Σκόρπιες σκέψεις για τις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920

 

Σε ένα από τα καταστροφολογικά προεκλογικά του άρθρα στην Καθημερινή, ο ελληνομέτρης κ. Γιανναράς σύγκρινε τις εκλογές της 4ης Οκτωβρίου 2009 με κάποια παλιότερη εκλογική αναμέτρηση, 89 χρόνια νωρίτερα: «Γι’ αυτό και οι επερχόμενες εκλογές θυμίζουν κάτι από τις αποφράδες εκείνες του 1920, έχουν μια πρόγευση φόβου προσφυγιάς, ξεριζωμού, ίσως αίματος». Αναφέρεται βέβαια στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920, όταν ο Βενιζέλος «αναπάντεχα» ηττήθηκε και ακολούθησε η μικρασιατική καταστροφή.

Αυτή την εποχή τυχαίνει να διαβάζω αρκετά για την περίοδο αμέσως πριν από τη μικρασιατική καταστροφή, δηλαδή, χοντρικά, τα χρόνια 1915-1921. Κατά σύμπτωση, πριν από ένα-δυο μήνες που κάναμε λόγο για την Άλωση, ο Πόντος και Αριστερά άφησε ένα σχόλιο, ότι η τρίτη Άλωση της Πόλης ήταν οι εκλογές του 1920. Επειδή όμως εκείνο το ποστ είχε βασικό θέμα τα γκρίκλις (και η αναφορά στην Άλωση ήταν χαριτολόγημα), ελάχιστη συζήτηση έγινε. Ίσως τώρα που πλησιάζει η επέτειος να υπάρχει περισσότερη όρεξη.

Οι εκλογές του 1920 έχουν το εξής παράδοξο. Ότι ένας πολιτικός που είχε πετύχει τόσα πολλά (έστω κι αν κάποια ήταν στα χαρτιά) έπαθε τόσο συντριπτική ήττα σε εκλογές που τις έκανε ο ίδιος και ενώ είχε επιβάλει καθεστώς ημιδικτατορίας. Τόσο απρόσμενη ήταν η συντριβή του Βενιζέλου, που κάποιοι λένε ότι έχασε εσκεμμένα τις εκλογές, ακριβώς επειδή ήξερε ότι η περιπέτεια στην οποία έχει εμπλακεί η Ελλάδα ήταν αδιέξοδη, για να αφήσει τους άλλους να βγάλουν το φίδι από την τρύπα και να χρεωθούν την αναπόφευκτη καταστροφή.

Όταν διαβάσεις τις πηγές, βλέπεις ότι η ήττα του Βενιζέλου δεν ήταν και τόσο απρόσμενη. Το μόνο πραγματικά απροσδόκητο γεγονός ήταν ο θάνατος του βασιλιά Αλέξανδρου στις 12 Οκτωβρίου 1920, από το δάγκωμα της μαϊμούς, που έφερε ξανά στο προσκήνιο τον Κωνσταντίνο. Άλλωστε, ο ίδιος ο Βενιζέλος αργότερα έκρινε πως το ασυγχώρητο λάθος του ήταν ότι δεν ανέβαλε τις εκλογές για να διαπραγματευτεί την ανάρρηση του Γεωργίου στον θρόνο.

Θυμίζω ότι όταν το 1917 διώχτηκε από τον θρόνο ο Κωνσταντίνος και επανήλθε ο Βενιζέλος, αποκαταστάθηκε η Βουλή που είχε προκύψει από τις εκλογές του 1915, τις τελευταίες αδιάβλητες, όπου πλειοψηφούσαν οι Φιλελεύθεροι. Ο βίος αυτής της «Βουλής των Λαζάρων» είχε κατ’ επανάληψη παραταθεί με αποφάσεις της κυβέρνησης.

Όμως δεν έχω τα εφόδια να γράψω για τις εκλογές του 1920 ένα πλήρες δοκίμιο. Παίρνω αφορμή από το λεκτικό πυροτέχνημα του Γιανναρά, αφενός για να δώσω έναυσμα για συζήτηση εφόσον υπάρχει όρεξη και για να διορθώσω ένα λάθος που συχνά ακούγεται και στο Διαδίκτυο και μάλιστα έχει φτάσει και στη Βικιπαίδεια.

Το λάθος αυτό (ή ίσως εσκεμμένο ψέμα) είναι ότι στις εκλογές του 1920 το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα, το ΣΕΚΕ (πρόγονος του ΚΚΕ) συμμετείχε στην Ηνωμένη Αντιπολίτευση των αντιβενιζελικών. Αυτό είναι μύθος. Το ΣΕΚΕ κατέβηκε αυτόνομα στις εκλογές και οι θέσεις του κόμματος, όπως εκφράστηκαν στον Ριζοσπάστη, ήταν πεντακάθαρες: καταδίκη και των δύο μεγάλων παρατάξεων. Η αλήθεια είναι ότι επειδή τα τρία τελευταία χρόνια κυβερνούσε (ημιδικτατορικά) ο Βενιζέλος ή μάλλον το κόμμα των Φιλελευθέρων, περισσότερα πυρά συγκέντρωνε στην καθημερινή αρθρογραφία του Ριζοσπάστη η βενιζελική παράταξη, κάτι που μετεκλογικά επισημάνθηκε κριτικά (από τον Κορδάτο προς τον διευθυντή του Ριζοσπάστη, τον Πετσόπουλο). Όπως επίσης είναι αλήθεια ότι υπήρχε μια μερίδα, μέσα στο ΣΕΚΕ, που επιθυμούσε τακτική συνεργασία με τους Φιλελεύθερους.

Αξίζει να σημειωθεί ότι στις εκλογές του 1915 η Φεντερασιόν της Θεσσαλονίκης είχε κάνει τακτική συνεργασία με τους αντιβενιζελικούς, εξασφαλίζοντας δύο έδρες, τον εβραίο Αλβέρτο Κουριέλ και τον κερκυραίο (αλλά κάτοικο Θεσσαλονίκης τότε) Αριστοτέλη Σίδερη. Οι βουλευτές αυτοί αργότερα, όταν η Βουλή του 1915 «νεκραναστήθηκε», αποτέλεσαν την κοινοβουλευτική εκπροσώπηση του ΣΕΚΕ, ωστόσο δεν είναι σωστό αυτό που γράφεται, είτε για τον ένα είτε για τον άλλο, ότι ήταν «ο πρώτος κομμουνιστής βουλευτής», αφού ήταν κομμουνιστές avant la lettre και αφού ήταν πρώτοι από κοινού.

Πριν από τις εκλογές του 1920, και οι φιλελεύθεροι και οι Ηνωμένοι έκαναν δελεαστικές προτάσεις προς τους σοσιαλιστές του ΣΕΚΕ. Οι απερχόμενοι σοσιαλιστές βουλευτές, Σίδερης και Κουριέλ, πρότειναν τη σύμπραξη με τους Φιλελευθέρους, που υπόσχονταν 3-5 έδρες, αλλά το κόμμα τελικά, σε έκτακτο συνέδριο τον Σεπτέμβριο του 1920 απέρριψε την πρόταση. Έτσι, το ΣΕΚΕ κατέβηκε αυτόνομα στις εκλογές, αλλά κατέβασε υποψηφίους μόνο στις περιοχές που είχε υπολογίσιμες δυνάμεις, δηλαδή Αττική-Βοιωτία, Θεσσαλονίκη, Λάρισα-Μαγνησία και Δράμα-Καβάλα. Εκεί πήρε ικανοποιητικά ποσοστά ψήφων, χωρίς να εκλέξει βουλευτή λόγω του ιδιότυπου συστήματος. Επιπλέον, το ΣΕΚΕ δεν κατέβασε τόσους υποψήφιους όσους οι έδρες κάθε περιφέρειας (πλήρη συνδυασμό) αλλά λιγότερους: 7 στη Θεσσαλονίκη (για 25 έδρες), 6 στην Αττικοβοιωτία, 7 στη Δράμα, 6 στη Λάρισα κτλ.

Επειδή οι εκλογές γίνονταν με σφαιρίδιο (εκτός Θράκης, όπως θα δούμε παρακάτω), υπήρχε μία κάλπη για κάθε υποψήφιο. Έτσι, στην εκλογική περιφέρεια Θεσσαλονίκης (που πρέπει να περιλάμβανε τις σημερινές Α’ και Β’ Θεσσαλονίκης, την Χαλκιδική, την Ημαθία και την Πιερία), που έβγαζε 25 βουλευτές, υπήρχαν 25 κάλπες για τους βενιζελικούς, 25 για τους ηνωμένους, και πάνω από 30 για τους «εκτός συνδυασμών» (όπου και οι 7 σοσιαλιστές), δηλαδή 80 κάλπες συνολικά. Ο κάθε ψηφοφόρος έπαιρνε ένα σφαιρίδιο για κάθε κάλπη (όχι όλα μαζί, εννοείται, δείτε την φωτογραφία!). Θεωρητικά μπορούσε να τους μαυρίσει όλους, ή να τους ψηφίσει όλους, ή να ψηφίσει μόνο έναν (το λεγόμενο μονοκούκι). Τίποτα δεν εμπόδιζε τον ψηφοφόρο να ψηφίσει, ας πούμε, δυο γνωστούς βενιζελικούς, δυο γνωστούς αντιπολιτευόμενους και, έστω, έναν σοσιαλιστή. Στην πράξη, και ιδίως σε πολωμένες εκλογές όπως αυτές του 1920, πάρα πολλοί ψηφοφόροι έριχναν «κορδόνι» δηλαδή ψήφιζαν Ναι στους υποψηφίους του συνδυασμού της αρεσκείας τους και Όχι σε όλους τους άλλους. Έτσι, στην περιφέρεια Θεσσαλονίκης, οι 25 αντιβενιζελικοί υποψήφιοι πήραν τις 25 πρώτες θέσεις με σχεδόν ίδιο αριθμό ψήφων: 22807 πήρε ο πρώτος, Μ. Θεοδωρίδης, 21018 ο τελευταίος, Δ. Αλκανάτης. Ακολούθησαν ενσώματι οι 25 βενιζελικοί, με 15700 τον πρώτο Δίγκα και 13700 τον τελευταίο, ενώ ο Ν. Δημητράτος, πρώτος από τους σοσιαλιστές, πήρε 13.300 ψήφους. Στον νομό Καβάλας-Δράμας, οι σοσιαλιστές πέρασαν τους βενιζελικούς και παρά λίγο να εκλεγούν: η διαφορά του πρώτου σοσιαλιστή από τον τελευταίο εκλεγέντα αντιβενιζελικό ήταν 150 ψήφοι.

Στη Θράκη δεν έγιναν εκλογές με σφαιρίδια, αλλά με ψηφοδέλτια. Επιπλέον, όταν λέμε «Θράκη» εννοούμε όλη τη Θράκη· ψήφισαν δηλαδή και στην Αδριανούπολη, και στις Σαράντα Εκκλησιές και στη Ραιδεστό και στην Καλλίπολη. Επειδή ήταν δύσκολο να βρεθούν λοιπόν τόσες κάλπες με τα συμπαρομαρτούντα, έγιναν εκλογές με ψηφοδέλτια. Φυσικά, οι εκλογές στη Θράκη έγιναν υπό ειδικές συνθήκες: η Θράκη φυσικά ήταν στρατοκρατούμενη, πόλεμος γινόταν· οι εφημερίδες της αντιπολίτευσης δεν κυκλοφορούσαν καν, κι έτσι μόνο λίγοι ανεξάρτητοι αντιβενιζελικοί κατέβηκαν στις εκλογές. Οι Φιλελεύθεροι εξέλεξαν και τους 52 βουλευτές της Θράκης.

Λόγω του εκλογικού συστήματος, είναι αδύνατο να υπολογιστούν οι ψήφοι που αντιστοιχούν στο κάθε κόμμα. Για το ΣΕΚΕ, ο γραμματέας του Ν. Δημητράτος ανέφερε ότι πήρε 100.000 ψήφους, αλλά σε άρθρο του Ηλία Νικολακόπουλου («Οι εκλογές 1910-1920») στην Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τόμ. 6 δίνεται ο αριθμός των 45.000 ψήφων που φαίνεται πιο κοντά στην πραγματικότητα.

Για τις δυο μεγάλες παρατάξεις, τα μόνα νούμερα που υπάρχουν είναι αυτά που επεξεργάστηκε, περί το 1923, ο Αλέξ. Παπαναστασίου, ο οποίος ύστερα από περίπλοκους υπολογισμούς έβγαλε πλειοψηφούσα τη βενιζελική παράταξη, με 375.000 έναντι 368.000 ψήφων των Ηνωμένων. Τους αριθμούς αυτούς τους αναφέρει με πολλές επιφυλάξεις η Ιστορία του ελληνικού έθνους (της Εκδοτικής Αθηνών) και τους υιοθετεί ανεπιφύλακτα το άρθρο της Βικιπαίδειας. Ωστόσο, ο Παπαναστασίου προσμετρά το σύνολο των ψήφων της Θράκης στους βενιζελικούς, πράγμα που φυσικά δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα –και να θυμηθούμε ότι η Θράκη αποτελούσε το 11% του εκλογικού σώματος. Επομένως, κατά τον Νικολακόπουλο είναι παρηγορητικός μύθος το ότι οι Φιλελεύθεροι πλειοψήφησαν έστω και οριακά.

Εκλογές έγιναν και στο μέτωπο, αλλά ακυρώθηκαν και τα αποτελέσματά τους δεν τα έχω δει πουθενά δημοσιευμένα. Συνολικά, από έδρες, οι αντιβενιζελικοί πήραν 251 έδρες (ο Νικολακόπουλος λέει 249 αλλά νομίζω πως κάνει λάθος σε μια πρόσθεση) και οι βενιζελικοί 118. Στην παλιά Ελλάδα, οι αντιβενιζελικοί επικράτησαν με 176 έναντι 6 (χαρακτηριστικά, στις εκλογές του 1915, οι βενιζελικοί είχαν πάρει την παλιά Ελλάδα με 128 έδρες έναντι 56). Από τις νέες χώρες, οι βενιζελικοί επικράτησαν στην Ήπειρο (15 έδρες), στη Λέσβο-Χίο (17 έδρες) και φυσικά στην Κρήτη (23 έδρες). Και βέβαια είχαν και τους 52 βουλευτές της Θράκης.

Αν οι σοσιαλιστές συμπράττανε με τους Φιλελεύθερους, κατά πάσα πιθανότητα η σύμπραξη και πάλι δεν θα πλειοψηφούσε σε έδρες· αλλά το ενδεχόμενο μιας τέτοιας σύμπραξης, που θα φαινόταν πιθανό το 1918, είχε οριστικά απομακρυνθεί το 1920. Είχε φροντίσει γι’ αυτό κι ο ίδιος ο Βενιζέλος. Για παράδειγμα, τον Απρίλιο του 1920 ανακοίνωσε από το βήμα της Βουλής, τη χορήγηση αμνηστίας και την κατάργηση του στρατιωτικού νόμου και της λογοκρισίας με εξαίρεση την κριτική της πολεμικής προσπάθειας της κυβέρνησης, η οποία εξακολουθεί να τιμωρείται. Και διάβασε από το βήμα της Βουλής ένα απόσπασμα του Ριζοσπάστη: «Δηλούται καθαρά εις τον λαόν, ότι η κυβέρνησις των Φιλελευθέρων έχει σκοπόν να μη αποκαταστήσει ποτέ την ειρήνην εις τον τόπον, αλλά να εξακολουθήσει τας τυχοδιωκτικάς πολεμικάς επιχειρήσεις, τας οποίας τής επέβαλον οι ισχυροί της προστάται, των συμφερόντων των οποίων κατέστησεν την Ελλάδα όργανον τυφλόν εν τοις Βαλκανίοις και εν τη Ανατολή εν γένει». Και δηλώνει ότι τέτοια γλώσσα του τύπου δεν είναι δυνατόν να γίνει ανεκτή εφ’ όσον διατηρείται σε επιστράτευση ο στρατός, και ότι θα ζητήσει τη δίωξη του συντάκτη του κειμένου. Και πράγματι, ασκήθηκε δίωξη κατά του διευθυντή του Ριζοσπάστη, του Πετσόπουλου. Και λίγο αργότερα, στις ταραχές που ακολούθησαν την αναγγελία της είδησης για την απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου, το παρακράτος κατέστρεψε ολοκληρωτικά τα γραφεία του Ριζοσπάστη, που έκανε οχτώ μέρες για να επανεκδοθεί.

Στις αιτίες της συντριπτικής ήττας του Βενιζέλου δεν πρέπει να αναφερθεί μόνο η επιθυμία του λαού να τελειώνει με τον πόλεμο. Ρόλο έπαιξε ασφαλώς και η αυταρχική, ημιδικτατορική διακυβέρνηση της τριετίας, οι συχνότατες απουσίες του Βενιζέλου (φυσικά για συμμετοχή σε διεθνείς διασκέψεις, όχι για τουρισμό!) από την Ελλάδα όλη εκείνη την περίοδο, και τέλος όλες οι ταπεινώσεις που είχε γνωρίσει ο πληθυσμός της παλιάς Ελλάδας από την Αντάντ, που τις χρέωσε στον Βενιζέλο.

Δεν ξέρω αν οι ιστότοποι εναλλακτικής ιστορίας (what-if) έχουν ασχοληθεί με το τι θα συνέβαινε αν οι κάλπες του Νοεμβρίου 1920 έβγαζαν νικητή τον Βενιζέλο –δεν νομίζω πάντως ότι θα ανατρεπόταν εντελώς το σκηνικό. Πιθανόν η Ελλάδα να κέρδιζε και την Ανατολική Θράκη (κάτι όμως που ήταν έτσι κι αλλιώς εφικτό). Ίσως και όχι. Ίσως ο ξεριζωμός των Ελλήνων από τη Μικρασία και τον Πόντο να έχει τις ρίζες του στο 1912.

 

Υστερόγραφο: Οι μειονότητες, που ακόμα ήταν πολύ πολυπληθείς, τόσο η εβραϊκή όσο και η μουσουλμανική, ψήφισαν μονοκούκι εναντίον του Βενιζέλου, σε σημείο που να μαυρίσουν και τους εβραίους/μουσουλμάνους υποψηφίους των φιλελευθέρων. Πάνω σ’ αυτό, έχει υποσχεθεί πως θα μας πει μερικά πράγματα ο Αμπραβανέλ, αν δεν κάνω λάθος. Να σημειωθεί επίσης ότι η συμπαράταξη των μειονοτήτων με τους αντιβενιζελικούς δεν ξεκίνησε το 1920 –είχαν προηγηθεί οι εκλογές του 1915 όπου και πάλι οι μειονότητες ψήφισαν μονοκούκι το «Κόμμα των Εθνικοφρόνων» του Γούναρη.