Το αντίπαλο δέος: Η Στρατιά των Αγνώριστων

Για τη Στρατιά των Ανύπαρχτων έγραψα με την ευκαιρία του δαιμόνιου Πολωνού Πράβο Γιάζντι. Στο ποστ αυτό μπορείτε να βρείτε πληροφορίες για το πώς δημιουργήθηκε αυτή η ένδοξη στρατιά, το καύχημα της Νομανσλάνδης, αλλά αν βαριέστε να το πούμε πολύ σύντομα: Ανύπαρχτος είναι κάποιος που δεν γεννήθηκε από πατέρα και μητέρα αλλά από μεταφραστική γκάφα. Έτσι, βλέπει ο μεταφραστής, στα απομνημονεύματα του Σοστακόβιτς, I never liked the Bohemian way of working, αγνοεί ότι οι άγγλοι γράφουν με κεφαλαία και τα γεωγραφικά επίθετα, κι αντί να μεταφράσει «ποτέ δεν μ’ άρεσε ο μποέμικος τρόπος εργασίας» (πράγμα που ταιριάζει άλλωστε με όσα λέει ο συνθέτης αμέσως μετά, ότι δηλαδή ξυπνάει κάθε πρωί και στρώνεται στη δουλειά σαν να ήταν υπάλληλος), που είναι το σωστό, φαντάζεται ότι αυτό το Bohemian, για ν’ αρχίζει με κεφαλαίο, πρέπει ντε και καλά να είναι κύριο όνομα, κι έτσι μεταφράζει «ο τρόπος εργασίας του Μποχεμιάν» κι έτσι γεννιέται ο ανύπαρχτος Μποχεμιάν, αρμενικής ασφαλώς καταγωγής συνθέτης που έγραψε, λέω εγώ, και τον εθνικό ύμνο της Νομανσλάνδης.

Ωστόσο, υπάρχει κι άλλο ένα είδος μεταφραστικής γκάφας, που όμως δεν γεννά Ανύπαρχτους, αλλά περιλαβαίνει υπαρκτά πρόσωπα και τα αλλάζει έτσι που να γίνουν αγνώριστα. Στο φόρουμ Λεξιλογία είχε γίνει μια πρώτη συζήτηση, και, σε αντιστοιχία με τους Ανύπαρχτους, αυτοί ονομάστηκαν Αγνώριστοι. Κι έτσι σκεφτήκαμε να φτιάξουμε μια δεύτερη στρατιά, ένα είδος αντίπαλο δέος στη στρατιά των Ανύπαρχτων, τη Στρατιά των Αγνώριστων. Ο Φλάβιους Ζοζέφ, που μας απασχόλησε εδώ πριν από λίγο καιρό, ήταν τρανό παράδειγμα. Αγνοώντας η δημοσιογράφος (και καθηγήτρια, θαρρώ) ότι ο εβραίος συγγραφέας της ρωμαϊκής εποχής Flavius Josèphe λέγεται στα ελληνικά Φλάβιος Ιώσηπος, τον μετέγραψε σαν να ήταν σύγχρονος Γάλλος. Με την ευκαιρία εκείνου του άρθρου, είχα δώσει την υπόσχεση ότι «πριν από το Πάσχα, η στρατιά των Αγνώριστων θα εκστρατεύσει». Οπότε τώρα υλοποιώ την υπόσχεση.

Για να γραφτεί κανείς στη Στρατιά των Αγνώριστων, δεν αρκεί βέβαια να έχει γραφτεί λάθος το όνομά του σε κάποια μετάφραση. Τη Σάρα Πέιλιν (Palin) δεν θα τη βάζαμε στους Αγνώριστους επειδή πολλοί τη γράψανε «Πάλιν». Πολλές «λάθος» προφορές έχουν άλλωστε σχεδόν καθιερωθεί , ενώ άλλες είναι πολύ συχνές. Έτσι, ο Κίρκεγκαρντ ή ο Κίρκεγκααρντ δεν γράφονται, προς το παρόν τουλάχιστον, στη Στρατιά, ούτε γίνεται αγνώριστος ο Jean-Marc Reiser αν τον γράψουμε Ρεζέ (που δεν είναι σωστό). Για να γραφτεί κανείς στη Στρατιά το λάθος πρέπει να είναι τέτοιο που να αλλάζει όλη την εικόνα που έχουμε στο νου μας για τον άνθρωπο. Βέβαια, εδώ χωράει μπόλικος υποκειμενισμός: αν έχεις άχτι κάποιον, το να γράψει «Μαρί Σετόν» τη Marie Seton (τη δημοσιογράφο που έγραψε για τον Αϊζενστάιν, όχι τη σκοτσέζα αριστοκράτισσα του 16ου αιώνα) αντί για Σίτον, είναι έγκλημα καθοσιώσεως και αξίζει να συμπεριληφθεί σε επιτελική θέση στη Στρατιά (το παράδειγμα δεν είναι φτιαχτό, έχει συμβεί σε διάσημο καβγά μεταξύ λογίων εδώ και 25 χρόνια). Αν δεν τον έχεις άχτι, μάλλον προσπερνάς το λάθος χωρίς σχόλια.

Τα περισσότερα παραδείγματα που θα δούμε στα επόμενα, προέρχονται από συζήτηση στη Λεξιλογία.

• Η  μετάφραση του ντοκιμαντέρ μας πληροφορεί ότι «το τείχος του Χάντριαν χώριζε την Αγγλία από τη Σκωτία». Μεγάλε και δοξασμένε Χάντριαν ! Να υποθέσουμε ότι ο μεταφραστής δεν περνά και συχνά από την πύλη του Αδριανού;
• Σύμφωνα με τον υποτιτλισμό ενός ντοκιμαντέρ που είχε προβληθεί κάποια χρόνια πριν σε κρατικό κανάλι, ο αδελφός του Κάστορα ονομαζόταν Πόλαξ! (Pollux – Πολυδεύκης)
• Από τους πρώτους, πάντως, που θα καταταγούν στη Στρατιά των Αγνώριστων (και με βαθμό στρατηγού τουλάχιστον) είναι και ο περίφημος «Σολούκας», του οποίου την ύπαρξη μας έκαναν γνωστή οι ελληνικοί υπότιτλοι στον «Αλέξανδρο» του Όλιβερ Στόουν. Το «Σέλευκος» μάλλον τους φάνηκε μπανάλ…
• Το βιβλίο «Ένας τάφος για τον Μπορίς Νταβίντοβιτς» του Ντανίλο Κις έχει κάμποσους Αγνώριστους. Μερικοί είναι και άγνωστοι, οπότε θα καταταγούν τελευταίοι στη στρατιά, σαν τον ζωγράφο Μπουρνικέλοφ (Μπουρνικέλ λέγεται, αλλά οι σέρβοι κλίνουν τα κύρια ονόματα, ιδιοτροπία για την οποία δεν είχαν ενημερώσει τη μεταφράστρια). Τμήμα της στρατιάς όμως θα στρατοπεδεύει στο Ντασό. Ναι, καλά σκεφτήκατε, γι’ αυτό το στρατόπεδο πρόκειται.
• Και καλά ο Μπουρνικέλ, που δεν τον ήξερε κανείς και εξακολουθούν να τον αγνοούν οι περισσότεροι. Αλλά σε ντοκιμαντέρ πριν από μερικά χρόνια, γινόταν λόγος για έναν ανερχόμενο Αμερικανό πολιτικό με περίεργο όνομα. Φανταστείτε πόσο αστείο είναι να βλέπουμε σήμερα στους υποτίτλους τον… Μπαρόκο Μπάρμα.
• Μια ειδική περίπτωση Αγνώριστων είναι όταν η μεταφραστική επέμβαση περιλαμβάνει και αλλαγή φύλου: όταν ο άντρας γίνεται γυναίκα και το αντίστροφο. Τρανό παράδειγμα, ο φυλακισμένος ηγέτης της Βιρμανίας Ms Aung-San Su Xi, σε έργο του Χόμπσμπομ, όπου η μεταφράστρια επέλεξε να το αφήσει αμετάγραπτα τα κύρια ονόματα, αλλά πού να φανταστεί ότι το Ms σημαίνει «κυρία» και δεν είναι τυπικό βιρμανικό μικρό όνομα;
• Ποια θα είναι η ονομασία της Χώρας των Αγνώριστων, το αντίστοιχο της Νομανσλάνδης, δεν το ξέρω. Πάντως, σημαντικός της ποταμός είναι ο Ρόνος (Rhône, Ροδανός στα ελληνικά), που οι πηγές του βρίσκονται στα όρη Φογκέζεν (Βόσγια ελληνιστί).
• Και το ευαγγέλιο της Αγνωριστοχώρας (προσωρινή ονομασία) πρέπει να είναι το βιβλίο «Η αυγή των μάγων», σε παλιά έκδοση του Κάκτου, όπου υπομονετικός Λεξιλόγος ψάρεψε ολόκληρο τάγμα από Αγνώριστους (και καναδυό λόχους Ανύπαρκτων). Ιδού τα καλύτερα στιγμιότυπα:

• O Ερμής ο Τρισμέγιστος αποδίδεται «Ερμές Τριζμεζίστ».
• Ο «διάσημος ατομικός Νίελς Μπορχ» γίνεται… αυτό που διαβάσατε.
• Ο Όμηρος ανέφερε όντως την «μυθική Σερίφ»;
• Ο «μετρητής Γκέικερ» μου άρεσε ιδιαίτερα.
• Το «Μαουτζάουζεν» μου θυμίζει το Ντασό!
• Ο Λάβκραφτ βαφτίζεται «Λόβερκραφτ»…
• …ενώ το βιβλίο του Τσέστερτον «The man who was Thursday» ονομάζεται «Νομέ Ζεντί».
• Μαθαίνουμε πως οι δορυφόροι του Άρη είναι ο «Φόμπος και ο Δείμος».
• Το βιβλίο Χαλδαϊκή Μαγεία τιτλοφορείται «Μαγεία Καλντεέν».
• Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς γίνεται Κλημέντιος.
• Τα Βάφεν Ες Ες ήταν… «Φάβεν» -γι αυτό και ηττήθηκε η Γερμανία, εξάλλου!
• Ο ήρωας των αρχαίων Σουμερίων ήταν ο «Ζιλγαμές».

Φυσικά, αυτά σε μια παλιά έκδοση, σε μια εποχή όπου το μέσο επίπεδο των μεταφράσεων ήταν πολύ χειρότερο.

Σήμερα, ευτυχώς η ποιότητα έχει συνολικά ανεβεί, όμως και οι απαιτήσεις μας, των αναγνωστών εννοώ, το ίδιο. Αγνώριστοι εξακολουθούν να παράγονται πολλοί, συν τοις άλλοις επειδή η ποσότητα των μεταφράσεων έχει αυξηθεί κατακόρυφα. Έτσι, η Στρατιά δεν κινδυνεύει, δυστυχώς, να μείνει χωρίς νεοσύλλεκτους. Μάλιστα, σήμερα έμαθα ότι χτίζει καινούργιο στρατόπεδο στο Αγριγέντο, όπως φαντάστηκε τον Ακράγαντα ο μεταφραστής αγγλικού βιβλίου για την ύστερη αρχαιότητα (το μαργαριτάρι το επισημαίνει στην Ελευθεροτυπία ο Στάντης Αποστολίδης σήμερα).
Θα κλείσω με τα σοφά λόγια εκλεκτού Λεξιλόγου, που τα έγραψε με αφορμή έναν όχι και πολύ γνωστό Αγνώριστο (αλλά βέβαια σε έντυπο που δεν θα έπρεπε να έχει καθόλου τέτοια λάθη), όταν στο περιοδικό «Μετάφραση», σε μετάφραση γαλλικού κειμένου στα ελληνικά, ο Λατίνος Αύλος Γέλλιος είχε παραμείνει Γάλλος, Aulu-Gelle.

Όσο λιγότερο γνωστοί είναι όλοι αυτοί, τόσο περισσότερο το ολίσθημα μπορεί να συμβεί στα καλύτερα σπίτια. Η μετάφραση είναι κουραστική δουλειά, απαιτεί συνεχή εγρήγορση, και κανείς μας δεν είναι τέλειος.