Η ραψωδία, η ραπ και ο Διονύσης Σαββόπουλος

Eίδα αποσπάσματα από τη μεγάλη τηλεοπτικη συνέντευξη του Διονύση Σαββόπουλου στον Σταύρο Θεοδωράκη, και γενικά μου άρεσε, αλλά το απόσπασμα που έχει προκαλέσει τόση συζήτηση στα σόσιαλ το έχασα. Θα ήταν σε στιγμή που η  χειρίστρια του διαυλεπιλογέα έκανε διαυλοπεριήγηση.

Οπότε, αφού δεν ήμουν  αυτόπτης, μεταφέρω το επίμαχο απόσπασμα από κάποιο σάιτ μουσικών ενδιαφερόντων.

Για την ραπ και την τραπ μουσική μίλησε, μεταξύ πολλών άλλων, ο Διονύσης Σαββόπουλος όταν συνάντησε τον Σταύρο Θεοδωράκη στους Πρωταγωνιστές του Alpha με αφορμή τα 80 χρόνια του Διονύση Σαββόπουλου.

«Το ραπ βγαίνει από το rhapsody, τη λέξη ραψωδία, δηλαδή από τον Όμηρο. Τα πρώτα μεγάλα ραπ διεθνή σουξέ είναι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια. Εγώ παρακολουθώ με ενδιαφέρον τους ράπερ και τους τράπερ», ανέφερε ο μουσικοσυνθέτης.

«Μολονότι το θέμα τους είναι πολύ ναρκισσιστικό. Δηλαδή όλο λιμουζίνες, καλάσνικοφ, ναρκωτικά και εμφανίζονται με κάτι γυαλιά έτσι να πούμε. Χάλια! Παρόλα αυτά το παρακολουθώ όλο αυτό» εξήγησε.

Πολύ καλά κάνει ο Διονύσης Σαββόπουλος και παρακολουθεί τη ραπ, είναι πολύ ενδιαφέρον μουσικό και κοινωνικό φαινόμενο -και, παρόλο που έγινε σχεδόν ογδόντα χρονών, δεν απαξιώνει τα νεότερα καλλιτεχνικά ρεύματα,  όπως κάνουν πολλοί μόλις καβατζάρουν τα σαράντα.

Αλλά ο θόρυβος δεν προκλήθηκε επειδή ο Σαββόπουλος (δήλωσε ότι) παρακολουθεί τη ραπ και την τραπ ούτε επειδή επικρίνει κάποιους πρωταγωνιστές  της σκηνής αυτής. Το σούσουρο έγινε για την πρώτη παράγραφο των δηλώσεών του: Το ραπ βγαίνει από το rhapsody, τη λέξη ραψωδία, δηλαδή από τον Όμηρο. Τα πρώτα μεγάλα ραπ διεθνή σουξέ είναι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια.

Σκοτώνονται στο σκοτάδι

Σκοτώνονται στη Γάζα  με συνεχείς βομβαρδισμούς. Περισσότεροι θα σκοτωθούν αν ή μάλλον  όταν αρχίσει η χερσαία επίθεση,  αν δεν έχει κιόλας αρχίσει όταν θα διαβάζετε το άρθρο.

Σκοτώθηκαν βέβαια πολλές εκατοντάδες προηγουμένως, άμαχοι κυρίως, στην επιδρομή της Χαμάς στο Ισραήλ, που ήταν  το γεγονός που πυροδότησε τον τελευταίο γύρο αίματος.

Αλλά γιατί στο σκοτάδι; Μέρα  γίνονται συνήθως αυτά τα φονικά, κι η νύχτα πολλές φορές μέρα γίνεται από τις εκρήξεις.

Όμως εμείς εδώ λεξιλογούμε. Για τη Γάζα είχαμε βάλει ένα άρθρο την περασμένη εβδομάδα, ίσως βάλουμε κάποια στιγμή κι άλλο, σήμερα  όμως  θα λεξιλογήσω, χωρίς πολύ κέφι  είναι η αλήθεια. Κι αν λεξιλογήσουμε, θα δούμε ότι οι δυο λέξεις δεν ομοηχούν τυχαία, αλλά έχουν πολύ στενή ετυμολογική σχέση.

Το σκοτάδι είναι νεότερη λέξη, από το μεσαιωνικό σκοτάδιον, που είναι υποκοριστικό του αρχαίου «σκότος», που και αυτό έχει επιβιώσει ως τη σημερινή γλώσσα, σε μεταφορικές κυρίως ή στερεότυπες χρήσεις.

Η λέξη «σκότος» δεν είναι απλώς αρχαία, είναι ομηρική. Στο Ο578 της Ιλιάδας διαβάζουμε:

δούπησεν δὲ πεσών, τὸν δὲ σκότος ὄσσε κάλυψεν

Στη μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή: Βρόντηξε πέφτοντας, και σκέπασε τα μάτια του σκοτάδι.

Από αυτό το απόσπασμα δεν φαίνεται, αλλά στα αρχαία το γένος της λέξης «σκότος» ήταν αρχικά αρσενικό, ο σκότος. Φαίνεται καλύτερα στο εξής απόσπασμα της Οδύσσειας, τ389:

(αυτάρ Οδυσσεύς) ἷζεν ἀπ’ ἐσχαρόφιν, ποτὶ δὲ σκότον ἐτράπετ’ αἶψα·

Ο Οδυσσέας, που δεν  ήθελε να τον αναγνωρίσουν, κάθισε μακριά απ’ το τζάκι, στρέφοντας στο σκοτάδι το κορμί του.

j, το «γράμμα»- φάντασμα, παρόν και αόρατο (μια συνεργασία του Λεώνικου Καλαχώρα)

Πολλές φορές έχουμε δημοσιεύσει συνεργασίες του φίλου μας του Λεώνικου Καλαχώρα, κυρίως διηγήματα, αν και πριν  από είκοσι μέρες είχαμε βάλει δείγμα από τη μετάφρασή του στα Μεθομηρικά του Κόιντου Σμυρναίου, μαζί με την εισαγωγή του και άλλα στοιχεία. Σήμερα έχουμε μια φιλολογική συνεργασία, για το ημίφωνο j στα αρχαία ελληνικά, που θεωρώ ότι έχει ενδιαφέρον παρόλο που το θέμα είναι μάλλον δυσπρόσιτο. Χωρίς άλλες δικές μου  εισαγωγές, παραθέτω τη συνεργασία του Λεώνικου:

j· το ‘γράμμα’ φάντασμα· παρόν και αόρατο.

Βέβαια δεν είναι ‘γράμμα’ αφού δεν γράφτηκε ποτέ· φθόγγος είναι που εξαφανίστηκε πριν την ανακάλυψη της γραφής, κι έτσι δεν βρίσκεται ούτε σε σπάνιες περιθωριακές επιγραφές όπως το δωρικό σαν ϻ, το δίγαμα ϝ, το κόππα ϙ, το παμφυλιακό δίγαμα и, και το Τ που ονομάστηκε αργότερα σαμπί. Αλλά, αντίθετα με τα πιο πάνω ‘μαρτυρούμενα’, που δεν παίζουν κανένα ρόλο στη σημερινή γλώσσα, το αμαρτύρητο j έπαιξε και συνεχίζει να παίζει ενεργό ρόλο.

Για να είμαστε ακριβοδίκαιοι, το δίγαμα ϝ, με τη μορφή ϛ (στίγμα, το τελευταίο σύμπλεγμα που επιβιώνει στα ελληνικά από την προ τυπογραφίας εποχή) και το σαμπί ͳ, με τη μορφή ϡ, και το κόππα ϙ, με τη μορφή ϟ επιβιώνουν (σχετικώς) ως αριθμητικά. Επίσης το δίγαμα ϝ κάνει τη διακριτική παρουσία του σε ρηματικούς τύπους που επιδέχονται αύξηση, π.χ. εἶδον (προστ. ἰδέ, θέμα ϝιδ, πρβλ vedere) εἰργαζόμην (< ἐϝεργαζόμην), εἰργασάμην, εἴργασμαι από το ‘ἔργον’ (θέμα ϝεργ- πρβλ Werk) και τα συναφή. Επίσης συμβάλλει, μαζί με το j, στο ‘κλαίω’ και ‘καίω’ βλ. πιο κάτω.

Αλλά… ως εδώ. Οι μετρικές ανωμαλίες του Ομήρου δεν εμπίπτουν στη σημερινή γλώσσα. ΝΒ Το ‘ἔχω – εἶχον’ δεν εμπίπτει στην κατηγορία αυτή. Το θέμα είναι ‘σεχ- / seǵʰ-’· το ‘σ’ αποπίπτει και εμφανίζεται ως δασεία μόνο στον μέλλοντα ‘ἕξω’ ενώ στους υπόλοιπου τύπους μετατρέπεται σε ψιλή (απουσία δασείας) λόγω της γειτνίασης του δασέος ‘χ’ (ανομοίωση): ἔχω, εἶχον, ἔσχον, ἔσχηκα. Πρβλ εὐωχία < εύωχ-jα < εὖ ἔχω (συνεκφορά).

Εξάλλου, το j δεν μας είναι παντελώς άγνωστο. Διδάσκεται στη Σχολική Γραμματική για να ερμηνεύσει το διπλό λλ του ενεστώτα ρημάτων όπως π.χ. βάλλω και άλλων:

βάλjω > βάλλω  (μέλλοντας βαλῶ, αόριστος ἔβαλον).

στέλjω > στέλλω κλπ.

και τον ενεστώτα ρημάτων όπως  π.χ. ‘ραίνω’ από θέμα ‘ραν-’ (πρβλ ρανίς) με αντιμετάθεση

ράνjω > ραίνω  (μέλλοντας ρανῶ, αόριστος ἔρανον).

Να προσθέσουμε αυτά που λήγουν σε -ττω / -σσω…

πράγ-jω / πράκ-jω > πράττω, τατ- jω > τάττω, πλάθ- jω > πλάθω /πλάσσω.

αυτά που λήγουν σε –ζω

σχίδ- jω > σχίζω, σφύγ- jω > σφύζω, ὄδ- jω > ὄζω

Τα ‘κάω / καίω’ και ‘κλάω /κλαίω’

καϝ- jω > κάω / καίω, κλαϝ- jω > κλάω / κλαίω

ΝΒ το ϝ αναφαίνεται ως ημίφωνο ‘υ’ στους τύπους όπως ‘καῦ-μα, κλαυ-θμός

Στον όμιλο μιλάμε

Το Σάββατο που μας πέρασε, έκανε επίσκεψη ο Πάπας στη Μασσαλία, όπου έκανε λειτουργία και μίλησε στους πιστούς στο γήπεδο Βελοντρόμ, εκεί που έπαιξε κι ο Παναθηναϊκός τις προάλλες. Μάλλον δεν θα πληροφορηθήκατε την είδηση, και όχι άδικα, αλλά εγώ που όταν είμαι στο εξωτερικό ακούω γαλλικό ραδιόφωνο στο αυτοκίνητο την άκουσα πολλές φορές και την εμπέδωσα, μάλιστα μπόρεσα ν’ ακούσω κι ένα μικρό  μέρος από το κήρυγμα απευθείας, αν και δεν κατάλαβα παρά μόνο ένα  «ατραβέρσο» που είπε, διότι ο Πάπας μιλούσε πολύ σιγά και είχε και πολύ θόρυβο στο γήπεδο.

Ήταν πάντως μια θαρραλέα κίνηση, αφού ο Πάπας  πήρε  το μέρος των  απόκληρων  που πνίγονται στη  Μεσόγειο, και  γι’ αυτό άλλωστε πήγε στη μεσογειακή Μασσαλία και όχι στο Παρίσι. Πρόσεξα λοιπόν  ότι το κήρυγμα του Πάπα το έλεγαν  «ομελί» στο ραδιόφωνο, homélie, που είναι λέξη ελληνικής ετυμολογίας, η ομιλία.

Στα γαλλικά μπήκε από τα λατινικά: το αρχαίο ομιλία έγινε homilia στα εκκλησιαστικά λατινικά, και  από εκεί omelie στα παλιά Γαλλικά και homélie στα σημερινά Γαλλικά επειδή πριν  από καναδυό αιώνες  θυμήθηκαν ότι η ομιλία είχε δασεία. Παρομοίως, από τα Γαλλικά η λέξη πέρασε στα παλιότερα λαϊκά Αγγλικά ως omelye  κι ύστερα την περίλαβαν οι λόγιοι και τη σουλουπώσανε σε homily.

Homily και homélie είναι το κήρυγμα, και ειδικότερα εκείνο το κήρυγμα στο οποίο αναπτύσσεται μια περικοπή από το Ευαγγέλιο. Η λέξη άλλωστε με τη σημασία αυτή υπάρχει και στα ελληνικά, όμως στα γαλλικά και στα αγγλικά η  εκκλησιαστική σημασία είναι η μοναδική -στα αγγλικά το homily σημαίνει μεταφορικά και την κουραστική νουθεσία, αλλά αυτό είναι επέκταση της εκκλησιαστικής σημασίας, με την έννοια «μου έκανε κήρυγμα». Αντίθετα, στα ελληνικά η λέξη «ομιλία» έχει άλλες πολύ πιο διαδεδομένες και  σημαντικές σημασίες  -ομιλία είναι η ικανότητα του ανθρώπου να  μιλάει, είναι και η χρήση της ικανότητας αυτής ως μέσο έκφρασης και επικοινωνίας, είναι και ο ιδιαίτερος τρόπος που έχει ο καθένας μας να μιλάει, είναι και η ανάπτυξη ορισμένου θέματος ενώπιον ακροατηρίου (έδωσε μια ομιλία για τον Λαπαθιώτη), είναι και η συνδιάλεξη (χρόνος ομιλίας, στην κινητή τηλεφωνία), υπάρχουν  κι άλλες χρήσεις της λέξης, και κάπου εκεί υπάρχει και η εκκλησιαστική.

Είπαμε ότι η ομιλία είχε δασεία, κι αυτό επιβιώνει στον όρο «καθομιλουμένη», που έχει μείνει έτσι να τονίζεται στην παραλήγουσα σαν είδος απολιθώματος. Αλλά δεν είδαμε την ετυμολογία της λέξης.

Η ομιλία λοιπόν προέρχεται από το ρήμα «ομιλώ», που είναι ήδη  ομηρικό. Η αρχική σημασία είναι «συναναστρέφομαι», «είμαι μαζί με κάποιον», ακόμα και «συγκεντρώνομαι». Στο π644 της Ιλιάδας το «περί νεκρόν ομίλεον» δεν σημαίνει βέβαια «μιλούσαν για τον νεκρό» αλλά «μαζεύονταν γύρω από το πτώμα του».

Η σημασία η σημερινή, «συζητώ, συνομιλώ» είναι ελληνιστική και αναπτύχθηκε από την προηγούμενη -όταν κάποιος συναναστρέφεται με κάποιον άλλον, συζητούν. Στην Καινή Διαθήκη, αυτή η σημασία επικρατεί, π.χ. «ωμίλουν προς αλλήλους περί πάντων των συμβεβηκότων τούτων» στο Ευαγγέλιο κατά Λουκά.

Μεθομηρικά, του Κοΐντου Σμυρναίου (ένα βιβλίο του Λεώνικου Καλαχώρα)

Και μια συνεργασία του Λεώνικου, καθώς στο άρθρο αυτό εγώ γράφω μονάχα την εισαγωγή.

Ο φίλος μας ο Λεώνικος έβγαλε λοιπόν ένα πολύ σημαντικό βιβλίο, τη μετάφραση των «Μεθομηρικών» του Κοΐντου Σμυρναίου, ένα έργο στο οποίο, όπως λέει και ο τίτλος του, ο συγγραφέας, επικός ποιητής που γράφει στην ύστερη αρχαιότητα, αφηγείται την ιστορία του Τρωικού πολέμου μετά από το σημείο όπου σταματάει η Ιλιάδα του Ομήρου. Διότι βέβαια, ενώ όλοι μας ξέρουμε σε γενικές γραμμές την ιστορία,  δεν έχουμε όλοι συνειδητοποιήσει ότι η Ιλιάδα σταματάει στο σημείο όπου ο Πρίαμος παίρνει τη σορό του Έκτορα από τους Αχαιούς -ο θάνατος του Αχιλλέα και όλα τα άλλα επεισόδια, με αποκορύφωμα τον Δούρειο Ίππο και την  άλωση της Τροίας δεν υπάρχουν στην Ιλιάδα αν και βέβαια τα ξέρουμε από άλλα έργα, τραγωδίες, την Αινειάδα, εμμέσως την Οδύσσεια κτλ. και,  όπως θα δούμε, από τα Μεθομηρικά.

Περισσότερα δεν λέω, δίνω τον λόγο στον  Λεώνικο. Κάνω μια μικρή παρατήρηση για το όνομα του συγγραφέα, όπου ο Λεώνικος φαίνεται να προτιμά τον τύπο Κοΐντος. Πρόκειται για το λατινικό Quintus, και το είχαν πολλοί, και συνήθως αποδίδεται Κόιντος, αν και υπάρχει επίσης σε κείμενα η γραφή Κοΐντος. Αλλά αυτό είναι παρωνυχίδα. Η συνεργασία του Λεώνικου:

Τα ‘Μεθομηρικά’ του Κοΐντου Σμυρναίου γράφτηκαν μεταξύ 2^ου και 3^ου αι ΜεΧ, σε ‘ομηρική’ ή ομηρίζουσα γλώσσα και έχουν έκταση 8.800 δακτυλικών εξαμέτρων· με σκοπό να γεφυρώσουν το κενό μεταξύ Ιλιάδας, που τελειώνει, όπως είναι γνωστό με τον θάνατο του Έκτορα και την παραλαβή της σορού του από τον Πρίαμο, με την Οδύσσεια. Δηλαδή περιλαμβάνουν τα επεισόδια τα περί την Πενθεσίλεια, τον Μέμνονα, τον θάνατο του Αχιλλέα, την διαμάχη μεταξύ Τελαμώνιου Αίαντα και Οδυσσέα για τα όπλα του και την αυτοκτονία του πρώτου, τα περί τον Νεοπτόλεμο, τον Ευρύπιλο του Τηλέφου, τον Φιλοκτήτη, τον θάνατο του Πάρη και της Οινώνης, τα περί τον Σίνωνα, τον Δούρειο Ίππο και τον Λαοκόοντα, την καταστροφή της Τροίας, τα περί την Ανδρομάχη, τον Αστυάνακτα, την Εκάβη, την Κασσάνδρα και την Πολυξένη, τα περί την επιστροφή και διασκορπισμό των Αχαιών, τα περί τον Ναύπλιο και την καταστροφή στον Καφηρέα, και τον θάνατο του Αίαντα του Οιλέως.

Τα Μεθομηρικά συγκροτούνται από 14 ωδές.

Ωδή Α: Απελπισία και ηττοπάθεια στο Τρωικό στρατόπεδο μετά τον θάνατο του Έκτορα. Η Πενθεσίλεια και οι δώδεκα αμαζόνες της ανατρέπουν την κατάσταση. Ηγεμονική υποδοχή από τον Πρίαμο. Αριστεία της Πενθεσίλειας απουσία των Αχιλλέα και Αίαντα. Μονομαχία Πενθεσίλειας και Αχιλλέα, θάνατος της aμαζόνας. Αποκάλυψη του κάλλους της, και παλλαϊκός θρήνος για την απώλειά της. Αυθάδης παρατήρηση του Θερσίτη προς τον Αχιλλέα καταλήγει στη θανάτωσή του. Πυραί Πενθεσίλειας.

Ωδή Β: Τρωική βουλή· Θυμοίτης. Σφοδρός διαπληκτισμός Πάρι και Πολυδάμαντα. Εμφάνιση, αριστεία και θάνατος του Μέμνονα.

Ωδή Γ: Θάνατος του Αχιλλέα· Αίαντος αριστεία. Καύση του Αχιλλέα· επικήδειοι θεών και ανθρώπων· οριστική αποθέωση του Αχιλλέα.

Ωδή Δ: Ἆθλα ἐπ’ Ἀχιλλεῖ

Ωδή Ε: Ασπίς Αχιλλέως. Η Θέτιδα αθλοθετεί τα όπλα του Αχιλλέα· διεκδικητές ο Αίας ο Τελαμώνιος και ο Οδυσσέας και κριτές δορυκτητοί Τρώες. Κερδίζει ο Οδυσσέας· ο Αίας απέρχεται μένεα πνέων με σκοπό να τους κάψει τα καράβια και να τους σκοτώσει όλους, αλλά καταλαμβάνεται από Λύσσα και σφάζει αρνιά. Όταν συνέρχεται και βλέπει τι έκανε, αυτοκτονεί. Θρήνος και καύση της σορού.

Ωδή ↅ: Πλασματική πρόταση του Μενέλαου να εγκαταλείψουν τον πόλεμο, απορρίπτεται. Εμφανίζεται ο Ευρύπυλος, του Τήλεφου, Ηρακλείδης από τον Κάικο, σύμμαχος των Τρώων. Εὐρυπύλου Ἀσπίς: Ἡρακλέους Ἆθλα.

Ωδή Ζ: Η πίεση από τον Ευρύπυλο ασφυκτική. Οδυσσέας και Διομήδης στη Σκύρο και μετάκληση του Νεοπτόλεμου, γιου του Αχιλλέα. Ευρύπυλου Τηλεφίδη αριστεία. Νεκρικές πυρές Μαχάονος και Νιρέως.

Ωδή Η: Αριστεία του Νεοπτόλεμου. Μονομαχία Εὐρύπυλου – Νεοπτόλεμου· θάνατος του Εὐρύπυλου, παρέμβαση του Άρη, παρολίγο μονομαχία Άρη – Αθηνάς και ανατροπή της μάχης υπέρ των Αχαιών, την οποία ο Δίας  διακόπτει περιβάλλοντας την Τροία με σύννεφα για να μη στενοχωρηθεί ο Γανυμήδης, ενέργεια την οποία οι Αχαιοί εκλαμβάνουν λανθασμένα ως εύνοια του Δία υπέρ των Τρώων, και αποσύρονται.

Ωδή Θ: Αριστεία Δηίφοβου από τους Τρώες, και Νεοπτόλεμου από τους Αχαιούς. Μονομαχία Διήφοβου – Νεοπτόλεμου διακόπτεται με υπερφυσική παρέμβαση του Απόλλωνα. Μετάκληση του Φιλοκτήτη από τη Λήμνο.

Ωδή Ι: Διάσταση απόψεων περί την άμυνα της πόλης μεταξύ Πολυδάμαντος και Αινεία. Αριστεία Φιλοκτήτη. Τραυματισμός του Πάρη. Δραματική συνάντηση Πάρη και Οινώνης που μνησικακεί και αρνείται να τον θεραπεύσει. Θάνατος του Πάρη· τραγική μεταμέλεια της Οινώνης.

Ωδή ΙΑ: Ατέλειωτο φονικό με την προτροπή της Έριδος, της Ενυούς, των Κηρών, του Φόβου και του Δείμου. Σύντομη αριστεία των Αινεία και Ευρύμαχου με υποκίνηση του Άρη. Εφαρμογή νέας τακτικής από τους Αχαιούς ως προς τη χρήση τη ασπίδας με τη δημιουργία ενιαίου ‘στεγάστρου’ που επιτρέπει ν’ απειλήσουν το τείχος.. Αλκιμέδων· η σκάλα ως πολιορκητικό μέσο.

Ωδή ΙΒ: Ευνοϊκοί οιωνοί. Ο Δούρειος Ίππος. Ο γενναίος Σίνων. Λαοκόων και Κασσάνδρα. Είσοδος του Δούρειου Ίππου στην Τροία.

Ωδή ΙΓ: Οι πανηγυρισμοί των Τρώων για τη λήξη του πολέμου. Ο Σίνων ανάβει τη δάδα που καλεί όσους σταθμεύουν σην Τένεδο, και ανοίγει τις καταπακτές του Δούρειου Ἰππου. Γενική σφαγή  των Τρώων. Θανάτωση του Πριάμου από τον Νεοπτόλεμο δίπλα στων βωμό του Ερκείου Διός. Κατακρήμνιση του Αστυάνακτος. Η τύχη της Εκάβης και της Ανδρομάχης και η ασυλία του Αντήνορος. Προστασία του Αινεία από την Αφροδίτη και διαφυγή, και πρόρρηση του Κάλχα για τη μελλοντική του πορεία ‘από τον Ξάνθο στον Τίβερη’. Συνάντηση της Ελένης με τον Μενέλαο, επεισοδιακή συμφιλίωση και θανάτωση του Δηίφοβου. Βιασμός της Κασσάνδρας από τον Αίαντα του Οιλέως. Αναγνώριση της Αίθρας με τους εγγονούς της. Η Τροία εγκαταλείπεται ως άμορφος σωρός ερειπίων που καπνίζει.

Ωδή ΙΔ: Επινίκεια. Λεία σε πλούτο και σκλάβες. Η Ελένη, η Κασσάνδρα, η Ανδρομάχη, η Εκάβη. Οριστική συμφιλίωση του Μενέλαου με την Ελένη. Ο Ξάνθος, η Ίδη και ο Σιμόεις θρηνούν την Τροία. Τιμές στον Σίνωνα. Θυσία της Πολυξένης κατ’ απαίτηση του Αχιλλέα στον τάφο του. Νόστοι Πολλαπλά ναυάγια από τους παραπλανητικούς πυρσούς του Ναυπλίου προς εκδίκηση του Παλαμήδη. Δραματικός θάνατος του Αίαντος του Οιλέως. Επιστροφή και διασπορά πολλών ηρώων μακριά από την πατρίδα τους.

 Το έργο κυκλοφορεί ως κείμενο – μετάφραση σε παράλληλες σελίδες στίχο προς στίχο, από τον Εκδοτικό Οίκο 24γράμματα, ο οποίος επωμίσθηκε ευγενώς ολόκληρο το κόστος παραγωγής και διακίνησής του, προς τον οποίο εκφράζουμε και από τη θέση αυτή την ευγνωμοσύνη μας. Στην έκδοση αυτή περιλαμβάνονται ως υποσημειώσεις, σχετικές παράλληλες αφηγήσεις από τον Ύμνο στην Αφροδίτη, το Άλωσις Ιλίου του Τριφιόδωρου, ενώ αναφέρονται και τα περί τον γάμο του Πηλέα με την Θέτιδα που οδήγησαν στον Τρωικό Πόλεμο από τον Dictys Cretensis. Επίσης επεξηγούνται όλοι οι γεωγραφικοί και μυθολογικοί όροι, με στόχο ο σημερινός αναγνώστης να αντιλαμβάνεται τα διαλαμβανόμενα στον ίδιο βαθμό με τον σύγχρονο του Κοΐντου. Ο μεταφραστής θεωρεί το πρωτότυπο αναντικατάστατο, και η μετάφραση αποσκοπεί μόνο στη διευκόλυνση του αναγνώστη να κατανοήσει το κείμενο και όχι να το αντικαταστήσει.

 

Αυτό που μας φέρνει δάκρυα στα μάτια, ξανά

Κι επειδή ακόμα δεν έχω επιστρέψει στη βάση μου, καταφεύγω στη λύση της αναδημοσίευσης για να μη σπάσει το σερί της καθημερινής ανάρτησης  άρθρου. Θα ξαναδημοσιεύσω ένα άρθρο από το… μποστάνι του ιστολογίου, που αρχικά είχε δημοσιευτεί πριν από 9 και κάτι χρόνια, με κάποιες προσθήκες και αλλαγές.

Δεν εννοώ βέβαια τη συγκινητική στιγμή μιας ταινίας ή ένα τραγούδι που το έχουμε συνδέσει με ωραίες στιγμές της ζωής μας, κυριολεκτώ, άλλωστε θα σας προϊδέασε η εικόνα. Το άρθρο, που δεν είναι το πρώτο που αφιερώνω στα φαγώσιμα, αφορά το κρεμμύδι -και το κρεμμύδι, το ξερό, πράγματι φέρνει δάκρυα σε όποιον το καθαρίζει και το κόβει.

Το κρεμμύδι φέρνει δάκρυα, επειδή περιέχει αιθέρια έλαια που όταν το ψιλοκόβεις απελευθερώνονται και ερεθίζουν τα μάτια. Στη Λυσιστράτη του Αριστοφάνη, σε ένα σημείο όπου ο χορός των γερόντων κάνει κόντρα με τον χορό των γυναικών, ο γέροντας λέει: Βούλομαί σε γραυ κύσαι, παναπεί θέλω να σε φιλήσω, και απαντάει η γυναίκα: Κρομμύων τ’ άρ’ ου σε δει, παναπεί: άρα, δεν θα χρειαστείς κρεμμύδια -εννοώντας ότι θα τον δείρει τόσο που να κλάψει χωρίς να έχει ανάγκη να χρησιμοποιήσει κρεμμύδι για τούτο· ή, στη μετάφραση του Πολ. Δημητρακόπουλου, «Αλλ΄ανάγκη πια δε θάχεις από κρομμυδιού κομμάτια, να σου κλάψουνε τα μάτια».

Το κρεμμύδι βρίσκεται από πολύ παλιά στα μέρη μας -είναι από εκείνα τα λαχανικά που τα μνημονεύει ο Όμηρος -και μάλιστα στην Ιλιάδα, στη ραψωδία Λ, διαβάζουμε ότι πρόσφεραν κρεμμύδι σαν μεζέ για το κρασί (κρόμυον ποτῷ ὄψον), κάτι που σήμερα δεν νομίζω να συνηθίζεται, όσο κι αν το κρεμμύδι, μαζί με ψωμί, ελιές και τυρί ήταν συστατικό στοιχείο στο λαϊκό κολατσιό μέχρι πρόσφατα.

Σίγουρα πάντως οι αρχαίοι έτρωγαν πολύ κρεμμύδι, ιδίως στον στρατό. Στην Ειρήνη του Αριστοφάνη ο Τρυγαίος χαίρεται που δεν θα φοράει πια κράνος και δεν θα τρώει τυρί και κρεμμύδια (κράνους ἀπηλλαγμένος τυροῦ τε και κρομμύων).. Στο βιβλίο «Η γλώσσα της γεύσης» της Μ. Καβρουλάκη βρίσκω ότι ο Ηρόδοτος λέει ότι οι αθλητές έτρωγαν ένα κρεμμύδι το πρωί κι ένα το βράδυ -το κακό όμως είναι ότι δεν το βρίσκω πουθενά στον ίδιο τον Ηρόδοτο, οπότε η πληροφορία ίσως πρέπει να θεωρηθεί «απόφευγμα».

Χορταίνει κανείς με χόρτα;

Μια φορά, ένας γνωστός, που θεωρούσε πως πρέπει να τρώει κρέας κάθε μέρα, αν όχι σε κάθε γεύμα, στην προτροπή της γυναίκας του να υιοθετήσει πιο υγιεινό διαιτολόγιο, αντέδρασε λέγοντας: Γελάδα είμαι να φάω χόρτα; Χορταίνει κανείς με χόρτα;

Φυσικά, χόρτα δεν τρώνε μόνο οι γελάδες, και ασφαλώς μπορεί να χορτάσει κανείς χωρίς κρέας, αλλά αν το πάμε ετυμολογικά τότε θα λέγαμε πως μόνο με χόρτα χορταίνει κανείς -ή έστω καταρχήν με χόρτα. Θα την προσέξατε την ομοιότητα των δυο λέξεων άλλωστε, χόρτο ή χορτάρι από τη μια και χορταίνω από την άλλη.

Κι αφού εδώ λεξιλογούμε, ας αφιερώσουμε το άρθρο αυτό στο να διερευνήσουμε, γλωσσικά πάντοτε, πώς χορταίνει κανείς με χόρτα.

Σημερα λέμε το χορτάρι και τα χόρτα, αλλά η λεξιλογική αλυσίδα ξεκινάει στην αρχαιότητα, από τον Όμηρο κιόλας, με μια λέξη γένους αρσενικού. Ο χόρτος λοιπόν, που απαντά δυο φορές στην Ιλιάδα, είναι ο περιφραγμένος περίβολος όπου βόσκουν τα ζώα, ας πούμε στο Λ772-4:

γέρων δ᾽ ἱππηλάτα Πηλεὺς
πίονα μηρία καῖε βοὸς Διὶ τερπικεραύνῳ
αὐλῆς ἐν χόρτῳ

ή, στη μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή:

κι ο γέρο αλογολάτης
Πηλέας στο Δία τον κεραυνόχαρο παχιά μεριά από βόδι
έκαιγε μέσα στον αυλόγυρο

Η ελληνική λέξη είναι συγγενική με το λατινικό hortus, αφού και τα δυο ανάγονται σε ινδοευρ. ρίζα *gher- από την οποία και τα garden, jardin κτλ.

Στους επόμενους αιώνες έχουμε μια μικρή μετατόπιση σημασίας, και από τον περιφραγμένο τόπο όπου υπάρχουν και βόσκουν ζώα περνάμε σε οποιονδήποτε βοσκότοπο, σε λιβάδι, σε τόπο χλοερό, συχνά στον πληθυντικό, π.χ. καὶ τείχη χόρτων τ’ εὐδένδρων στον Ευριπίδη (Ιφιγένεια εν Ταύροις 134).

Δεύτερη μετατόπιση σημασίας, πιο σημαντική, η λέξη «χόρτος» από λιβάδι άρχισε να σημαίνει «ζωοτροφή». Ο όρος χρησιμοποιείται αρχικώς για κάθε είδος τροφής ζώου -μάλιστα ο Αισχύλος χρησιμοποιεί τον όρο «λεοντόχορτος» για μιαν αντιλόπη που την κατασπαράζουν τα λιοντάρια, αλλά βέβαια σταδιακά επικράτησε να σημαίνει τη ζωοτροφή των μεγάλων εξημερωμένων ζώων, τον σανό, τη χορτονομή, μάλιστα σε αντιδιαστολή με το σιτηρέσιο των ανθρώπων/στρατιωτών, όπως στον Ηρόδοτο (9.41): σῖτόν τέ σφι ἐσενηνεῖχθαι πολλὸν καὶ χόρτον τοῖσι ὑποζυγίοισι.

Και σε μια τρίτη μετατόπιση της σημασίας, από το χόρτο για ζωοτροφή η λέξη σημαίνει το χορτάρι γενικά, που φυτρώνει στη γη, ας πούμε στο κατά Ματθαίον: ὅ τε δὲ ἐβλάστησεν ὁ χόρτος καὶ καρπὸν ἐποίησεν, τότε ἐφάνη καὶ τὰ ζιζάνια.

Της καρδιάς

Του Αγίου Βαλεντίνου σήμερα, γιορτή των ερωτευμένων, ίσως ξενόφερτη αλλά εξίσου ξενόφερτα, μόνο παλιότερα, είναι κι άλλα έθιμα και πράγματα που τα θεωρούμε απολύτως φυσιολογικά και συνυφασμένα με την ιδιοσυστασια μας, σαν το χριστουγεννιάτικο δέντρο, τα κλαρίνα, η γαλοπούλα των Χριστουγέννων ή η ντοματοσαλάτα.

Οπότε, σήμερα το ιστολόγιο θα τιμήσει τη μέρα όπως μπορεί και ξέρει, δηλαδή λεξιλογικά -εσείς πάλι, αφού κάνετε τα σχόλιά σας, μπορείτε να την τιμήσετε και με άλλους τρόπους.

Κι αφού ο έρωτας συμβατικά από εκεί εκπορεύεται, σήμερα θα λεξιλογήσουμε ακριβώς για την καρδιά.

Ο σημερινός τύπος, καρδιά, είναι μεσαιωνικός. Ο αρχαίος τύπος, καρδία, είναι ήδη ομηρικός -πιο σωστά, στον Όμηρο εμφανίζεται ο ιωνικός τύπος, καρδίη: Ἀχαιοῖσιν δὲ μέγα σθένος ἔμβαλ’ ἑκάστῳ καρδίῃ ἄληκτον πολεμίζειν ἠδὲ μάχεσθαι (Ιλ. Λ11-12) [«κι εφύσησε στων Αχαιών τα στήθη την ανδρείαν, να πολεμούν, να μάχονται και παύσιν να μη θέλουν» στη μετάφραση του Πολυλά]. Ωστόσο, ο Όμηρος χρησιμοποιεί πολύ συχνότερα τον παράλληλο τύπο «κραδίη».

Ωστόσο, οι αρχαίοι είχαν και μιαν άλλη λέξη, που ο Όμηρος τη χρησιμοποιεί ακόμα πιο συχνά: το κηρ, με περισπωμένη, γενική του κηρός, δοτική κήρι, με περισπωμένη. Πχ τὸ δ᾽ ἐμὸν κῆρ ἄχνυται ἐν θυμῷ, ὅθ᾽ ὑπὲρ σέθεν αἴσχε᾽ ἀκούω πρός Τρώων (Ιλ. Ζ523-4: κι εμένα πονάει η καρδιά τους Τρώες ακούγοντας το τι για σένα σέρνουν, λέει ο Έκτορας στον Πάρη στη μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή). Στους τραγικούς χρησιμοποιείται ο τύπος «κέαρ», που τον είχε χρησιμοποιήσει και η τραγική κ. Μανωλίδου σε διάσημο τουίτ της.

Μπήκε ο χειμώνας…

Από χτες στις 6 μμ, που είχαμε το χειμερινό ηλιοστάσιο, μπήκαμε επισήμως στον χειμώνα -εννοώ όσους βρισκόμαστε στο βόρειο ημισφαίριο βέβαια, διότι οι άλλοι έχουν την αρχη του καλοκαιριού. Και βέβαια, η φωτογραφία που συνοδεύει το άρθρο δείχνει τον χειμώνα σε κάποια βορειότερη χώρα -δεν είναι έτσι ο ελληνικός χειμώνας, όχι τουλάχιστον στην Αττική.

Πάντως, ημερολογιακά ο χειμώνας θα διαρκέσει από χτες έως τις 20 Μαρτίου, που θα έχουμε την εαρινή ισημερία. Αυτές τις μέρες η νύχτα έχει τη μεγαλύτερη διάρκεια του χρόνου και η ημέρα τη μικρότερη: σήμερα ο ήλιος ανέτειλε στις 07.37 και θα δύσει στις 17.09, δηλαδή η μέρα θα διαρκέσει μόλις 9 ώρες και 32 λεπτά, απέναντι στις 14 ώρες και 28 λεπτά της νύχτας. Από αύριο-μεθαύριο θα αρχίσει η μέρα να τσιμπάει από ένα-δυο λεπτά κάθε εικοσιτετράωρο.

Βέβαια, στα δικά μας κλίματα στα μέσα Μαρτίου δύσκολα θα πει κανείς πως έχουμε χειμώνα -για να θυμηθούμε και την παροιμία, «Από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνα» και, όπως συνηθίζουν οι παροιμίες να αλληλοδιαψεύδονται, «Μήτ’ ο Μάρτης καλοκαίρι, μήδ’ ο Αύγουστος χειμώνας». (Αλλά να θυμόμαστε πως όταν βγήκαν αυτές οι παροιμίες ο Μάρτιος ήταν καμιά δεκαριά μέρες νωρίτερα).

Ακριβώς επειδή από σήμερα αρχίζει η μέρα να μεγαλώνει ή έστω σταματάει να μικραίνει, το ηλιοστάσιο ήταν μεγάλη γιορτή για τους παλιότερους ανθρώπους που δεν είχαν τις σημερινές ανέσεις κι έτσι δικαίως αντιπαθούσαν και φοβούνταν τα σκοτάδια και το κρύο του χειμώνα περισσότερο από εμάς. Οι Ρωμαίοι γιόρταζαν στις 25 Δεκεμβρίου, διότι τα χρόνια εκείνα τότε έπεφτε το ηλιοστάσιο, τον Sol Invictus, τον ακατανίκητο ήλιο, που από τη μέρα εκείνη θα άρχιζε το ταξίδι της επιστροφής του. Διόλου τυχαία λοιπόν η επιλογή της ημέρας των Χριστουγέννων.

Τόσα χρόνια που υπάρχει το ιστολόγιο, έχουμε γράψει άρθρο για τις άλλες τρεις εποχές, περιέργως όμως ο χειμώνας μάς ξέφυγε (ή μάλλον, δεν είναι και τόσο περίεργο: οι 21 και 22 Δεκεμβρίου είναι μέρες χριστουγεννιάτικες, οπότε συχνά αφιερώνονται σε άρθρα για τις λέξεις των γιορτών). Τέλος πάντων, το χρέος το ξοφλάμε σήμερα, που θα λεξιλογήσουμε για τον χειμώνα.

Η λέξη «χειμώνας» της νέας ελληνικής προέρχεται από την αρχαία «χειμών», όταν, τον μεσαίωνα, η αιτιατική (τον χειμώνα) έδωσε νέα ονομαστική. Η αρχαία λέξη σήμαινε ό,τι και η σημερινή, είχε όμως και την επιπλέον σημασία «χειμωνιάτικος καιρός, θυελλώδης καιρός». Τη βρίσκουμε ήδη στον Όμηρο, ας πούμε «χειμῶνος δυσθαλπέος ὅς ῥά τε ἔργων ἀνθρώπους ἀνέπαυσεν επί χθονί» δηλαδή «[σημάδι] βαριού χειμώνα αβάσταγου, που των ξωμάχων κόβει κάθε δουλειά» [Ρ549] στη μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή.

Ως προς την ετυμολογία, η λέξη «χειμών» θεωρείται παράλληλος τύπος της λέξης «χείμα» (με περισπωμένη), που σήμαινε «ψύχος, παγετός» και στη συνέχεια χειμώνας (χείματος ώρη στον Ησίοδο), που ανάγεται σε ινδοευρωπαϊκή ρίζα *gheim, «χειμώνας – παγετός, χιόνι». Άλλωστε και η ίδια η λέξη «χιών» στην ίδια ρίζα ανάγεται, όπως και η χίμαιρα, που αρχικά σήμαινε την κατσίκα που είχε γεννηθεί τον προηγούμενο χειμώνα και μετά πήρε τη σημασία του μυθικού τέρατος», αλλά και ο χείμαρρος.

Trivia Homerica (συνεργασία από ΣτοΔγιαλοΧτηνος)

Το κείμενο που δημοσιεύουμε σήμερα είναι γραμμένο από τον φίλο μας ΣτοΔγιαλοΧτηνος. Πριν από τρία χρόνια είχαμε δημοσιεύσει ένα άλλο δικό του πεζό, που το είχαμε χαρακτηρίσει διήγημα επιστημονικής φαντασίας ενώ πέρυσι παρουσιάσαμε ένα δοκίμιο παιγνιώδους λεξικογραφίας. Τα δυο σημερινά πεζά έχουν αναφορές στα ομηρικά έπη. Δεν είναι εκτενή αλλά τα πεζά του Χτήνους είναι όπως τα στρείδια του Αστερίξ.

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ  ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ

Ας μπούμε αμέσως στο θέμα, αντιπαρερχόμενοι  τις ανυπόστατες κακοήθειες που θέλουν  τον ακάματο πλάστη και τα συμπαγή, ευθύβολα συζυγικά τσόκαρα να έχουν πολλά να διηγηθούν σχετικά με τις συνθήκες υπό τις οποίες πολύτιμος χρόνος επιστημονικής έρευνας θυσιάστηκε στον βωμό της ματαιοδοξίας, απλώς για να  αποσπαστεί η συναίνεση του δυστυχούς Ερρίκου στην απαθανάτιση της εριτίμου Κυρίας Σοφίας στολισμένης με τα κρεματζούλια και τα τζοβαϊρικά της Ωραίας Ελένης.

Και το θέμα είναι πως το αμείλικτο ερώτημα παραμένει: γι αυτό ιδροκοπούσε νύκτωρ με το πτυοσκάπανο στον κάμπο της Τρωάδας ο τραγικά ανεπαρκής χερ Σλήμαν? Για μια χούφτα χρυσά μπιχλιμπίδια? Για ένα πουκάμισο αδειανό, για μια φωτογραφία?

Κρίνοντας εκ του αποτελέσματος, δυστυχώς ναι. Φευ, θα μπορούσε να είχε κάνει πολύ, πολύ πιο μεγάλα πράγματα.

Ας σοβαρευτούμε κι ας το σκεφτούμε επιστημονικά, με  ψυχρή, τετράγωνη λογική, επιδεικνύοντας  μηδενική ανοχή σε φτηνά κουτσομπολιά και παιδιάστικες ονειροφαντασίες.  Ελάτε, ας πιάσουμε το άθραυστο νήμα του ατράνταχτου συλλογισμού, αυτό που απέτυχε να ακολουθήσει ο υπερεκτιμημένος Τεύτων:

Εφόσον ο σεβάσμιος, αόμματος γέρων μας διαβεβαιώνει πως οι τολμητίες Δαναοί οι κρυμμένοι μέσα στην κοιλιά του Δούρειου Ίππου είχαν την προστασία της Παλλάδας, δεν μας μένει παρά να συμφωνήσουμε. Τουλάχιστον η ταπεινή γραφίδα του υποφαινομένου  δεν έχει ούτε την πρόθεση, ούτε πολύ περισσότερο τη σκευή να αμφισβητήσει τον γεραρό Πατριάρχη της Ελληνικής Ποίησης.

Η ως άνω παραδοχή μας οδηγεί στο λογικό συμπέρασμα ότι μάλλον ανησυχούσαν λιγότερο για την πιθανότητα να τους αντιληφθούν οι Τρώες και περισσότερο για τα φίλια, μεθανιούχα  πυρά που θα εξαπέλυε -φωνάχτε αμέσως τον Αλή-  μέσα σε εκείνον τον ασφυκτικά περιορισμένο χώρο κάποιος από τους έγκλειστους  Επιλέκτους. Ω της δυσωδίας, της πνιγμονής και του ολέθρου! Και τι άδοξος, βρομερός επίλογος για το κορυφαίο Έπος της Ελληνικής Γραμματείας! Δύσοσμο, θανατηφόρο υδρόθειο αντί δοξαστικής, ευωδιαστής κνίσας! Ας μην αναφερθεί  καν ο συνακόλουθος αιώνιος στιγματισμός των Ελλήνων ως των επονείδιστων -αν και ακούσιων- εφευρετών του πρώτου θαλάμου αερίων! Οποία ανεξάλειπτος καταισχύνη για το Γένος!

Με δεδομένη εν τούτοις τη γνωστή επιτυχή έκβαση της επιχείρησης, το επόμενο λογικό συμπέρασμα είναι ότι θα πρέπει να θεωρείται απολύτως βέβαιη η λήψη σχετικών μέτρων από το Ανώτατο Στρατηγείο των Αχαιών, το οποίο με Κατεπείγον Άκρως  Απόρρητο  Σήμα Ειδικού Χειρισμού  θα όριζε  τον αποκλεισμό από τη διανομή των λαφύρων -πιθανώς δε και την καταναγκαστική επ’ αόριστον απασχόληση στα αποχωρητήρια του στρατοπέδου-  ως ποινή για τους ιδιοκτήτες αφρόνων  αφεδρώνων που θα εξέθεταν σε θανάσιμο κίνδυνο τους συμμετέχοντες στο παράτολμο εγχείρημα.

Ανησυχαλαρωμένα μεζεδάκια

Ο τίτλος του σημερινού εβδομαδιαίου πολυσυλλεκτικού μας άρθρου δεν γκουγκλίζεται (ακόμα), διότι την πρώτη λέξη μόλις την κατασκεύασα, θέλοντας κι εγώ να συμβάλω στον εθνικό αγώνα να φτάσει η υπερτρισχιλιετής μας γλώσσα τα 5 εκατομμύρια λέξεις και να σβηστεί το εθνικό χρέος και να τρώμε με χρυσά κουτάλια -ή έστω με επίχρυσα.

Και την έπλασα αφού είδα αυτόν τον τίτλο σε κάποιο δελτίο ειδήσεων. Ανησυχία, λοιπόν, από τη χαλάρωση. Ανησυχία, βεβαίως για τα κρούσματα του ιού, που εδώ και μερικές μέρες είναι σε τριψηφιο νούμερο και προχτές έπιασαν τη δεύτερη μεγαλύτερη ημερήσια καταγραφή (153) ενώ και χτες είχαμε 151. Βέβαια, άλλο είναι τα 150 κρούσματα τον Αύγουστο, που γίνονται πολλά τεστ, παρά τον Απρίλιο, όταν γίνονταν με το σταγονόμετρο (και, υποθέτουμε, τα πραγματικά κρούσματα ήταν πολύ περισσότερα). Ωστόσο, δεν παύει να υπάρχει αισθητή άνοδος -και μάλιστα, ο κυλιόμενος μέσος ορος 7 ημερών της Ελλάδας, κατά κεφαλήν, έχει ξεπεράσει πχ τον μέσο όρο της Ιταλίας.

Οπότε, τα μεζεδάκια είναι και ανήσυχα και χαλαρωμενα -και με βάση τον μηχανισμό της σύμφυρσης, για τον οποίο είχαμε βάλει πρόσφατα ένα άρθρο, είναι «ανησυχαλαρωμένα».

Είναι επισης και σχετικά λίγα, ένεκα το… ραστόνι που είδαμε και στο χτεσινό άρθρο.

Εξάλλου, πολύς κόσμος είναι στις παραλίες, ακολουθώντας ίσως την πινακίδα που βλέπετε στη φωτογραφία, που την είδα κάπου στο Φέισμπουκ να παρουσιάζεται σαν δείγμα κακής μετάφρασης -αλλά μπορεί απλώς να έδινε δυο πληροφορίες ταυτόχρονα.

* Σε εύθυμο άρθρο για έναν γάμο που ματαιώθηκε την τελευταία στιγμή, κάπου στην Αιγιαλεία, διαβάζουμε ότι: ««Λούις» έγινε η νύφη λίγες μέρες πριν ανέβει τα σκαλιά της εκκλησίας με τον καλό της. Σύμφωνα με πληροφορίες του tempo24.news, η νεαρή νύφη άλλαξε γνώμη στο «παρά πέντε»»

Έγινε Λούης, λέμε, και θυμόμαστε ακόμα τον Σπύρο Λούη, τον Μαρουσιώτη μαραθωνοδρόμο που νίκησε στους πρώτους Ολυμπιακούς αγώνες. Λέτε ο συντάκτης της εφημερίδας να θυμάται τον Καρλ Λιούις, τον μαύρο υπεραθλητή που πήρε τόσα χρυσά ολυμπιακά μετάλλια στα 100 και 200 μέτρα και το μήκος. Κι εδώ που τα λέμε, αφού με το «έγινε Λούης» εξαίρουμε την ταχύτητα μάλλον παρά την αντοχή κάποιου, περισσότερο ταιριάζει η παροιμία στον Καρλ Λιούις παρά στον Σπύρο Λούη.

Τους Δαναούς και δώρα όταν φέρνουν τους φοβάμαι

Θα σας παραξενέψει ο τίτλος του σημερινού άρθρου -θυμίζει βέβαια την πασίγνωστη ρήση «Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας» αλλά δεν είναι πιστή απόδοσή της.

Θα πω μερικά πραγματα για την ιστορία της ρήσης αυτής, που μπορεί να είναι γνωστά σε αρκετούς. Ας κάνουν υπομονή, μετά θα πούμε και για την απόδοσή της.

Είναι αρκετά γνωστό πως η ρήση «Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας» δεν είναι αρχαία ελληνική αλλά κατασκευή της καθαρεύουσας, του 19ου αιωνα. Δεν έχω επιχειρήσει να ανιχνεύσω πότε εμφανίζεται, αλλά θα με εξέπληττε να ήταν πολύ παλαιότερη από το νεοελληνικό κράτος.

Ξέρουμε επίσης ότι η ρήση ειναι μετάφραση απο τα λατινικά. Η αντίστοιχη λατινική ρήση είναι Timeo Danaos et dona ferentes (ή ferentis σε άλλα χειρόγραφα) και είναι στίχος από την Αινειάδα του Βιργίλιου, από το 2ο βιβλίο (ΙΙ.49).

Στην Αινειαδα τα λογια αυτά τα λέει ο Λαοκόων, ο ιερέας που επιχείρησε να πείσει τους άλλους Τρώες να μην βάλουν μέσα στα τείχη τον Δούρειο Ίππο -μάταια όμως διότι, όπως θα θυμομαστε από τη μυθολογία ή από το διάσημο γλυπτό, αμεσως ξεπηδησαν από τη θάλασσα δυο τεράστια φίδια και τον κατασπάραξαν, με αποτέλεσμα βέβαια οι Τρωες να πιστέψουν πως ήταν θελημα θεού να δεχτούν το δώρο -ήταν θέλημα θεών, αλλά όχι για το καλό τους. Τη νύχτα οι κρυμμένοι Αχαιοί άνοιξαν την καταπακτή και βγηκαν έξω κι έτσι αλώθηκε το Ίλιο.

Παρόλο που τον Όμηρο τον διδασκόμαστε υποτίθεται στο σχολείο, δεν έχουν όλοι συνειδητοποιήσει πως για τον Δούρειο Ίππο και το πάρσιμο της Τροίας η πηγή μας δεν είναι η Ιλιάδα, που τελειώνει με την ταφή του Έκτορα, αλλά κάποιες αναφορές στην Οδύσσεια -και φυσικά αρκετές μεταγενέστερες πηγές. Όσο για τον Λαοκόωντα, δεν εμφανίζεται στα ομηρικά έπη καθόλου, όμως πρωταγωνιστουσε σε μια, χαμένη σήμερα, τραγωδία του Σοφοκλή, και αναφέρεται και σε άλλους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Ωστόσο, η πληρέστερη πηγή μας είναι η Αινειάδα.

Ας επιστρέψουμε στη λατινικη φράση Timeo Danaos et dona ferentes. Πολλά λατινικά δεν σκαμπάζουμε, αλλά είναι επίσης γενικά γνωστο ότι αυτό το Timeo δεν είναι προστακτική αλλά πρωτο πρόσωπο της οριστικής: Φοβούμαι. Γιατί όμως το «φοβούμαι» μετατράπηκε σε «φοβού»; Δεν εχω οριστική απαντηση, αλλά μπορώ να κάνω δύο υποθέσεις. Αφενός, ο συγκεκομμένος τύπος δίνει ρυθμικότερη φράση: Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας. Αφετερου, σε πρώτο πρόσωπο η φράση δεν ειναι διδακτική. Καθώς έγινε παροιμιώδης, και απομακρύνθηκε από την Τροία και τον Λαοκόωντα, αλλα αντίθετα προειδοποιει να είμαστε δύσπιστοι στις ξαφνικές χειρονομίες φιλίας κάποιων που τους ξέρουμε για εχθρούς μας, βολεύει να διατυπωνεται σε προστακτική, οπως τόσες και τόσες παροιμίες και γνωμικά. Άλλωστε, και στα αγγλικά η φράση έγινε γνωμικό σε προστακτική διατυπωμένο: Beware of Greeks bearing gifts, εξού και η έκφραση Greek gift για δώρο που κρύβει κακό σκοπό -και από εκεί θα πάμε στα οσα κατά καιρους αρνητικά έχουν ειπωθεί για τους Έλληνες, αλλά δεν θέλω να ξεστρατίσει εκεί η συζήτηση (δείτε πάντως για τον Θεόδωρο Άπουλο).

Η φραση που έβαλα στον τίτλο είναι πιστή μετάφραση του λατινικού στίχου, γι’ αυτο και διαφέρει από τη δική μας παροιμιώδη ρήση. Τη βρήκα στο βιβλίο που θα σας παρουσιάσω σήμερα, που το εξώφυλλό του το βλέπετε πιο πάνω, μια νέα μετάφραση της Αινειάδας από τον καθηγητή Θεόδωρο Παπαγγελή, που έχει παλιότερα μεταφράσει και το άλλο μεγάλο έπος της λατινικής λογοτεχνιας, τις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου.

Είναι μια εξαιρετική έκδοση από το ΜΙΕΤ, με σκληρό δέσιμο, χορταστικά προλεγόμενα και σημειώσεις από τον Παπαγγελή, και μπορείτε να τη βρείτε σε πολύ καλή τιμή, γύρω στα 20 ευρώ. Ο Παπαγγελής στα προλεγόμενα τοποθετει την Αινειάδα στο πλαίσιό της, αναφέρει σχέσεις με τον Όμηρο και τον Δάντη, φτάνει ως την εποχή μας -πάνω από 100 σελίδες πιάνουν τα προλεγόμενα.

Αλλά βέβαια προέχει η μετάφραση. Ο Παπαγγελής έκανε την πολύ εύστοχη κατά τη γνώμη μου επιλογή να προτιμήσει πολυσύλλαβο στίχο -21σύλλαβο, αλλά με αυστηρή τήρηση του μέτρου και με τομή πάντοτε στη μέση, ώστε ο κάθε στίχος να χωρίζεται σε εντεκασύλλαβο και δεκασύλλαβο ημιστίχιο κι έτσι το έργο να διαβάζεται ομαλά και να ρέει.

Βέβαια, εύκολο ανάγνωσμα δεν είναι η Αινειάδα Ιλιάδα, και δεν θα είναι πολλοί εκείνοι που θα τη διαβάσουν από αρχή ως τέλος μονορούφι. Εγώ κορφολόγησα εδώ κι εκεί και ελπιζω κάποτε να βρω την ησυχία και να χαρώ αυτό το κλασικό έργο κι αυτή την πανέμορφη έκδοση όπως τους αξίζει.

Θα παραθέσω εδώ τους στίχους που αφορούν, ακριβώς, την ιστορία του Λαοκόωντα και το φριχτό του τέλος.

Κι εκεί απάνω, πρώτος με μακριά ξοπίσω ακολουθία ο Λαοκόων
κατέβαινε απ’ της πόλης την ψηλήν ακρόπολη και έτσι ξαναμμένος
από μακριά τούς έκραξε «Προς τι η τόση αφροσύνη, συμπολίτες;
Πιστέψατε πως φύγαν οι εχθροί; Θαρρήσατε των Δαναών τα δώρα
λεύτερα από δόλο; Δηλαδή ξεχάσατε ποιος είναι ο Οδυσσέας;
Στο ξύλο τούτο μέσα Αχαιοί θα κλείστηκαν και θα φυλάν κρυμμένοι·
ή τούτη η μηχανή έχει φκιαχτεί ενάντια στης πόλης μας το κάστρο,
να κατοπτεύει σπίτια από ψηλά, ένας βραχνάς επάνω από την Τροία,
ή κάτι πονηρό παραφυλά. Τον ίππο, Τεύκροι, μην εμπιστευθείτε.
Ό,τι κι αν είναι, εγώ τους Δαναούς και δώρα όταν φέρνουν τους φοβάμαι.

Μίλησε και με χέρι στιβαρό σφεντόνιασε ένα τεράστιο δόρυ
απάνω στου θεριού τα πλαϊνά, εκεί που αρμοί κυρτώναν την κοιλιά του.
Με τρέμουλο καρφώθηκεν αυτό, τραντάχτηκε από κάτω η γαστέρα,
το κοίλο μέσα βόγκηξε, αχό ανάδωσε το κύτος απ’ τα βάθη.
Κι αν ήταν ριζικό από θεό, ο νους μας αν δεν ήταν στραβωμένος,
ξεχάρβαλο με τα σιδερικά θα κάναμε των Αργειτών την κρύπτη,
θα έστεκεν η Τροία και εσύ, κάστρο ψηλό του Πρίαμου ολόρθο
θα έστεκες (…)

Είναι οι στιχοι 40-56 από το 2ο βιβλίο της Αινειάδας.

Για σύγκριση, το πυκνότατο λατινικό πρωτότυπο:

Primus ibi ante omnis, magna comitante caterva,
Laocoon ardens summa decurrit ab arce,
et procul: ‘O miseri, quae tanta insania, cives?
Creditis avectos hostis? Aut ulla putatis
dona carere dolis Danaum? Sic notus Ulixes?
aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi,
aut haec in nostros fabricata est machina muros
inspectura domos venturaque desuper urbi,
aut aliquis latet error; equo ne credite, Teucri.
Quicquid id est, timeo Danaos et dona ferentis.’
Sic fatus, validis ingentem viribus hastam
in latus inque feri curvam compagibus alvum
contorsit: stetit illa tremens, uteroque recusso
insonuere cavae gemitumque dedere cavernae.
Et, si fata deum, si mens non laeva fuisset,
impulerat ferro Argolicas foedare latebras,
Troiaque, nunc stares, Priamique arx alta, maneres.

Μολις όμως τελείωσε ο Λαοκόωντας, παρουσιάστηκε ο Σίνωνας, κατάσκοπος των Αχαιών, και υποστηρίζει πως οι Αχαιοί θέλανε να τον θυσιάσουν στους θεούς φεύγοντας, και τάχα τους ξέφυγε, και διαβεβαιωνει τους Τρωες πως ο στόλος των εχθρων έχει αποπλεύσει. Κι όπως το κοινό των Τρωων είναι δίβουλο…..

Και ιδού την ώρα κείνη απ’ τη μεριά τής Τένεδος, στην κάλμα του πελάγους,
συστρέφοντας με κύκλους τα κορμιά, δυο φίδια θηριώδη (ανατριχιάζω!)
ορμάνε στα νερά, τα δυο μαζί, και σταθερά στοχεύουν τ’ ακρογιάλι.
Τα στήθια τους στα κύματα στητά, τα άλικα λοφία, σκέτο αίμα,
ανάερα απάνω απ’ το νερό, το πίσω του κορμιού σε μέγα μάκρος
τη θάλασσα μετράει και σπειρωτό τα νώτα του ατέλειωτα κολπώνει.
Στον αφρισμένο πόντο συριγμός, κι όπως το περιγιάλι κιόλα επιάναν,
είχαν το μάτι φώσφορο και πυρ, σαν από αίμα που άπλωσε βαμμένο,
τα στόματα που δίναν συριγμό οι γλώσσες τους με τρέμουλο τα γλείφαν.
Κατάχλωμοι σκορπίσαμε· αυτά θέλουν το Λαοκόωντα, σ’ εκείνον
ολόισια τραβάν και στην αρχή τυλίγουν τα κορμιά των δυο παιδιών του —
κορμιά μικρά σε αγκάλη ερπετού, σφιχτά μες στις κουλούρες τους μπλεγμένα,
τα δύσμοιρα με τις δαγκωματιές τα κόβουνε καθένα για βορά του.
Το Λαοκόωντα μετά που βοηθός προστρέχοντας επήρε τις σαΐτες
γραπώνουν και του κάνουνε δεσιά με σπείρες θηριώδεις. Κι όπως τώρα
μεσόκορμα τον ζώσαν δυο φορές και δυο φορές τριγύρω στο λαιμό του
φολιδωτά τυλίχτηκαν, ψηλά κι απάνωθέ του σβέρκο και κεφάλι
εκράταγαν. Περίχυτος αυτός με λύθρο και ολέθριο φαρμάκι,
το δέσιμο με χέρια πολεμά να ρίξει από πάνω του· συνάμα
φριχτές ν’ ανατριχιάζεις οιμωγές ως τ’ ουρανού τα ύψη ανεβάζει·
κι ακούγονταν σαν το μουγκανητό του πληγωμένου ταύρου που ξεφεύγει
απ’ το βωμό και άστοχο μπαλτά από τον τράχηλό του αποτινάζει.
Αθόρυβα οι δράκοντες γλιστρούν ψηλά προς το ναό της Τριτωνίδας,
γυρεύουν στην ακρόπολη φωλιά, στης άσπλαχνης θεάς την κατοικία,
στα πόδια της μαζεύονται κι εκεί στη στρογγυλή ασπίδα βρίσκουν σκέπη.
Ανταριασμένος ήταν ολωνών ο νους και τότε ήρθε από πάνω
και φώλιασε καινούριος πανικός· το κρίμα του αντάξια πληρώνει
ο Λαοκόων, λέγανε, αυτός πού έβλαψε το ιερό το ξύλο
με σίδερου αιχμή κι αμαρτωλό στη ράχη του ίππου έμπηξε κοντάρι.

Κι εβαλαν το ξύλινο άλογο μέσα και μετά φαντάζεστε τι έγινε…

 

Σειρήνες και καταφύγια

Χτες το πρωί ακούστηκαν σε όλη την Αθήνα οι σειρήνες της άσκησης, που όλοι ευχόμαστε να μην ακουστούν ποτέ στα σοβαρά, οπότε βρήκα αφορμή να λεξιλογήσω σήμερα γι’ αυτές, παίρνοντας κι έμπνευση από μιαν ανάρτηση του φίλου Φίλιππου Κοεράντ.

Ακούσαμε σειρήνες λοιπόν, μια λέξη  που φυσικά παραπέμπει στον Όμηρο και στην Οδύσσεια. Τις Σειρήνες της Οδύσσειας τις ξέρουμε όλοι: ήταν πλάσματα με κεφάλι ή και σώμα γυναικείο αλλά με φτερά πουλιού και με γοητευτική φωνή, που μάγευαν τα περαστικά πλοία με το γλυκό τραγούδι τους και τα παράσερναν στο χαμό (ἀλλά τε Σειρῆνες λιγυρῇ θέλγουσιν ἀοιδῇ, μ44: τον θέλγουν οι Σειρήνες με το οξύφωνο τραγούδι τους, στη μετάφραση του Μαρωνίτη).

Δασκαλεμένος από την Κίρκη, ο Οδυσσέας τις απέφυγε –η ιστορία υπάρχει στο μ της Οδύσσειας και οι μεταγενέστεροι πρόσθεσαν άφθονες λεπτομέρειες. Η λέξη περνάει στα λατινικά ως siren και sirena στα λαϊκά λατινικά, και από εκεί στα γαλλικά, ως sirène, όπου παίρνει και τη μεταφορική σημασία του σαγηνευτικού τραγουδιού, ενώ χρησιμοποιείται και στη ζωολογία για διάφορα αμφίβια.

Πρώτα το 1819 ο Cagnard de la Tour δίνει την ονομασία syrène σε μια συσκευή που είχε κατασκευάσει, η οποία εξέπεμπε ήχους μεταβλητού ύψους· την ονόμασε έτσι επειδή εξέπεμπε ήχους μέσα στο νερό. Το 1888 καταγράφεται η λέξη για συσκευή που βγάζει δυνατά ηχητικά σήματα και αρχικά καταγράφεται σε χρήση στα πλοία στα λιμάνια και μετά για κάθε είδους ηχητικό σήμα συναγερμού ή ειδοποίησης. Έτσι, από το γοητευτικό (αλλά ολέθριο) τραγούδι φτάνουμε στην απαίσια (αλλά σωτήρια ενίοτε) στριγγλιά που αναγγέλλει βομβαρδισμούς ή καταστάσεις έκτακτες.

Να πούμε ακόμα ότι η ετυμολογία της λ. Σειρήν είναι αβέβαιη· έχει προταθεί η σύνδεση με τη λ. σειρά (σχοινί), άρα Σειρήνες θα ήταν μεταφορικά εκείνες που έδεναν. Αλλά αυτή είναι μία μόνο εξήγηση από τις πολλές. Και σχέση με τον Σείριο έχει προταθεί. Μπορεί να είναι και δάνειο. Βαθιά νερά δηλαδή.

Οι μυθολογικές Σειρήνες έχουν πλουτίσει τη φρασεολογία μας με τη χαλαρή (όχι εντελώς παγιωμένη) φράση «κλείστε τα αυτιά σας στις Σειρήνες», δηλαδή μην παρασύρεστε από οτιδήποτε παραπλανά με τρόπο γοητευτικό. Ο Οδυσσέας πράγματι έκλεισε τα αυτιά των συντρόφων του με κερί, για να κωπηλατούν απερίσπαστοι, ο ίδιος όμως δέθηκε στο κατάρτι και παράγγειλε στους συντρόφους να μην τον λύσουν όσο κι αν τους εκλιπαρούσε -κι έτσι απόλαυσε με προφύλαξη την επικίνδυνη απόλαυση. Είπαμε, τον είχε δασκαλέψει η Κίρκη. Καμιά φορά λέγεται μεταφορικά ότι «σαν τον Οδυσσέα κλείσαμε τα αυτιά μας στις Σειρήνες», θυσιάζοντας τη μυθολογικήν ακρίβεια στη σφιχτάδα της διατύπωσης. Αυτό, αν το πει ο Αλέξης Τσίπρας είναι ένδειξη αμορφωσιάς, ενώ αν το πει π.χ. ο Νικηφόρος Βρεττάκος είναι φυσικά απολύτως αποδεκτό και δόκιμο.

Με τις χτεσινές σειρήνες, ο φίλος Φίλιππος Κοεράντ δημοσίευσε στο Φέισμπουκ το εξής σχόλιο:

Με τις σειρήνες που ακούγονται σήμερα σε όλη τη χώρα «στο πλαίσιο άσκησης» σκέφτηκα πως δεν θα είναι εντελώς αχρείαστη η αναφορά στον Κωνσταντίνο Κυρίμη.

Για κάθε εκκεντρική δραστηριότητα υπάρχει πάντα ένας αφοσιωμένος ερευνητής που την δραστηριότητα την κάνει σκοπό ζωής. O Κυρίμης χαρτογραφεί και καταγράφει όλα τα καταφύγια στις ελληνικές πόλεις και τη δουλειά του την έχει εκδώσει σε βιβλία με εντελώς μετρημένο τιράζ. Ό,τι καταφύγιο υπάρχει σε πολυκατοικίες στην Ελλάδα έγινε επί Μεταξά, με υποχρεωτική διάταξη στον κανονισμό ανέγερσης νέων οικιών/πολυκατοικιών. Ο δικτάτορας, που είχε στρατιωτική παιδεία με σπουδές στη Γερμανία πριν τον μεσοπόλεμο, γνώριζε ή διαισθανόταν πως η εξέλιξη των πολέμων θα είναι οι επιχειρήσεις από αέρος.

Στην Αττική κυρίως, υπάρχει και μια άγνωστη υπόγεια μυστική Αττική, αστική. Ο ανυποψίαστος περαστικός δεν θα αναγνωρίσει τα ίχνη, ο έμπειρος ναι, είναι η κατασκευή μιας τρύπας που δείχνει σαν υπόνομος αλλά δεν είναι, η διάταξη στα πλακάκια του πεζοδρομίου, τέτοια αόρατα σημάδια. Στις παραδοσιακές κεντρικές περιοχές της Αθήνας (Κυψέλη, Εξάρχεια, Κολωνάκι) οι παλιές πολυκατοικίες διαθέτουν καταφύγια. Πάντα οι ένοικοι και οι διαχειριστές αγνοούν πως έχουν από κάτω εγκαταλελειμένο καταφύγιο (που προφανώς έχει στοιχειώσει και είναι άχρηστο στην πράξη) αλλά εκείνος, πάει, ακούραστος και ψάχνει με μάσκες, στα σκοτάδια και καταγράφει και φωτογραφίζει. Ζητάει την άδεια από τους ενοίκους, πάντα τον αντιμετωπίζουν σαν διαρρήκτη (στην Κυψέλη σε μια περίπτωση νόμιζαν πως θα σκάψει τούνελ για την γειτονική τράπεζα και δεν του επέτρεψαν) ενώ σε πολλές περιπτώσεις σαν κυνηγό θησαυρού «ό,τι βρεις από χρυσές λίρες φίλε, μισά μισά». Ο μισός χρόνος που αφιερώνει είναι να πείσει να του δώσουν την άδεια να κατεβεί.

Δεν είναι χόμπι εύκολο, ούτε ακίνδυνο, ούτε για αναψυχή, ούτε για περιέργους χτεσινούς που βρήκαν νέα ασχολία και θέλουν να γίνουν Ιντιάνα Τζόουνς. Και για αυτό το λόγο ο Κυρίμης αποφεύγει να εκφράζεται δημόσια με λόγο συναρπαστικό για ό,τι βλέπει, για να μην παρασύρει νεοφώτιστους. Απαιτείται επίσης επιστημονική προεργασία, ειδική γνώση καθώς και εξαντλητικά μέτρα ασφαλείας. Μάσκες για τον ελλειπή αερισμό και τις δηλητηριώδεις οσμές σήψης, κράνη για προστασία από πιθανές καταρρεύσεις, βοηθός που επικοινωνεί από την επιφάνεια της γης για να καλέσει βοήθεια αν υπάρξει κάτι απρόοπτο, ακόμα και προστασία από τα τσιμπήματα μυστηριωδών εντόμων, αρουραίων και ερπετών που ζουν εκεί κρυπτικά.

Κάποια καταφύγια διατηρούνται σε εντυπωσιακά καλή κατάσταση, διαχέεται φως από την επιφάνεια και είναι σαν να κατασκευάστηκαν χτες, αλλά τα περισσότερα είναι πλέον σαν σπηλιές απροσπέλαστες μέσα σε ένα απόκοσμο περιβάλλον.

Όμως η γη μιλάει, και το αποτέλεσμα, αυτόν που το έχει αποφασίσει, τον αποζημιώνει.

Τον Κωνσταντίνο Κυρίμη δεν τον ήξερα, ούτε τα βιβλία του, αν και γκουγκλίζοντας μπορείτε να βρείτε πολλά για τις έρευνές του. Ωστόσο, ήξερα για τα καταφύγια στις παλιές αθηναϊκές πολυκατοικίες, εκείνες που χτίστηκαν τα τελευταία χρόνια πριν από τον πόλεμο. Φυσικά, όταν ήρθε η ανάγκη να χρησιμοποιηθούν τα καταφύγια, στον πόλεμο εννοώ, επιστρατεύθηκαν όχι μόνο όσα είχαν κατασκευαστεί επί τούτου, αλλά και όσα υπόγεια υπήρχαν (και ήταν πάρα πολλά) στις μονοκατοικίες.

Όταν δούλευα τα Αττικά, τον τόμο με τα χρονογραφήματα του Βάρναλη, συνάντησα (και συμπεριέλαβα στον τόμο) και μερικές αναφορές στα αθηναϊκά καταφύγια. Όχι πολλές, διότι το πρώτο τρίμηνο του 1941 ο Βάρναλης αντί για χρονογραφήματα έγραφε ιστορικές επιφυλλίδες για τους Ρωμαίους αυτοκράτορες, τους οποίους φρόντιζε, συμμετέχοντας στην πολεμική προσπάθεια, να ζωγραφίζει με μελανά χρώματα. Ωστόσο, τον Απρίλιο του 1941 αφιέρωσε χρονογράφημά του στα καταφύγια:

 

Καταφύγια
(Πρωία, 11 Απριλίου 1941)

Τα καταφύγια –όσο κι αν είναι υπόγεια σκοτεινά και πολλές φορές υγρά, γιατί δεν φτάνει έως εκεί ο ήλιος –αποτελούν «τόπον αναψυχής»! Είναι μια ποικιλία, ένα ξεμούδιασμα κι ένα κουράγιο. Μέσα εκεί θα βρει κανείς πολλούς αγνώστους, αλλά και μερικούς γνωστούς. Τύποι περίεργοι, αλλά και τύποι κοινοί μπαίνουν ήσυχα-ήσυχα σαν στο σπίτι τους· πιάνουν μια κάσα ή κανένα πάγκο, αν υπάρχουν τέτοιες πολυτέλειες, και κάθονται. Οι περισσότεροι όμως πιάνουν ένα κομμάτι τοίχο, ακουμπούν απάνω και στέκονται ασάλευτοι ή βγάζουν την εφημερίδα τους και βυθίζονται στο διάβασμά της, για να περνά η ώρα. Μερικές κυρίες ή κορίτσια βγάζουν από την σάκα τους μια φανέλα και πλέκουν ή κανένα μυθιστόρημα και δημιουργούν το ευχάριστο «άλλοθι» στη χώρα της Φαντασίας και των Οραμάτων.

Κανένας δεν καπνίζει, ούτε συζητεί. Απαγορεύεται. Μιλούνε σιγά αναμεταξύ τους, λες και προσέχουν μην ξυπνήσουν τις μπόμπες. Στους τοίχους και στα ανώφλια των εισόδων υπάρχουν πινακίδες: «Απαγορεύεται το κάπνισμα, ως και αι συζητήσεις».

–Τι συντακτικό λάθος έχει αυτή η επιγραφή; ρωτά χαμηλόφωνα ο δάσκαλος (δεν μπορεί να είναι τίποτες άλλο!) το φίλο του.

–«Απαγορεύεται… αι συζητήσεις». Έπρεπε να πει «απαγορεύεται το κάπνισμα και αι συζητήσεις».

–Αλλά τι… συζητάτε, λέγει ένας διπλανός, αφού απαγορεύεται;

Τα μικρά παιδάκια σ’ αυτές τις «κοσμικές συγκεντρώσεις» –και τις λέγω κοσμικές, γιατί όλοι στο μισοσκόταδο φέρνονται με τακτ αναμεταξύ τους –δίνουνε τον τρυφερό τόνο της αθωότητός τους. Φαίνονται πως δεν πολυκαταλαβαίνουν περί τίνος πρόκειται. Κρατιούνται από την ποδιά της μάνας τους. Αλλά η παιδική ευκινησία δεν τ’ αφήνει να μείνουνε πολλή ώρα καρφωμένα σ’ ένα μέρος. Ξεφεύγουνε και πάνε και στο γείτονα:

–Γιάννη με λένε!

Συσταίνεται μοναχός του ο μικρούλης, χωρίς να τον ρωτήσεις. Ένας άλλος έχει κατέβει με το… ποδηλατάκι του· και τα κοριτσάκια με την κούκλα τους ή με την αρκούδα τους. Όλη η ζωή του σύμπαντος, όλο το δράμα της σημερινής ανθρωπότητας, αλλά κι όλη η ελπίδα και η αμεριμνησία του μέλλοντος βρίσκονται εδώ σε μικρογραφία.

Κάθε πολίτης, αρσενικός ή θηλυκός, μικρός ή μεγάλος, έχει τα γνωστά του καταφύγια. Ξέρει κυρίως ποια είναι τα κοντινότερα καταφύγια στο σπίτι του, στο γραφείο του, στο καφενείο που πάει ή στο ρεστοράν που τρώγει. Αυτά τα καταφύγια τα θεωρεί ιδιοκτησία του. Όταν βαρέσει συναγερμός. «δεν καταλαμβάνεται εξ απροόπτου». Ξέρει πού θα πάει. Και πάει ήσυχα και καμαρωτός. Εκεί όχι μονάχα δεν θα πλήξει, γιατί θα συναντήσει τους γνωστούς του ή φίλους του του κάθε καταφυγίου, παρά και θα χαζέψει ή θα κουβεντιάσει και θ’ αλλάξει λιγάκι «αέρα», δηλ. τη μονοτονία της καθημερινής ρουτίνας. Κι όταν η σειρήνα βαρέσει διάλυση, κανένας δε βιάζεται να βγει έξω. Αργοκίνητο ποτάμι ο κόσμος όλων των ηλικιών προχωρούνε προς την έξοδο αργά κι επίσημα σαν άνθρωποι που βγαίνουν από το σπίτι τους. Γιατί όλοι οι «καταφυγιώτες» έχουνε το συναίσθημα πως το καταφύγιο είναι σπίτι τους.

Έξω όμως από τα γνωστά και τα άγνωστα μόνιμα καταφύγια, υπάρχουνε και μερικά της… ευκαιρίας. Χθες τη νύχτα π.χ. μια παρέα που βρέθηκε στην πλατεία των Πευκακίων και ζητούσε καταφύγιο, είδε ένα υπόγειο με μαρμαρένια σκαλιά και μερικά κοριτσόπουλα στην πόρτα, που κοιτάζανε τον ουρανό.

–Επιτρέπεται;

–Περάστε.

Κι η παρέα κατέβηκε τα σκαλιά. Δεν ήτανε καταφύγιο, αλλά μπορούσε να παίξει το ρόλο «ερζάτς» καταφυγίου: μια βιβλιοθήκη, καρέκλες, τραπέζι, λουλούδια κλπ. κι ένας αέρας νεανικής δροσιάς και νοικοκυροσύνης. Τα κοριτσόπουλα των διπλανών σπιτιών που είχανε κι αυτά καταφύγει στη γνωστή τους αυτήν οικογένεια, με τις μπούκλες τους και τα καλτσάκια τους, βγαίνανε στην πόρτα, κοιτάζανε τον ουρανό, ξαναγυρίζανε και μιλούσανε ψιθυριστά. Ο γέρος της παρέας, που, φαίνεται είχε πιει λιγάκι, ακούμπησε τον αγκώνα στο τραπέζι και στήριξε το άσπρο του κεφάλι στην παλάμη. Κι ενώ έξω ο απειλητικός βόμβος των αεροπλάνων αλώνιζε τον ουρανό κάτου από το φεγγάρι κι έφτανε ως το υπόγειο,  ακούστηκε ξαφνικά ένα μακάριο ρουχαλητό στα βάθη της γης. Ο γέρος τον είχε πάρει σαν στο σπίτι του.

Η πλατεία Πευκακίων του χρονογραφήματος πρέπει να είναι στην εκκλησία Άγιος Νικόλαος στην Ασκληπιού -εκείνη η περιοχή λέγεται Πευκάκια.

Αλλά ο Βάρναλης και σε επόμενο χρονογράφημά του, ένα από τα τελευταία πριν μπουν οι Γερμανοί στην Αθήνα, αφού δημοσιεύτηκε στις 25 Απριλίου, κάνει πάλι αναφορά στα παιδιά και τις αντιδράσεις τους σε σχέση με σειρήνες και καταφύγια:

Αλλά ποιος θα το έλεγε πως και αυτά τα μικρά παιδάκια θα είχανε κι αυτά προσαρμοσθεί στην πραγματικότητα του πολέμου και θα είχανε πάρει τα σχετικά συνήθεια; Είπαμε, αγνοούνε τον πόλεμο και δεν θέλουνε να τον ξέρουν. Όμως άμα ακούσουνε τη σειρήνα, αφήνουνε τα παιγνίδια τους και τις φωνές τους στο δρόμο και τρέχουνε στα σπίτια τους ή στα γνωστά καταφύγια. Εκεί μέσα εξακολουθούνε να παίζουνε, αν είναι μέρα. Αν είναι νύχτα, κοιμούνται ύπνο-μολύβι. Τίποτα δεν μπορεί να τα ξυπνήσει.

Αλλά ποιος θα το έλεγε, πως η μικρούλα Αριστεΐτσα, το χάρμα της γειτονιάς, με τα κατάμαυρα μαλλιά και την περήφανη κορμοστασιά, η Αριστεΐτσα των τεσσάρων χρονών, που ακόμα δεν μπορεί να πει το ρο, θα είχε τόσο συνηθίσει στον πόλεμο, ώστε να μηχανοποιήσει τις αντιδράσεις της, που φέρνει η σειρήνα του συναγερμού; Μόλις βαρέσει η σειρήνα, παίρνει στο ένα χέρι μια φέτα ψωμί, στο άλλο ένα κύπελλο νερό, και καμαρωτή και προσεχτική μη στάξει και μη βρέξει πάει στο καταφύγιό της. Η γειτονιά την ξέρει και γελά που την βλέπει να προβαίνει ιερατική και επίσημη. Γιατί ξέρει, πως το περίφημο καταφύγιό της είναι κάποιο υπόγειο σ’ ένα αντικρινό μονόπατο σπίτι.

Την εποχή εκείνη ο Βάρναλης κατοικούσε στη Δημοχάρους, πίσω από τα (τότε) Παραπήγματα. Η μικρούλα Αριστεΐτσα, τετράχρονη τότε, μπορεί να είναι σήμερα μια θαλερή ογδοντάχρονη. Δεν θα έχει πια κατάμαυρα τα μαλλιά, βέβαια. Είθε τα δικά της εγγόνια να ακούνε τις σειρήνες μόνο στις ασκήσεις!

 

 

Σαν τα χιόνια!

Μπορεί ο πολυδιαφημισμένος «ιστορικός χιονιάς» να μην ήταν τελικά τόσο δριμύς όσο διατυμπάνιζαν οι μικρέμποροι του τρόμου από τα κανάλια, ωστόσο η θερμοκρασία έπεσε αισθητά σε πολλά μέρη της χώρας και χιόνισε γερά, ακόμα και σε περιοχές όπου αυτό δεν συνηθίζεται: είδαμε φωτογραφίες με χιονισμένη την παραλία στο Ρέθυμνο, ας πούμε.  Εγώ που αψήφησα τις προειδοποιήσεις και τόλμησα να πεταχτώ ίσαμε την Αίγινα το Σάββατο, δεν είδα χιόνι παρά μόνο πάνω σε αυτοκίνητα που είχαν κατέβει από τα βουνά (λέμε τώρα) του νησιού -στο Σφεντούρι χιόνιζε. Πιο βόρεια, βέβαια, το έστρωσε κανονικά.

Επειδή σε πολλά μέρη της χώρας μας, είτε πεδινά είτε νότια, η χιονόπτωση είναι φαινόμενο σπάνιο, έχει γεννηθεί η παροιμιακή φράση που τη διάλεξα για τίτλο: «σαν τα χιόνια», που τη χρησιμοποιούμε ως παιγνιώδη προσφώνηση προς κάποιον γνωστό μας που τον συναντάμε ή μας επισκέπτεται ενώ είχαμε πολύν καιρό να τον δούμε. Στα χιόνια λοιπόν θα αφιερώσω το σημερινό μας άρθρο.