Αρχαιολατρία και γλώσσα

Βασίλειος Μ. Αργυρόπουλος, Αρχαιολατρία και γλώσσα. Εκδόσεις Ζαχαρόπουλος, Φεβρ. 2009.

Τις προάλλες, από αυτό εδώ το ιστολόγιο, είδαμε πώς γεννήθηκε ένας αστικός μύθος·  εννοώ το δήθεν άρθρο Μπαμπινιώτη που «δικαιώνει» τους βόρειους τύπους (με λες). Χάρη σε μια ευτυχή σύμπτωση, μπορέσαμε να διαπιστώσουμε πόσο γρήγορα διαδόθηκε ο συγκεκριμένος μύθος και να συνειδητοποιήσουμε τη δύναμη που έχει το Διαδίκτυο να διαδίδει το χρήσιμο μαζί με το άχρηστο, το σωστό μαζί με το ψέμα.

Το βιβλίο που θα παρουσιάσω ασχολείται και με τέτοιους γλωσσικούς αστικούς μύθους, αλλά όχι μόνο. Ο τίτλος του πάντως, Αρχαιολατρία και Γλώσσα και ο υπότιτλός του, Θέματα ετυμολογίας και ορθογραφίας, περιγράφουν με μεγάλη ακρίβεια το περιεχόμενό του. Συγγραφέας του ο Βασίλης Αργυρόπουλος, γλωσσολόγος και συντελεστής του γλωσσολογίου (= γλωσσολογικού ιστολογίου) Περιγλώσσιο.

Το βιβλίο του Β. Αργυρόπουλου κυκλοφόρησε πριν από μερικές εβδομάδες από τις εκδόσεις Ζαχαρόπουλος, αλλά οι έμπειροι ιστοναύτες που ενδιαφέρονται για τα γλωσσικά δεν αποκλείεται να το γνωρίζουν ήδη διότι ο Αργυρόπουλος διατηρεί και ιστότοπο στον οποίο είχε παρουσιάσει μεγάλο μέρος του βιβλίου του.

Ίσως φανεί κατινιά να περιαυτολογώ ενώ παρουσιάζω βιβλίο άλλου, αλλά δεν μπορώ να μην επισημάνω ότι βρίσκω αρκετές ομοιότητες ανάμεσα στην Αρχαιολατρία και στο δικό μου βιβλίο Γλώσσα μετ’ εμποδίων. Και στο αντικείμενο, αφού τα δυο βιβλία συμπίπτουν ενμέρει στο περιεχόμενό τους (σε σχέση με τους γλωσσικούς μύθους, ας πούμε) αλλά και στο ότι και το δικό μου βιβλίο είχε σε μεγάλο μέρος δημοσιευτεί στο Διαδίκτυο πριν κυκλοφορήσει έντυπο.

Το βιβλίο λοιπόν του Αργυρόπουλου γεννήθηκε ενμέρει μέσα από τις διαδικτυακές αντιπαραθέσεις με αρχαιολάτρες και ελληνοκεντρικούς (και όχι μόνο) σε θέματα γλωσσικά. Άλλωστε, ο συγγρ. δεν το κρύβει: ο πρόλογός του ξεκινάει ως εξής: «Το παρόν βιβλίο ανταποκρίνεται στην ανάγκη να σχολιαστούν αρνητικά διάφορα φαινόμενα γλωσσικού ερασιτεχνισμού που παρατηρούνται τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας» και συνεχίζει εντοπίζοντας ειδικότερα από πού προέρχεται αυτός ο γλωσσικός ερασιτεχνισμός.

Περιέργως όμως, ενώ το βιβλίο γράφτηκε με δηλωμένο σκοπό τον αρνητικό σχολιασμό απόψεων, είναι εξαιρετικά νηφάλιο. Αυτό δεν σημαίνει ότι κάνει εκπτώσεις στην κριτική του· ο συγγρ. πειστικά και μεθοδικά ανασκευάζει τις απόψεις που κρίνει λανθασμένες, χωρίς περιστροφές· απλώς, το κάνει με ηρεμία και νηφαλιότητα.

Θα παρουσιάσω αναλυτικά τα περιεχόμενα του βιβλίου, για να πάρετε μια ιδέα.

Το πρώτο μέρος είναι η  Θεωρία ετυμολογίας. Ορισμός της επιστημονικής ετυμολογίας και της παρετυμολογίας, προϋποθέσεις για να είναι έγκυρη η ετυμολογία, με παραδείγματα όπως η λέξη βρόμα, το θηλυκό άρθρο οι και η σωστή ορθογραφία των λέξεων καλύτερος και κτίριο (στην περίπτωση του κτιρίου διαφωνώ με τον συγγραφέα, ο οποίος γράφει κτήριο και το αιτιολογεί -αλλά η διαφωνία ίσως εξεταστεί χωριστά, σε άλλο σημείωμα). Στη συνέχεια γίνεται διάκριση μεταξύ προεπιστημονικής ετυμολογίας (Πλάτωνας στον Κρατύλο, βυζαντινοί) και επιστημονικής, με αναφορά στον Σοσίρ και στη θεωρία του γλωσσικού σημείου και αντικρούονται αντιεπιστημονικές απόψεις του Άδωνη Γεωργιάδη και η τερατώδης ετυμολόγηση του κουπεπέ από το κούπα, ω παι! Η λέξη «τερατώδης» είναι δική μου· ο Αργυρόπουλος, με ολύμπια ψυχραιμία, αρκείται σε ένα θαυμαστικό. Στη συνέχεια εξετάζονται: η πρόσληψη του Κρατύλου από τους αρχαιολάτρες, το θέμα των ηχομιμητικών λέξεων και η άποψη των αρχαιολατρών ότι η ελληνική είναι (κατ’ εξαίρεση, μόνη αυτή) μη συμβατική γλώσσα όπου το σημαίνον έχει αιτιώδη σχέση με το σημαινόμενο. Γίνεται αναλυτική αναφορά στις επιδόσεις διαφόρων αστέρων της παραεπιστήμης, όπως είναι η ετυμολόγηση του πλους εκ του πλουτς (Άδωνης βέβαια), του «ουρανός» από το «ουρώ» (Τζαφερόπουλος) ή οι απόψεις του Α. Κρασανάκη. Η επόμενη ενότητα, «Σχετικά με τον Saussure» είναι αφιερωμένη σε διαδικτυακές αντιπαραθέσεις με τον Φειδία Μπουρλά, οι οποίες μεταφέρονται με κάθε λεπτομέρεια (η ενότητα πιάνει 25 σελίδες, αν και όχι πυκνογραμμένες).

Στην επόμενη ενότητα γίνεται κριτική στο Λερναίο κείμενο (ξέρετε, αυτό με το Hellenic Quest) και στον ανεκδιήγητο υπουργό Στυλιανίδη, όπου παρατίθενται οι απόψεις πολλών -ανάμεσα σ’ αυτούς και η αφεντιά μου. Κολακευμένος, δεν θα κρατήσω κακία στον συγγρ. που παρέλειψε να χρησιμοποιήσει τον όρο «Λερναίο κείμενο». Στη συνέχεια ο συγγρ. ανασκευάζει, ευτυχώς τηλεγραφικά, την λεξαριθμική θεωρία και μετά θίγει την εμπειρική ετυμολόγηση από την ελληνική λέξεων που είναι ξένες (ξέρετε, χατίρι από το ήτορ, ενώ είναι από τουρκ. hatir), την ανακάλυψη ελληνικών λέξεων στα γιαπωνέζικα και σε άλλες εξωτικές γλώσσες, ενώ κάνει κριτική στο βιβλίο του καθηγητή Θεοφανίδη «Τα αγγλικά είναι ελληνική διάλεκτος». (Με το θέμα αυτό είχα κι εγώ ασχοληθεί στη Γλώσσα μετ’ εμποδίων, άλλωστε ο Αργυρόπουλος με τσιτάρει γενναιόδωρα· τον προειδοποιώ ότι στην παρουσίαση του βιβλίου του είναι πολύ πιθανό να έχει στο ακροατήριο τον κ. καθηγητή, όπως συνέβη στη δική μου παρουσίαση!). Το πρώτο μέρος ολοκληρώνεται με την ανασκευή κάποιων ακόμα ελληνοκεντρικών απόψεων για θέματα ετυμολογίας.

Περνάμε στο δεύτερο μέρος, τα Θέματα ορθογραφίας. Ο συγγρ. κάνει μια σύντομη αλλά πολύ χρήσιμη εισαγωγή στο ορθογραφικό πρόβλημα γενικώς και στο ορθογραφικό πρόβλημα της νέας ελληνικής ειδικώς. Εδώ, σήκωνε εκτενέστερη ανάπτυξη, πιστεύω. Στη συνέχεια, περνάει στην ενότητα «Θέματα ετυμολογικής ορθογραφίας», το υλικό της οποίας είναι αντλημένο από την αντιπαράθεση, μέσα από τις στήλες του Βήματος, του Μπαμπινιώτη με την φιλόλογο κ. Τζιροπούλου. Αναλυτικά, εξετάζεται η ορθογραφία των λέξεων: καλύτερος, αφτί και αβγό, βρόμα, αλλιώς, παλιός-δίκιο-ελιά. Η εξέταση είναι αναλυτικότατη, με παραθέματα από έντυπες και διαδικτυακές δημοσιεύσεις· αρκεί να αναφέρω ότι πιάνει 37 σελίδες, από τις οποίες οι 17 είναι αφιερωμένες στο ζευγάρι αφτί-αβγό. Όμως δεν είναι αυτό το ρεκόρ· η επόμενη λέξη πιάνει, μόνη της, διπλάσια έκταση: 34 σελίδες είναι αφιερωμένες στο ακανθώδες δίλημμα ορθοπαιδικός ή ορθοπεδικός, το οποίο, το ‘χω ξαναγράψει, εξάπτει κατ’ ανεξήγητο τρόπο τα πάθη. Μοιραίο είναι λοιπόν να αφιερώνεται χώρος στο θέμα. Ακολουθούν δυο σύντομα κεφάλαια, για τη λ. ταξίδι και το τοπωνύμιο Γουδί, και μερικές γενικές παρατηρήσεις και τελειώνει το δεύτερο μεγάλο θέμα του βιβλίου.

Βάσει του τίτλου του, το βιβλίο θα μπορούσε να τελειώνει εδώ, αφού ασχολήθηκε και με την ετυμολογία και με την ορθογραφία· αλλά ευτυχώς συνεχίζεται. Λέω ευτυχώς, επειδή ο Αργυρόπουλος είχε την πολύ καλή ιδέα να παραθέσει, ως επίμετρο, τρία πολύ χρήσιμα κεφάλαια: για τις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, για την καταγωγή του ελληνικού αλφαβήτου και για την προφορά των αρχαίων ελληνικών. Πρόκειται για θέματα που συνεχώς επανέρχονται σε συζητήσεις, και είναι χρήσιμο να έχει κανείς μια ευσύνοπτη παράθεση της επιστημονικής άποψης. Τα τρία αυτά θέματα δεν εξετάζονται τόσο αναλυτικά όσο τα δύο πρώτα. Και τα τρία μαζί ωστόσο πιάνουν 100 σελίδες, που σημαίνει ότι ο συγγρ. έχει τον χώρο και την επιστημονική άποψη να παραθέσει και κάποιες ανακρίβειες να αντικρούσει. Το βιβλίο κλείνει με βιβλιογραφία και πολύ χρήσιμους πίνακες λέξεων-ευρετήρια.

Η Αρχαιολατρία επομένως είναι, θα έλεγα, βιβλίο νέου τύπου (όπως, αναγκάζομαι να βλογήσω τα γένια μου, και η Γλώσσα μετ’ εμποδίων) από την άποψη ότι γράφτηκε εξαιτίας διαδικτυακών συζητήσεων, αναφέρεται εκτενώς σε διαδικτυακές συζητήσεις, έχει υποσημειώσεις που παραπέμπουν σε ιστολόγια και διαδικτυακά φόρουμ και διόλου απίθανο να δώσει λαβή σε άλλες διαδικτυακές συζητήσεις. Εδώ κάποιοι θα ρωτούσαν: γιατί ο Αργυρόπουλος να βγάλει το υλικό σε βιβλίο; Δεν θα ήταν τάχα πιο βολικό να το έχει σε ένα ιστολόγιο, σε ένα σάιτ; Τάχα μόνο για τη ματαιοδοξία να δει το όνομά του τυπωμένο στο εξώφυλλο το έκανε; Όχι βέβαια. Η κουβέντα αυτή μπορεί να πάει πολύ μακριά, αλλά νομίζω ότι ακόμα και εκείνοι που είναι διαδικτυωμένοι σε 24ωρη βάση, που δεν είναι και πολλοί, έχουν ανάγκη να ανατρέξουν οφλάιν σε υλικό αναφοράς. Κι έπειτα, παρόλο που η Αρχαιολατρία σχολιάζει συζητήσεις που έγιναν στο Διαδίκτυο, τα θέματα αυτά συζητιούνται και εκτός Διαδικτύου, σε σχολεία, φροντιστήρια, νεανικές παρέες, καφενεία. Δεν κάνει δηλαδή «μετα-μπλόγκιν» ο Αργυρόπουλος, κάθε άλλο.

Συμφωνώ άραγε σε όλα μαζί του; Όχι βέβαια -ήδη ανέφερα τη διαφωνία μου για τη λ. κτίριο. Επίσης, ενώ ετυμολογικά έχει δίκιο για το αβγό και το αφτί, εγώ προτιμώ να ακολουθώ τη σχολική ορθογραφία και να γράφω αυγό, αυτί. Όμως οι διαφωνίες μας δεν είναι εντονότερες διότι ο Αργυρόπουλος απέφυγε να πάρει θέση πάνω στη συνολική λογική Μπαμπινιώτη που θέλει την ολοκληρωτική υποταγή της ορθογραφίας στην ετυμολογία και που οδηγεί σε ανατροπή γραφών που έχουν καθιερωθεί από δεκαετίες και αιώνες, ίσως και χιλιετίες, με τα τερατώδη: αγώρι, καρμοίρης, τσυτσυρίζω, τζύρος, τσηρώτο, νηννί, τσαννάκι, κροκόδιλος, πλημύρα, βαλλάντιο και άλλα που τα έχω αναλύσει στις σελίδες μου. Τα θέματα αυτά τα θίγει ελάχιστα· αν και φαίνεται να απορρίπτει το αγώρι με βάση το «κριτήριο της χρήσης», δεν έχει την επιθυμία να εμπλακεί για τα καλά στη συζήτηση και να μας πει τι γίνεται όταν χρήση και ετυμολογία συγκρούονται. Εκτός λάθους, νομίζω ότι δεν αναφέρεται καθόλου στην πρόταση Μπαμπινιώτη να γράφονται τα αντιδάνεια με βάση την ορθογραφία της ελληνικής λέξης από την οποία έλκουν την απώτατη καταγωγή τους (κι έτσι τζύρος διότι γύρος και όλα τα άλλα τέρατα). Ούτε παίρνει θέση σε άλλους μπαμπινιωτισμούς (αίολος ή έωλος, πόσ*ω μάλλον). Όμως, αυτό δεν είναι μειονέκτημα του βιβλίου, εφόσον ο προγραμματικός σκοπός του είναι ν’ απαντήσει στους αρχαιολάτρες και στους ελληνοκεντρικούς -και σ’ αυτά τα τελευταία θέματα, οι ελληνοκεντρικοί δεν νομίζω να διαφωνούν με τις καινοτομίες Μπαμπινιώτη. Άλλωστε, και το αγώρι το αναφέρει μεταξύ άλλων ως απάντηση στη Τζιροπούλου: επειδή η Τζιροπούλου θεωρεί θανάσιμο σφάλμα την απλοποίηση, ο συγγρ. τής υποδεικνύει ότι δεν είναι μόνο απλοποιητικές οι προτάσεις Μπαμπινιώτη, παράδειγμα το αγώρι.

Η Αρχαιολατρία δεν είναι βιβλίο που διαβάζεται σε μια καθισιά, αλλά και δεν είναι γραμμένο για το σκοπό αυτό. Μπορείτε θαυμάσια να διαβάσετε τη μια ή την άλλη ενότητα, να παραλείψετε κάποια που δεν σας συγκινεί (εγώ δεν έχω διαβάσει ακόμα ολόκληρο το σάγκα της ορθοπ*δικής) ή να την αφήσετε για αργότερα. Η μεγάλη έκταση ορισμένων ενοτήτων, που έμμεσα την κατέκρινα πιο πάνω, δεν οφείλεται σε πολυλογία του συγγραφέα, αλλά στην ευσυνειδησία του, μια και παραθέτει εκτενέστατα αποσπάσματα των αντίπαλων απόψεων που ανασκευάζει.

Με δυο λόγια, ένα χρήσιμο βιβλίο, ένα ενδιαφέρον βιβλίο, ένα δικό μας βιβλίο.