Χαράτσι, το (παραλίγο) τρισχιλιετές

Είναι γνωστό ότι οι ετυμολόγοι τύπου Γκας Πορτοκάλος προσπαθούν να βγάλουν ελληνική με το ζόρι οποιαδήποτε ξένη λέξη βρουν μπροστά τους, συχνά με ξεκαρδιστικά αποτελέσματα. Κάτι άλλο κωμικό, αν και ίσως όχι ξεκαρδιστικό, είναι ότι πολλές φορές οι ίδιοι βρίσκουν μια απίθανη ελληνογενή ετυμολογία για μια λέξη που έτσι κι αλλιώς έχει απώτερη ελληνική καταγωγή. Για παράδειγμα, η ομογενής εκπαιδευτικός Αναστασία Γονέου, για την οποία είχα γράψει παλιότερα, βρίσκει ελληνική αρχή στο διεθνές (αρχικά ιταλικό) bravo. Η λέξη αυτή πράγματι προέρχεται από τα ελληνικά, και συγκεκριμένα από το βάρβαρος (μέσω του λατινικού bravus, με διολίσθηση σημασίας από το ‘άγριος’ στο ‘θαρραλέος’), αλλά η κ. Γονέου το θέλει να παράγεται από το βραβείο, επειδή ηχητικά μοιάζει περισσότερο και επειδή είναι αμαρτία να ανοίξει κανείς λεξικό. Παρόμοια, η ηγερία των ελληναράδων ετυμολόγων, η κυρία Τζιροπούλου, σε έναν πίνακα 9 λέξεων από τις οποίες ετυμολογεί λαθεμένα τις οχτώ, παράγει το αγγλ. doll από το… είδωλον, ενώ στην πραγματικότητα η λέξη παράγεται από το κύριο όνομα Dorothy, το οποίο έχει ελληνική αρχή.

Τη λέξη ‘χαράτσι’, απ’ όσο ξέρω, δεν την έχει θεωρήσει ελληνικής αρχής κανείς Έλληνας μελετητής. Οι μεν ελληνοβαρεμένοι ετυμολόγοι την έχουν αγνοήσει, οι δε σοβαροί μελετητές (επαναλαμβάνω: απ’ όσο ξέρω) αναφέρουν απλώς ότι είναι δάνειο από το τουρκικό haraç, που σημαίνει το ίδιο. Και βέβαια οι σοβαροί ετυμολόγοι έχουν απόλυτο δίκιο: το χαράτσι προέρχεται πράγματι από το haraç, μόνο που, όπως θα δείξω στο σημείωμα αυτό, η τουρκική λέξη έχει απώτερη ελληνική αρχή.

Αλήθεια, ποια λέξη θα μπορούσε να είναι αυτή; Είναι αρκετά όμοια στη σημασία, καθώς και στα βασικά της σύμφωνα (γενικά, τα σύμφωνα διατηρούνται περισσότερο όταν μια λέξη περνάει από σαράντα κύματα). Τη μαντέψατε;

Ας το πάρει το ποτάμι.

Ένας από τους θεσμούς της αρχαίας Αθήνας ήταν η χορηγία. Ο χορηγός αναλάμβανε να καλύψει τα έξοδα μιας θεατρικής παράστασης, τα οποία κατά βάση ήταν τα έξοδα για τον χορό –και από εκεί ονομάστηκε έτσι ο θεσμός. Ο χορηγός έκανε περίπου την οργανωτική δουλειά του σημερινού παραγωγού, με μια σημαντική διαφορά: δεν εισέπραττε χρήματα, όπως ο σημερινός παραγωγός, μόνο πλήρωνε. Η μόνη ανταμοιβή του ήταν η μεγάλη δόξα, όταν και αν βραβευόταν η τραγωδία την οποία ανέβαζε. Ήταν κι αυτό μια μορφή φορολογίας, διότι μόνο πλούσιοι ήταν υποψήφιοι για το αξίωμα του χορηγού.

Ο θεσμός της χορηγίας δεν κράτησε πολύ –στα ελληνιστικά χρόνια σταμάτησε. Όμως η λέξη έμεινε και η σημασία της επεκτάθηκε, στα εφόδια (π.χ. μιας εκστρατείας), στην παροχή ή στην αφθονία πόρων. Η λέξη περνάει στα συριακά ή στα αραμαϊκά, ίσως μέσω του χριστιανικού λεξιλογίου, και από εκεί στα αραβικά, όπου εμφανίζεται ως kharaj. Το χαράτζ αυτό αρχικά σήμαινε τον φόρο της εγγείου ιδιοκτησίας που έπρεπε να πληρώνουν οι μη μουσουλμανικοί πληθυσμοί (χριστιανοί και ιουδαίοι κυρίως) της Συρίας, της Παλαιστίνης, της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου, αλλά όταν στον 8ο αιώνα οι πληθυσμοί των περιοχών αυτών είχαν πια εξισλαμισθεί ο φόρος γενικεύτηκε και έπαψε πια να σημαίνει τον φόρο της γης αλλά σήμαινε τον φόρο γενικώς. Το βασικό βιβλίο περί φορολογίας του Αμπού Γιουσούφ, αρχιδικαστή του χαλίφη Χαρούν αλ Ρασίντ, έχει τίτλο Κιτάμπ αλ-Χαράτζ.

Από τα αραβικά η λέξη πρέπει να πέρασε στα ελληνικά, ως χαράτζιον ή χαράτζι. Στο TLG, τη λέξη τη βρίσκω σε διάφορα μοναστηριακά έγγραφα και σε ανώνυμους χρονογράφους, που δεν έχουν σίγουρη χρονολόγηση, αλλά και στον Διγενή Ακρίτα (άρα του 10ου αιώνα, κι ας με διορθώσει ο ΝικΝικ αν έχω κάνει γκάφα). Επίσης, το χαράτζ πέρασε στα τούρκικα όπου έγινε χαράτς (haraç) γιατί το τζ στην τελευταία συλλαβή αποηχηροποιείται (δεν την έβγαλα εγώ αυτή τη λέξη).

Χωρίς να θέλω να παινευτώ, την ετυμολογία που προτείνω σήμερα, δηλ. το χορηγία > kharaj > χαράτζιον δεν την έχω δει σε κανένα ελληνικό σύγγραμμα. Αν έχει ήδη προταθεί και δεν το ξέρω, παρακαλώ να με διορθώσετε. Την ετυμολογία του kharaj από τη χορηγία τη βρήκα στην έγκυρη Εγκυκλοπαίδεια του Ισλάμ, αλλά υπάρχει και σε πιο προσιτές πηγές, ακόμα και σε μερικές βικιπαίδειες (όχι την αγγλική).

Βέβαια, σήμερα λέμε χαράτσι, είτε διότι τη λέξη την ξαναδανειστήκαμε από τους Τούρκους, μια και ήταν θεσμική λέξη επί Τουρκοκρατίας, είτε διότι το χαράτζι έγινε χαράτσι με την επιρροή του τουρκικού τύπου. Σήμερα που μάς φορολογεί το ελληνικό κράτος, η λέξη ‘χαράτσι’ έχει πάθει δείνωση και δεν σημαίνει τη φορολογία γενικώς αλλά την επαχθή και αυθαίρετη φορολογία. Κάτι τέτοιο έχουν πάθει κι άλλες πολλές δάνειες λέξεις (αραβικό χαλ = η κατάσταση γενικώς, ελληνικό χάλι = η κακή κατάσταση· τουρκικό bayrak η σημαία γενικώς, ελληνικό μπαϊράκι η σημαία ενός άτακτου στρατού· ιταλικό faccia = το πρόσωπο γενικώς, ελληνικό φάτσα = το πρόσωπο μειωτικά) αλλά στην προκείμενη περίπτωση η δείνωση είναι μάλλον αναπόφευκτη όταν μιλάμε για κάτι τόσο δυσάρεστο. Μου λέει όμως ο πληροφορητής μου ότι και στα τούρκικα η λέξη έχει πάθει δείνωση και σημαίνει περίπου τα ίδια, δηλ. την βαριά και αυθαίρετη φορολογία, ακόμα και τα χρήματα που αποσπώνται εκβιαστικά.

Στην αρχή της ετυμολογικής αλυσίδας που οδηγεί στο χαράτσι βρίσκεται ο χορός. Να πούμε παρεμπιπτόντως ότι υπάρχει κι άλλο ένα αντιδάνειο από τον χορό μέσω της τουρκικής, η χόρα, λέξη που θα την ξέρουν οι ρεμπετόφιλοι. Όσο για τη χορηγία, σαν λέξη γνωρίζει δεύτερη νιότη τα τελευταία χρόνια, καθώς ακούγεται σε κάθε εκδήλωση, όπου βέβαια αποδίδει ικανοποιητικά το αγγλικό sponsoring. Κι αν στην αρχαία Αθήνα η χορηγία ήταν μια μορφή φορολογίας (άρα σχετικά κοντά στο χαράτσι) σήμερα είναι περισσότερο μορφή ρεκλάμας. Ή όχι;