Άμεσα ή αμέσως; (Για τις «Συνηθισμένες γλωσσικές απορίες» της Άννας Ιορδανίδου)

Ο πρώτος τίτλος του σημειώματος ίσως είναι παραπλανητικός· δεν έχω σκοπό να σας μιλήσω μόνο ή κυρίως για την «χιλιοτραγουδισμένη διάκριση» ανάμεσα στο «άμεσα» και στο «αμέσως», η οποία, σαν όμορφη που είναι, όμορφα καίγεται, αλλά να σας παρουσιάσω το βιβλίο «Συνηθισμένες γλωσσικές απορίες» της καθηγήτριας Άννας Ιορδανίδου, που πολύ πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Άσπρη Λέξη.

Δεν είναι το πρώτο βιβλίο που προσπαθεί να λύσει γλωσσικές απορίες ή να χωρίσει το σωστό από το λάθος στη χρήση της γλώσσας. Στα ράφια των βιβλιοπωλείων θα βρείτε πεντέξι ακόμα, μπορεί και περισσότερα, που όλα τους έχουν εκδοθεί την τελευταία δεκαετία. Όμως, έχει τουλάχιστον δυο διαφορές από τα περισσότερα άλλα ανάλογα βιβλία.

Πρώτη διαφορά είναι στον τρόπο οργάνωσης της ύλης. Το βιβλίο είναι δομημένο σε ζευγάρια, που παρουσιάζονται σε αλφαβητική σειρά, όπως στα λεξικά. Κάθε ζευγάρι θέτει ένα ερώτημα, το δε ερώτημα αφορά είτε μία λέξη που γράφεται ή συντάσσεται με δύο τρόπους (π.χ. αλιτήριος ή αλητήριος;) είτε δύο λέξεις που οι σημασίες τους συγχέονται (ακαμάτης ή ακάματος;) Στην πρώτη περίπτωση, η προτιμητέα εκδοχή αναφέρεται πρώτη στη σειρά, ενώ στη δεύτερη η σειρά παράθεσης είναι η αλφαβητική. (Φυσικά στη δεύτερη περίπτωση δεν μπαίνει ζήτημα σωστού ή λάθους· μόνο ο σγουρομάλλης του ανεκδότου ρωτούσε αν το σωστό είναι Ιράν ή Ιράκ).

Μ’ αυτό τον έξυπνο τρόπο εξοικονομείται πολύς χώρος και το υλικό, συνολικά 740 «απορίες», παρουσιάζεται πολύ πιο εύληπτα. Εδώ μπορεί να προβληθεί μια αντίρρηση: ότι με αυτό τον τρόπο οργάνωσης ναι μεν στις περισσότερες περιπτώσεις ο χρήστης θα αναζητήσει και θα βρει εύκολα τη λέξη για την ορθογραφία, τη σύνταξη ή τη σημασία της οποίας προβληματίζεται, αλλά όταν δεν δίνονται γενικοί κανόνες (αλλά συνάγονται από την περιπτωσιολογία) υπάρχει μια κατηγορία προβλημάτων που δεν καλύπτεται καλά.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η πολύπαθη προστακτική σε –ήστε που πάρα πολλοί τη γράφουν –είστε (π.χ. *Τηλεφωνείστε στο 987654321) ή η εξίσου βασανισμένη ξαδερφούλα της των σύνθετων ρημάτων, π.χ. «*Επέτρεψέ μου να διαφωνήσω». Οι απορίες της κατηγορίας αυτής δεν προσφέρονται για παρουσίαση με τη λημματογραφική μέθοδο που επέλεξε η Α.Ι., όμως η συγγραφέας κατορθώνει να μετριάζει (έως εξαφανίζει) το πρόβλημα παραθέτοντας όχι ένα αλλά αρκετά παραδείγματα για κάθε τέτοια κατηγορία αποριών. Στην πρώτη αλφαβητικά περίπτωση (για την προστακτική β’ προσώπου είναι το «ακολουθήστε ή ακολουθείστε;» γίνεται αναλυτική παρουσίαση του κανόνα, στις επόμενες απλή παραπομπή στην πρώτη. Βέβαια, είναι και αδύνατο και άσκοπο να λημματογραφηθούν όλες οι δυνάμει προβληματικές περιπτώσεις, ή έστω οι συχνές. Πάντως, μερικά ακόμα λήμματα (π.χ. *Ζητείστε, *Υπέγραψέ μου εδώ) δεν θα έβλαφταν.

Η δεύτερη διαφορά από άλλα βιβλία του είδους αυτού, που εγώ τα αποκαλώ, όχι επαινετικά, «Λαθολόγια», είναι ότι η συγγραφέας αποφεύγει όσο μπορεί να μιλήσει για σωστό και λάθος, κι αυτή η στάση ξεκινάει από τον τίτλο, όπου γίνεται λόγος για «συνηθισμένες απορίες» και όχι –όπως στους τίτλους άλλων βιβλίων– για την αγωνία αν «το λέμε σωστά;» ή για οδηγίες «πώς να μιλάτε σωστά ελληνικά», για «τα λάθη στη χρήση της γλώσσας» ή και (μη χειρότερα) πότε ο λόγος είναι «λόγος ελληνικός». Πολύ συχνά αντί για λάθος η συγγρ. μιλάει για αποκλίνοντα τύπο, αντί για σωστό τύπο μιλάει για τύπο που επικρατεί, ή αντί να ξοδέψει λέξεις για να χαρακτηρίσει λανθασμένο έναν τύπο προτιμάει να εξηγήσει για ποιο λόγο γίνεται η σύγχυση. Όπως λέει και η παρουσίαση του βιβλίου στον ιστότοπο του εκδοτικού οίκου: Βασικός στόχος είναι η ερμηνεία των φαινομένων και όχι η χάραξη διαχωριστικής γραμμής μεταξύ «σωστού» και «λάθους».

Επίσης, κάποτε η συγγρ. δέχεται και τους δύο τύπους (π.χ. και ασκό αλλά και ασκούς του Αιόλου), άλλοτε σημειώνει ότι ένας τύπος επικρατεί «προς το παρόν», ενώ σε κάποιες περιπτώσεις δηλώνει ευθαρσώς ότι δεν υπάρχει κανόνας και ότι αυτά τα καθορίζει η χρήση –γι’ αυτό «του Μεξικού» αλλά «του Μονακό». Μάλιστα, σε κάποιες περιπτώσεις η συγγραφέας αναγνωρίζει ότι έχει επικρατήσει ο μη προτιμητέος τύπος (καταχώρηση αντί του καταχώριση) ή ότι κάποια διάκριση, αν υπήρχε ποτέ, δεν λειτουργεί πλέον και οι δυο τύποι χρησιμοποιούνται ισοδύναμα (άδικα και αδίκως κ.ά.)

Μ’ άλλα λόγια, η συγγρ. παίρνει υπόψη της και τη χρήση, αντί να προσπαθεί να επιβάλει κανόνες πέρα κι έξω από τη γλωσσική πραγματικότητα. Και φαίνεται από μακριά ότι το έργο είναι στηριγμένο σε σώματα κειμένων, στοιχείο που δίνει στο βιβλίο ξεχωριστό κύρος. Υποθέτω πως και τα λήμματα του βιβλίου έχουν επιλεγεί με βάση τη συχνότητα εμφάνισης των αντίστοιχων διλημμάτων σε κείμενα. Και πράγματι το έργο καλύπτει σχεδόν όλες τις προβληματικές περιπτώσεις. Για να κολακευτούμε εμείς οι ιστολόγοι, έχει αντληθεί και υλικό από ιστολόγια που ασχολούνται με τη γλώσσα, τα οποία και περιλαμβάνονται στη βιβλιογραφία.

Τα πιάνει όλα το βιβλίο; Όχι βέβαια, και αν το φυλλομετρήσετε μπορεί να βρείτε κάποια απορία σας που μένει αναπάντητη ή ένα θέμα που θα θέλατε να καλυφθεί. Εγώ, για παράδειγμα, πρόσεξα ότι δεν θίγεται το θέμα της μεταγραφής των ξένων κυρίων ονομάτων, ανθρωπωνυμίων και τοπωνυμίων. Ίσως η παράλειψη να είναι συνειδητή, να θεώρησε η συγγρ. ότι ξεφεύγει από το πεδίο του βιβλίου –πάντως το θέμα το έχει θίξει αναλυτικά στον παλιότερο Οδηγό της (εκδόσεις Πατάκη), οπότε δεν είναι από αμηχανία που το παρέλειψε.

Επίσης, θα ήθελα να αναφέρονται τα παραθετικά των επιθέτων, που κανονικά γράφονται σε –ότερος αλλά πολλοί τα επαναφέρουν νοσταλγικά σε –ώτερος, ιδίως σε ορισμένες χαρακτηριστικές περιπτώσεις όπως το νεότερος. Υπάρχει βέβαια το λήμμα «νεοτερικός/νεωτερικός» αλλά η συγγρ. δέχεται εκεί και τις δύο γραφές κι έτσι ίσως μπερδεύει τα πράγματα, παρ’ όλο που αναφέρει τον κανόνα. Καλύτερο θα ήταν να υπάρχει και χωριστό λήμμα «νεότερος/νεώτερος». Περιέργεια επίσης έχω να δω ποια είναι η θέση της συγγρ. για το «αυτός καθαυτόν».

Διαφωνώ με τη συγγρ. στο χειρισμό μερικών στερεότυπων φράσεων. Αφενός στη λημματογράφησή τους: αν είχα απορία για το τι τέξεται η επιούσα δεν θα μου περνούσε από του νου να το αναζητήσω στο «ου», όπου το βάζει η συγγρ. επειδή η βιβλική φράση υποτίθεται ότι είναι «ου γαρ γιγνώσκεις τι τέξεται η επιούσα». Η φράση απαντά στη Βίβλο σε δύο παραλλαγές (με οίδας και με γινώσκεις) και, έτσι κι αλλιώς, στον σημερινό λόγο δεν λέμε το πρώτο μισό, άρα έπρεπε να λημματογραφηθεί στο «τι». Αφετέρου, έχω διαφωνία ως προς το αν στη σημερινή χρήση των φράσεων αυτών πρέπει να διατηρείται απαρέγκλιτα η αρχική μορφή τους, που σε ορισμένες περιπτώσεις φαίνεται αταίριαστη σήμερα (πού την κεφαλήν κλίνη αντί του ομαλότερου αλλά ανακριβούς «κλίναι», περί πολλά τυρβάζη αντί του ομαλότερου σήμερα «τυρβάζεις»).

Συνεχίζω τη γκρίνια: πολλές παραδειγματικές φράσεις μου φαίνονται άσκημα διαλεγμένες, ή πολύ φλύαρες ή όχι διαφωτιστικές. Για παράδειγμα, στο λήμμα «ανία/άνοια» βρίσκω ότι η φράση «Συνέχισαν να συμπεριφέρονται με την ιδιάζουσα βαρβαρότητα που πηγάζει από την πολιτική άνοια» δεν βοηθάει τον αναγνώστη.

Υπάρχουν και μερικές αβλεψίες (η Ατλάντα δεν είναι χώρα, είναι πόλη) και δυο-τρία πολύ ενοχλητικά τυπογραφικά λαθάκια που συμβαίνουν δυστυχώς σε τέτοιο σημείο που να μπερδεύουν τον αναγνώστη ως προς το σωστό/λάθος (λήμματα μεικτός, σορός, φιλοθεάμον).

Σταματάω εδώ, επειδή εξάντλησα τις αιτίες γκρίνιας. Και μάλλον αδικώ το βιβλίο γιατί στάθηκα (αναλογικά μιλώντας) πολύ περισσότερο στα ελάχιστα ψεγάδια απ’ ό,τι στα πολλά καλά του. Είναι πολύ χρήσιμο βιβλίο, όχι μόνο για τις πληροφορίες που δίνει αλλά και για τη στάση που διδάσκει απέναντι στη γλώσσα. Το συστήνω σε όλους θερμά.

Πριν κλείσω όμως, χρωστάω να αναφερθώ και στο δίλημμα του τίτλου, άμεσα ή αμέσως. Σύμφωνα με τα λαθολόγια, η χρήση του «άμεσα» αντί του «αμέσως» είναι εσφαλμένη, διότι το άμεσα είναι το αντίθετο του έμμεσα και σημαίνει «απευθείας, χωρίς τη μεσολάβηση κανενός», ενώ το αμέσως σημαίνει «χωρίς καθυστέρηση, τώρα» (αντιγράφω από το Λεξικό Μπαμπινιώτη, αλλά και σε άλλα λαθολόγια το πνεύμα είναι το ίδιο). Αυτή είναι η χιλιοτραγουδισμένη διάκριση, η οποία, αν κάνετε τον κόπο να κοιτάξετε σώματα κειμένων θα  δείτε ότι δεν ισχύει πια και ότι το άμεσα έχει «καταπατήσει» ένα κομμάτι από το χωράφι του αμέσως. Αντίθετα, η Ιορδανίδου καταφέρνει και την πραγματικότητα να αναγνωρίσει και τη διάκριση να κρατήσει, αλλά μετατοπισμένη. Λέει, και πολύ σωστά, ότι το άμεσα δεν σημαίνει μόνο «όχι έμμεσα, με άμεσο τρόπο» αλλά και «στο άμεσο μέλλον», π.χ. ο παιδικός σταθμός πρέπει να λειτουργήσει άμεσα, ενώ το αμέσως σημαίνει «πολύ γρήγορα, την επόμενη στιγμή», π.χ. Αμέσως μετά το Πάσχα, θα εκδοθεί το πόρισμα της επιτροπής. Έτσι μετατοπισμένη, η διάκριση κρατάει ακόμα γερά, διότι καμιά μαμά δεν διανοήθηκε να φωνάξει το βλαστάρι της «Γιαννάκη, έλα άμεσα να φας!»

Υστερόγραφο: Προσθέτω την ηλεδιεύθυνση της σελίδας όπου διατίθεται το βιβλίο

http://asprilexi.com/product.aspx?id=76