καθένας μας να μιλάει, είναι και η ανάπτυξη ορισμένου θέματος ενώπιον ακροατηρίου (έδωσε μια ομιλία για τον Λαπαθιώτη), είναι και η συνδιάλεξη (χρόνος ομιλίας, στην κινητή τηλεφωνία), υπάρχουν  κι άλλες χρήσεις της λέξης, και κάπου εκεί υπάρχει και η εκκλησιαστική.

Είπαμε ότι η ομιλία είχε δασεία, κι αυτό επιβιώνει στον όρο «καθομιλουμένη», που έχει μείνει έτσι να τονίζεται στην παραλήγουσα σαν είδος απολιθώματος. Αλλά δεν είδαμε την ετυμολογία της λέξης.

Η ομιλία λοιπόν προέρχεται από το ρήμα «ομιλώ», που είναι ήδη  ομηρικό. Η αρχική σημασία είναι «συναναστρέφομαι», «είμαι μαζί με κάποιον», ακόμα και «συγκεντρώνομαι». Στο π644 της Ιλιάδας το «περί νεκρόν ομίλεον» δεν σημαίνει βέβαια «μιλούσαν για τον νεκρό» αλλά «μαζεύονταν γύρω από το πτώμα του».

Η σημασία η σημερινή, «συζητώ, συνομιλώ» είναι ελληνιστική και αναπτύχθηκε από την προηγούμενη -όταν κάποιος συναναστρέφεται με κάποιον άλλον, συζητούν. Στην Καινή Διαθήκη, αυτή η σημασία επικρατεί, π.χ. «ωμίλουν προς αλλήλους περί πάντων των συμβεβηκότων τούτων» στο Ευαγγέλιο κατά Λουκά.

Οι ψεύτικοι αρθρογράφοι του Πρόταγκον

Εδώ και δυο τρεις μέρες, στα σόσιαλ και γενικά στο ελληνικό διαδίκτυο συζητιέται πολύ μια αποκάλυψη που ξεκίνησε από την ερευνητική ομάδα XYZ Contagion, με τη συμβολή και άλλων ενεργών κυβερνοπολιτών, όπως ο φίλος μας ο Phrasaortes.

Η αποκάλυψη συνίσταται στο ότι κάποιοι από τους αρθρογράφους του ιστότοπου Protagon (protagon.gr) είναι  «ανύπαρκτοι» -θα καταλάβετε  πιο κάτω τα εισαγωγικά.

Ας πάρουμε  για παράδειγμα τον Δημήτρη Ευθυμάκη, για τον  οποίο έχουμε γράψει καναδυό φορές και στο ιστολόγιο. Όπως βλέπετε στη σελίδα του στο Πρόταγκον, από τις αρχές Μαΐου έως τις 17 Ιουνίου δημοσίευσε 20 άρθρα στον ιστότοπο -παναπεί, είναι τακτικός αρθρογράφος, όχι κάποιος περιστασιακός.

Επίσης, φαίνεται να είναι φτασμένος δημοσιογράφος, όχι κάποιος αρχάριος. Όμως, με τον Ευθυμάκη συμβαίνει κάτι περίεργο. Το όνομά του δεν  εμφανίζεται πουθενά αλλού, ούτε σε τηλεοπτικό σταθμό, ούτε σε εφημερίδα, ούτε σε περιοδικό, ούτε σε  άλλον ιστότοπο. Στις μέρες μας όλοι οι δημοσιογράφοι, ακόμα και όσοι είναι αρκετά τυχεροί ή εύκαμπτοι να έχουν  και κρατική θέση, είναι πολυαπασχολούμενοι -πώς αποτελεί εξαίρεση ο Ευθυμάκης;

Ακόμα πιο εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι, στη σελίδα του στο Πρόταγκον το εικονίδιο του Φέισμπουκ και του Τουίτερ, που σε άλλους συντάκτες οδηγεί στο προφίλ του δημοσιογράφου στα αντίστοιχα ΜΚΔ, στην περίπτωση  του Ευθυμάκη δεν οδηγεί πουθενά, ενώ το εικονίδιο του μέιλ οδηγεί στο κεντρικό μέιλ του Πρόταγκον! Σε μια εποχή που όλοι οι δημοσιογράφοι έχουν προφίλ στα σόσιαλ, άσχετο αν είναι δραστήριοι σε αυτά, μια τέτοια ολοκληρωτική απουσία φαντάζει αδιανόητη.

Υπάρχει βέβαια η φωτογραφία του Δημ. Ευθυμάκη στο σάιτ, αλλά -έκπληξη!- όπως βρήκαν  οι φίλοι ερευνητές, η φωτογραφία του γκριζομάλλη διοπτροφόρου άνδρα διατίθεται στο στοκατζίδικο φωτογραφιών CanStockPhoto.com, με την περιγραφή «Γκριζομάλλης ώριμος άνδρας που ελέγχει λογαριασμούς στο λάπτοπ του». Πληρώνοντας 8 δολάρια μπορείτε να αγοράσετε τη φωτογραφία σε μεγάλο μέγεθος και να τη χρησιμοποιείτε νόμιμα στο σάιτ σας π.χ. για να εικονογραφήσετε ένα άρθρο «Πώς να συμπληρώσετε έξυπνα τη  φορολογική σας δήλωση».

Συμπέρασμα; Ή ο κ. Ευθυμάκης συμπληρώνει το εισόδημά του ποζάροντας ως μοντέλο ή η περσόνα Ευθυμάκης είναι  πλαστή, κατασκευασμένη, και τα άρθρα του τα γράφει άλλος ή άλλοι.

Παρόμοια χαρακτηριστικά με τον Ευθυμάκη έχει και ο Αλέκος Παπαναστασίου. Από αρχές Μαΐου έως σήμερα έχει 17 άρθρα στο Πρόταγκον, λίγο λιγότερα δηλαδή από τον Ευθυμάκη, αλλά ενώ εκείνος είναι απλώς αρθρογράφος ο Παπαναστασίου ανήκει και στη συντακτική ομάδα του ιστοτόπου.

Kατά τα άλλα, ο  κ.  Παπαναστασίου είναι εξίσου αόρατος διαδικτυακά όπως και ο κ. Ευθυμάκης. Δεν υπογράφει σε κανένα  άλλο έντυπο ή ηλέντυπο, ούτε έχει παρουσία στα μέσα κοινωνικής  δικτύωσης -και πάλι τα εικονίδια πλάι στη φωτογραφία του δεν οδηγούν πουθενά.

Όσο για τη φωτογραφία, θα το μαντέψατε, είναι κι αυτή από στοκατζίδικο, από το Shutterstock.com, όπου προσφέρεται με την  περιγραφή «Μεσήλικας καθηγητής με φαλάκρα και γυαλιά» (για την ακρίβεια, το αγγλικό λέει balding, όχι bald όπως θα έλεγα εγώ -ίσως είναι θέμα ορισμού, ίσως από τακτ).

Κατά σύμπτωση, πριν  από λίγους μήνες, σε άρθρο μας για  τον  όρο «λούμπεν», ο φίλος μας ο Θρασύμαχος είχε παρατηρήσει ότι ο όρος είχε χρησιμοποιηθεί για τον Ευάγγ. Αντώναρο από τον Αλέκο Παπαναστασίου, και τότε ο φίλος μας ο Phrasaortes είχε σχολιάσει: Παρεμπιπτόντως, είναι αρκετά ενδιαφέρουσα περίπτωση ο Παπαναστασίου. Εκτός του πρόταγκον δεν υπάρχει πουθενά. Αόρατος εντελώς, κάτι το οποίο είναι σχετικά ύποπτο για δημοσιογράφο που γράφει σε πρωτοσέλιδο μεγάλης ιστοσελίδας. Κι άλλοι αρθρογράφοι του πρόταγκον παρουσιάζουν τέτοια χαρακτηριστικά, όπως για παράδειγμα ο Ευθυμάκης. Όλων τους τα άρθρα μάλιστα έχουν και μια συγκεκριμένη θεματολογία, οπότε μάλλον πρόκειται για συντονισμένη προσπάθεια προπαγάνδας μέσω ψευδωνύμων. Είχα μπει κι εγώ στη  συζήτηση, λέγοντας ότι «λένε ότι ο Ευθυμάκης είναι ο Δημήτρης Καμπουράκης». Δεν είναι  δική μου άποψη, κάπου το άκουσα να το λένε. Πάντως, ο Ευθυμάκης άρχισε να γράφει στο Πρόταγκον, το μόνον της  ζωής του στασίδιον, μετά τη λήξη της συνεργασίας του Καμπουράκη με τον ιστότοπο.

Κοντά σ’ αυτούς, και ο Ανδρέας Στασινός, ο Πέτρος Καράς και η Ματίνα  Δελή συμπληρώνουν την πεντάδα των  ψεύτικων αρθρογράφων: κι αυτοί δεν έχουν άλλη παρουσία κι έχουν φωτογραφία στοκατζίδικη, ψεύτικη.

Κάλπες και κάλπηδες

Καθώς πλησιάζουμε στις εκλογές, σκέφτηκα να βάλω μερικά εκλογολεξιλογικά άρθρα κι  έτσι την περασμένη εβδομάδα είχαμε ένα άρθρο για τη λέξη «ψήφος». Την ψήφο (ή τον ψήφο; ) ή τέλος πάντων το ψηφοδέλτιο το ρίχνουμε στην κάλπη, οπότε σήμερα, όπως κάποιοι ήδη ζητήσατε στα σχόλια του προηγούμενου άρθρου, θα δούμε  τη λέξη «κάλπη». Κάποια  από αυτά που θα πούμε  σήμερα έχουν ήδη δημοσιευτεί σε προηγούμενα άρθρα, που δεν είναι περίεργο τη στιγμή που τόσες και τόσες εκλογικές διαδικασίες έχει δει το ιστολόγιο στα 14+ χρόνια που λειτουργεί.

Η κάλπη είναι τύπος της ελληνιστικής περιόδου, ενώ ο τύπος κάλπις είναι λέξη ομηρική. Σήμερα η κάλπη είναι ένα μεγάλο κιβώτιο, σε σχήμα κύβου, ξύλινο ή από διαφανές πλαστικό, με μια σχισμή στην επάνω πλευρά του για να ρίχνουμε τον φάκελο με το ψηφοδέλτιο. Στην αρχαιότητα, όμως, η κάλπις είχε διάφορες σημασίες που όλες τους αναφέρονται σε κάποιου είδους δοχείο, στάμνα, υδρία, αγγείο.

Στον Όμηρο η κάλπις είναι κανάτι για νερό. Στην  Οδύσσεια, στη ραψωδία ζ, η Αθηνά παρουσιάζεται στον Οδυσσέα παρθενικῇ εἰκυῖα νεήνιδι κάλπιν ἐχούσῃ -κι έμοιαζε κόρης τρυφερής, τη στάμνα τζη κρατούσε, το αποδίδει ο Ψυχουντάκης.

Αλλού είναι αγγείο που το χρησιμοποιούσαν σαν τεφροδόχο, αλλά επίσης και μια λήκυθος όπου έβαζαν κλήρους ή που χρησίμευε ως ψηφοδόχος. Στον διάλογο «Ερμότιμος» του Λουκιανού γίνεται λόγος για τον τρόπο που κληρώνονται οι αντίπαλοι στους αγώνες της  πάλης:

Κάλπις ἀργυρᾶ πρόκειται ἱερὰ τοῦ θεοῦ. ἐς  ταύτην ἐμβάλλονται κλῆροι μικροί, ὅσον δὴ κυαμιαῖοι τὸ μέγεθος, ἐπιγεγραμμένοι.

Στις πρώτες εκλογικές διαδικασίες του νεοελληνικού κράτους, που γίνονταν με σφαιρίδια, οι κάλπες ήταν ορθογώνια μεταλλικά κουτιά. Υπήρχε μία κάλπη για τον κάθε υποψήφιο, δηλαδή σε μια εκλογική περιφέρεια που εξέλεγε 10 βουλευτές μπορεί να υπήρχαν  σε κάθε εκλογικό τμήμα 30 ή 40 κάλπες.

Εσωτερικά, η κάλπη ήταν χωρισμένη στα δύο. Στο δεξιό μέρος, που είχε χρώμα λευκό, ήταν το Ναι· στο αριστερό, που είχε χρώμα μαύρο, το Όχι. Μπροστά η κάλπη είχε έναν σωλήνα, που μέσα έβαζε ο ψηφοφόρος το χέρι του και έριχνε το σφαιρίδιο, δεξιά αν ήθελε να υπερψηφίσει τον υποψήφιο και αριστερά αν ήθελε να τον καταψηφίσει, χωρίς να φανερώνεται η προτίμησή του. Τα σφαιρίδια ήταν μικρά, σαν κορόμηλα, για να μπορούν να κρύβονται εντελώς μέσα στη γροθιά του ψηφοφόρου. Σε ένα φύλλο του Ρωμηού περί το 1885, ο Φασουλής συμβουλεύει τον Περικλέτο:

Ζήτησε το σφαιρίδιον, βάλε στην κάλπη χέρι
και τι ποιεί η δεξιά η άλλη να  μην ξέρει.

Όπως γράφει ο Παπαδιαμάντης στους Χαλασοχώρηδες (όπου υπήρχαν πέντε υποψήφιοι για να  εκλεγεί ο ένας): Αι πέντε κάλπαι συνδεδεμέναι όπως ήσαν διά του χονδρού σύρματος, αλλόκοτοι, ατερπείς, πένθιμοι κατά το ήμισυ, λευκαί και μαύραι, ωμοίαζον με πέντε καταδίκους του κατέργου, το ήμισυ της κεφαλής ξυραφισμένους, δέσμιους με την αυτήν άλυσιν, κύπτοντας επιπόνως, εκτελούντας την ημερησίαν αγγαρείαν εις τον ναύσταθμον.

Όταν τελείωνε η ψηφοφορία, άνοιγαν τις κάλπες και μετρούσαν τα Ναι και τα Όχι για κάθε υποψήφιο και εκλέγονταν αυτοί με το μεγαλύτερο θετικό ισοζύγιο. Μια λεπτομέρεια είναι ότι σε περίπτωση που το άθροισμα των Ναι και των Όχι ήταν μεγαλύτερο από τον αριθμό των ψηφισάντων, τα πλεονάζοντα σφαιρίδια αφαιρούνταν από το Ναι.

Φίλντισι, μια ωραία λέξη

Επειδή χτες είχα μια δουλειά και δεν προλάβαινα να γράψω φρέσκο άρθρο, αναδημοσιεύω σήμερα ένα παλιότερο άρθρο, και μάλιστα από τους πρώτους μήνες του ιστολογίου, αφού η αρχική του δημοσίευση έγινε λίγο πριν συμπληρώσει τρεις μήνες ζωής το ιστολόγιο -και στη συνέχεια μπήκε και στο βιβλίο μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία».

Τυχαία ξαναείδα το παλιό αυτό άρθρο πριν από λίγες μέρες, και μου άρεσε, οπότε σκέφτηκα σήμερα να το επαναλάβω, αν και τελικά το άλλαξα κάμποσο και πρόσθεσα και καινούργιο υλικό.

Φίλντισι είναι, καταρχήν, το ελεφαντόδοντο. Ωραία λέξη είναι, εξαιρετικά εύηχη, ενδιαφέρουσα ιστορία έχει, ας την κοιτάξουμε.

Φιλντισένιος αλφίλ από το νησί Λιούις

Στα ελληνικά, λέμε ελέφαντας, ελέφας στα αρχαία ελληνικά και από εκεί πέρασε στις δυτικότερες ευρωπαϊκές γλώσσες κι έχουμε το εγγλέζικο elephant και τα άλλα. Όμως στα αρχαία, ‘ελέφας’ ήταν και το ελεφαντόδοντο και το ζώο ο ελέφαντας, και μπορούμε να υποθέσουμε πως οι αρχαίοι πρώτα θα είδαν αντικείμενα από ελεφαντόδοντο και μετά ελέφαντες. Στον Όμηρο τουλάχιστον όλες οι εμφανίσεις της λέξης ‘ελέφας’ (αν δεν μου ξέφυγε καμία) αφορούν το ελεφαντόδοντο, όχι το ζώο. Για παράδειγμα, στο δ της Οδύσσειας ο Τηλέμαχος παινεύει την πολυτέλεια που βλέπει στο παλάτι του Νέστορα, όπου

χρυσοῦ τ’ ἠλέκτρου τε καὶ ἀργύρου ἠδ’ ἐλέφαντος

ή, στη μετάφραση του Αργύρη Εφταλιώτη, «το μάλαμα και το ήλεχτρο, τὸ φίλντισι, τ’ ασήμι».

Βρίσκω επίσης πως η λέξη απαντά ήδη στη Γραμμική Β΄ ως e-re-pa. Ανατολικό δάνειο λοιπόν, μάλλον από μικρασιάτικη γλώσσα, αλλά η ετυμολογία της λέξης έχει κάποιες δυσκολίες  –όποιος θέλει, τις βρίσκει στο ετυμολογικό του Σαντρέν.

Aντίθετα, στα μεσαιωνικά χρόνια, η λ. ‘ελέφας’ ή ‘ελέφαντας’ σημαίνει μόνο το ζώο, ενώ υπάρχουν και παραλλαγές, όπως ‘αλέφαντας’ ή ‘αλέφας’. Σε κάποια από τις παραλλαγές της Φυλλάδας του Μεγαλέξαντρου διαβάζω ότι «Ο Πώρος όρθωσεν πενήντα χιλιάδες αλέφαντους και εις πάσα αλέφαντον όρθωσεν ωσάν πύριγος απάνου». Προφανώς από εκεί ετυμολογείται το επώνυμο του γνωστού προπονητή.

Στα λατινικά, το ελεφαντόδοντο είναι ebur· κι αυτή η λέξη δάνειο είναι, μάλλον από τα αιγυπτιακά. Το ζώο όμως, ο ελέφαντας, λέγεται αλλιώς: elephas ή elephantus, ολοφάνερο δάνειο από τα ελληνικά. Βλέπετε, τους ελέφαντες τους γνώρισαν από πρώτο χέρι από την εκστρατεία του Πύρρου, όπου παραλίγο να πάθουν τη νίλα, και τούς έμεινε ζωντανή η ανάμνηση. Από το ebur το λατινικό, ή μάλλον από το επίθετο ebureus (φιλντισένιος) βγαίνει το ιταλικό avorio, το γαλλικό ivoire κι από εκεί το αγγλικό ivory.

Πιο πέρα, όχι. Οι Ισπανοί έχουν marfil και οι Πορτογάλοι marfin, κι αυτό δεν είναι η τράπεζα του Βγενόπουλου, είναι λέξη «συγγενική» με το φίλντισι. Τι κοινό έχει το marfil με το φίλντισι; Το «φιλ». Φιλ είναι ο ελέφαντας στα αραβικά. Στα αραβικά, το φίλντισι το λένε αζμ-αλ-φιλ, το κόκαλο του ελέφαντα. Οι Ισπανοί το είπαν almalfil, και κάποια στιγμή το αρχικό al θεωρήθηκε αραβικό άρθρο και έπεσε: malfil και μετά marfil.

Εμείς, το φίλντισι το πήραμε από τους Τούρκους. Φιλ ο ελέφαντας, ντις το δόντι, ι η κτητική αντωνυμία, παναπεί φίλντισι = ο ελέφαντας-το δόντι του, έτσι αγαπάνε να φτιάχνουν σύνθετες λέξεις οι Τούρκοι. Και οι Ρουμάνοι πήραν τη λέξη από τα τούρκικα, τη λένε fildeș. Υπάρχει και επώνυμο -είχα στον στρατό γνωρίσει έναν Φιλντίση, και υπάρχει και η συγγραφέας, Σοφία Φιλντίση. Βλέπω πως το επώνυμο είναι συχνό στη Μεσσηνία (Κοπανάκι, Κυπαρισσία).

Με τον «φιλ» όμως δεν ξεμπερδέψαμε ακόμα, όπως θα σας πει κάποιος διαβασμένος σκακιστής. Θα μου πείτε, υπάρχει ελέφαντας στο σκάκι; Στο σημερινό δυτικό σκάκι όχι, υπήρχε παλιότερα όμως, στο αραβοπέρσικο σκάκι. Και ποιο τάχα κομμάτι να είναι ο διάδοχος του αραβοπέρσικου σκακιστικού ελέφαντα, που λεγόταν, στα αραβικά, αλ-φιλ; Θα περίμενε κανείς να είναι ο πύργος, το πιο βαρύ κομμάτι· όχι όμως, είναι ο αξιωματικός, ο φου, ο τρελός, κομμάτι κομψό και ελαφρό. Βλέπετε, ο αραβικός σκακιστικός ελέφαντας ήταν ένα μάλλον αδύνατο κομμάτι, που μπορούσε να κινείται μόνο κατά δύο τετράγωνα διαγωνίως, αλλά μπορούσε να υπερπηδά το διαγώνια γειτονικό του τετράγωνο αν ήταν κατειλημμένο, όπως δηλαδή κάνει το άλογο.

Η αραβική λέξη πέρασε στην Ευρώπη με το άρθρο κολλημένο ως al-fil, από όπου και το σημερινό ισπανικό alfil. Όμως στην Ευρώπη δεν υπήρχαν ελέφαντες, κι έτσι οι ευρωπαίοι προσπαθούσαν, με λαϊκή ετυμολογία, να ερμηνεύσουν αυτό το περίεργο alfil, έτσι οι Ιταλοί το είπαν alfiere (σημαιοφόρο), ενώ οι γάλλοι το συσχέτισαν με το fol, fou, που σημαίνει τρελός αλλά και γελωτοποιός· κι έτσι βάφτισαν fou αυτό το περίεργο κομμάτι που βρισκόταν πλάι στο βασιλιά και κινιόταν περίεργα. (Η εικόνα του άρθρου

Η ονομασία πέρασε και στα ρουμάνικα και στα ελληνικά, όπου στα χρόνια τα δικά μου τον «αξιωματικό» τον έλεγαν ‘τρελό’ και ‘φου’. Αν και έχω δεκαετίες να πατήσω σε σκακιστικό σύλλογο, οι φίλοι μου σκακιστές με πληροφορούν ότι τα παιδιά σήμερα λένε κυρίως ‘αξιωματικός’ αλλά το ‘φου’ ακόμα αντέχει, ίσως επειδή είναι μονοσύλλαβο. Αντίθετα, ο ‘τρελός’ χρησιμοποιείται μόνο από μεγαλύτερους στην ηλικία παίχτες –όσο κι αν ο σκακιστικός τρελός έχει περάσει στην αθανασία χάρη στο ποίημα του Αναγνωστάκη (…μονάχα ετούτον τον τρελό μου θα κρατήσω / που ξέρει μόνο σ’ ένα χρώμα να πηγαίνει).

Το φίλντισι το λέμε ελεφαντόδοντο ή ελεφαντοστό (ελεφαντοστούν στην καθαρεύουσα). Οι λέξεις αυτές δεν είναι αρχαίες, βλέπω στον Κουμανούδη ότι πρωτοεμφανίστηκαν γύρω στο 1870-1880 ή τουλάχιστον τότε τις κατέγραψε ο ίδιος. Μη με ρωτήσετε πώς το λέγαν στα ελληνικά το ελεφαντόδοντο πριν δανειστούν το φίλντισι, διότι δεν ξέρω. Στο μεσαιωνικό λεξικό του Κριαρά βρίσκω τα ουσιαστικοποιημένα επίθετα ‘το ελεφάντινον’ και ‘το ελεφάντειον’ που σήμαιναν «ελεφαντόδοντο». Βέβαια, το επίθετο ‘ελεφάντινος’ είναι αρχαίο, θυμόμαστε όλοι τα χρυσελεφάντινα αγάλματα του Δία και της Αθηνάς.

Πάντως, λατινογενές δάνειο δεν βρίσκω στα λεξικά, ή μάλλον βρίσκω στον Δημητράκο το ‘αβόριον’, αλλά το βρίσκω όχι σαν λήμμα αλλά μόνο στο ερμήνευμα της λέξης ελεφαντοστούν. (Παρεμπιπτόντως, το να έχεις μια λέξη σε ερμήνευμα και να μην έχεις λήμμα γι’ αυτή τη λέξη είναι θαρρώ χοντρό λεξικογραφικό φάουλ, αλλά αυτό συμβαίνει και στα καλύτερα λεξικά). Το ‘αβόριο’ το βρίσκω και σήμερα στο Γκουγκλ, λίγες φορές όμως και μόνο σαν ονομασία χρώματος, που πρέπει να είναι (αλλά δεν παίρνω κι όρκο) συνώνυμο με το ιβουάρ, το οποίο είναι ένα είδος άσπρο (η γυναίκα μου ανατριχιάζει από την ιεροσυλία, διότι βέβαια άλλο ιβουάρ και άλλο άσπρο, και άλλο οι άλλες τριανταέξι ανάμεσά τους αποχρώσεις). Επίσης, τώρα τελευταία χρησιμοποιείται το εθνωνύμιο Ιβοριανός, για όσους κατάγονται από την Ακτή Ελεφαντοστού, Côte d’Ivoire γαλλιστί (και διεθνώς, μια και η κυβέρνηση της χώρας έχει ζητήσει να αποκαλείται έτσι από όλες τις χώρες), που είναι πολύ βολικό διότι πώς αλλιώς να τους πεις; Ακτελεφαντοστιανούς; Αλλά δεν θα επεκταθώ και στην ιστορία της χώρας αυτής, θα παραπάει μακριά η βαλίτσα, κι ας έχει φιλντισένιο χερούλι.

Το φίλντισι μοιάζει με το σεντέφι (από τουρκικό sedef, περσικής προέλευσης), που λέγεται και μάργαρος και είναι η ουσία που καλύπτει το εσωτερικό κάποιων οστράκων. Από το φίλντισι και από το σεντέφι κατασκευάζονται συναφή αντικείμενα, π.χ. λαβές μαχαιριών, γι’ αυτό πολλοί τα μπερδεύουν. Το λεξικό Τριανταφυλλίδη δέχεται καταχρηστικά σαν δεύτερη σημασία της λ. ‘φίλντισι’ το σεντέφι, ενώ τα νεότερα (Μπαμπινιώτη, Χρηστικό, ΜΗΛΝΕΓ) δίνουν απλώς ως πρώτη σημασία της λ. φίλντισι το ελεφαντόδοντο και δεύτερη τον μάργαρο, το σεντέφι. (Στην πρώτη του έκδοση το λεξικό Μπαμπινιώτη διέπραξε εδώ μια μεγαλόπρεπη γκάφα, διότι έλεγε ότι φίλντισι είναι ο μάργαρος μόνο. Και από ένα λαθοθηρικό λεξικό, ένα τέτοιο λάθος παίρνει τρίδιπλες διαστάσεις). Ευτυχώς το διόρθωσαν.

Από το φίλντισι φτιάχναν πράγματι πολυτελή και φίνα αντικείμενα από τα πανάρχαια χρόνια· το δώρο που δίνει ο Ευρύαλος στον Οδυσσέα στο θ της Οδύσσειας έχει «κολεόν νεοπρίστου ελέφαντος» (νιοπριόνιστο φηκάρι φιλντισένιο μεταφράζει ο Εφταλιώτης), ενώ και ο θρόνος της Πηνελόπης είναι «τορνευτός με φίλντισι και ασήμι» (ελέφαντι και αργύρω). Υπάρχουν όπως είπαμε και τα χρυσελεφάντινα αγάλματα, που ήταν από ελεφαντόδοντο επενδυμένο με πλάκες χρυσού.

Η Αφροδίτη των σπηλαίων

Μάλιστα, κατά σύμπτωση, την εποχή που γράφτηκε το αρχικό άρθρο, τα διεθνή πρακτορεία δημοσίευσαν την είδηση πως βρέθηκε σε γερμανικό σπήλαιο ένα πανάρχαιο αγαλματίδιο από χαυλιόδοντα μαμούθ, ηλικίας, λέει, 35.000 ετών –να που και οι Γερμανοί χόμο σάπιενς έθεταν τις βάσεις της τέχνης σε μια εποχή που ο δικός μας ο αρχάνθρωπος κοιμόταν τον ύπνο του δικαίου. Το φιλντισένιο αυτό έργο τέχνης είχε υπερτονισμένα τα γυναικεία του χαρακτηριστικά, πράγμα που έδωσε στους δημοσιογράφους την αφορμή να το ονομάσουν «Αφροδίτη των σπηλαίων». Θα μπορούσαμε άραγε να το πούμε φιλντισένιο, αφού δεν είναι από ελεφαντόδοντο αλλά από… μαμουθόδοντο; Πιστεύω ναι, η λέξη ‘φίλντισι’ έχει χάσει την ετυμολογική της διαφάνεια. Αντίθετα, αν πεις «ελεφαντόδοντο μαμούθ» κάποιοι θα χαμογελάσουν ή θα ενοχληθούν.

Παρόμοιες εικόνες για φιλντισένια κομψοτεχνήματα βρίσκουμε και στα δημοτικά μας τραγούδια, π.χ. «Μαλαματένιο τ’ αργαλειό και φίλντισι το χτένι», αλλά και η «Φιλντισοκοκαλένια» που την έκανε γνωστή και ευρύτερα η Μαρίζα Κωχ:

Φίλντισι βρίσκουμε όμως και στα ρεμπέτικα, αφού από «φίλντισι και μάλαμα» θα ’ναι ο μπαγλαμάς που θα πάρει δώρο στον αγαπημένο της μάγκα η πριγκιπέσα που ’ρχεται από το Μαρόκο μέσα κι έχει λίρα με ουρά, στο γνωστό ρεμπέτικο.

Μόνο που κάθε χτένι και κάθε κομψοτέχνημα σημαίνει κι ένας ελέφαντας που έχασε τους χαυλιόδοντές του και τη ζωή του. Σήμερα το εμπόριο απαγορεύεται ή διέπεται από δρακόντειες ρυθμίσεις, αλλά παλιότερα δεν ήταν έτσι. Τον 19ο αιώνα χρησιμοποιούσαν ελεφαντόδοντο για κουμπιά και για μπουτόν, για πλήκτρα του πιάνου και για τις μπάλες του μπιλιάρδου, και χιλιάδες ελέφαντες θυσιάζονταν κάθε χρόνο για να παίζουν οι Ευρωπαίοι μπιλιάρδο –στην πλάτη τους, θα λέγαμε. (Κάπου διάβασα πως η Αγγλία χρειαζόταν ελεφαντόδοντο από 4.000 ελέφαντες το χρόνο). Βρέθηκε τελικά, το 1910 περίπου, ένας δαιμόνιος Βέλγος από τη Γάνδη, ο Λέο Μπέκελαντ (Baekeland), ένας καταπληκτικός εφευρέτης που επινόησε ένα σωρό πράγματα (π.χ. το φωτογραφικό χαρτί) και που βέβαια τον κράτησε η ρουφιάνα η Αμερική. Ο Μπέκελαντ λοιπόν εφεύρε τον βακελίτη (που του ’δωσε και τ’ όνομά του) αλλά ο ξολοθρεμός των ελεφάντων δεν σταμάτησε.

Οπότε, καλύτερα σεντέφι, σκέφτομαι. Εκτός κι αν έχουν αρχίσει να λιγοστεύουν και τα όστρακα.

Ο Μανόλης Αναγνωστάκης για τη γλώσσα, ένα νεανικό πεζό και τρεις φωτογραφίες

Ο Μ. Αναγνωστάκης στο σπίτι του στην Πεύκη (φωτ. Γ. Ζεβελάκης)

Επειδή δεν το βρήκα αλλού στο Διαδίκτυο, είπα να το ανεβάσω. Διαφέρει βέβαια από τα κείμενα λογοτεχνών για τη γλώσσα που συνήθως δημοσιεύονται στο Διαδίκτυο, μια και ούτε κινδυνολογεί για παρακμή και κατάπτωση της γλώσσας, λεξιπενία των νέων και τα τοιαύτα, ούτε αναλώνεται σε λυρικές εκφράσεις για τις αμμουδιές του Ομήρου, τις περισπωμένες πάνω στο κύμα και τους αγγέλους που μιλάνε ελληνικά, αντίθετα υποστηρίζει, χωρίς να προβάλλει αξιώσεις ειδικού, πως δεν υπάρχει βάση στη γλωσσική κινδυνολογία.

Το απόσπασμα είναι παρμένο από μαγνητοφωνημένη συνομιλία του Μανόλη Αναγνωστάκη με τον Μισέλ Φάις, τον Νοέμβριο του 1992, η οποία εκδόθηκε με τη μορφή μονολόγου με επιμέλεια του Μ. Φάις και με πρόλογο του Παντελή Μπουκάλα από τις εκδόσεις Πατάκη με τον τίτλο «Είμαι αριστερόχειρ ουσιαστικά”. Βρίσκεται στις σελίδες 76 – 80 του βιβλίου.

Σκέφτηκα επίσης να ανεβάσω και τρεις όχι γνωστές φωτογραφίες του Αναγνωστάκη, παρμένες από το πλούσιο αρχείο του φίλου Γιώργου Ζεβελάκη, που τον ευχαριστώ.

Μετά το τέλος του αποσπάσματος παραθέτω και ένα νεανικό πεζό του Μ. Αναγνωστάκη. .

Σήμερα λένε μερικοί ότι ζούμε σε μια εποχή γλωσσικής κατάπτωσης και ένδειας. Ζούμε πραγματικά αυτή την κατάπτωση; Εγώ δεν το πιστεύω. Λένε ότι δεν ξέρουμε τη γλώσσα. Μήπως ξέραμε παλαιότερα τη γλώσσα; Μήπως οι παλαιότεροι ξέραν τη γλώσσα; Σήμερα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης είναι φοβερά. Το ραδιόφωνο, η τηλεόραση, ο Τύπος. Ο κόσμος διαβάζει, ακούει. Γίνονται πράγματι πολλά γλωσσικά λάθη. Πρώτα δεν γίνονταν, διότι δεν μιλούσε ο κόσμος, έβγαινε στην τηλεόραση μια εκφωνήτρια. Αυτό ήταν. Τώρα εκατό βγαίνουν κάθε μέρα σε τόσα κανάλια που υπάρχουν. Όλοι αυτοί ξέρουν καλά ελληνικά; Μπορούν να μιλήσουν; Και εγώ, που μιλάω τώρα, δεν μιλάω ελληνικά. Δεν έχω την ευχέρεια να μιλήσω στρωμένα, με σωστή σύνταξη.