Δυο-τρία πράγματα για τα σύκα και τη σκάφη

 Η παροιμιακή φράση «λέει τα σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη» χρησιμοποιείται για όποιον μιλάει χωρίς περιστροφές, με παρρησία, χωρίς να μασάει τα λόγια του ή να καταφεύγει σε ευφημισμούς. Είναι μια από τις συχνές και γνωστές παροιμιακές φράσεις, με αρκετές καταγραφές στα σώματα κειμένων, και σε λογοτεχνικά άλλωστε κείμενα, από τα οποία το γνωστότερο ίσως είναι το Καπνισμένο τσουκάλι του Ρίτσου, με τον στίχο που έγινε πασίγνωστος χάρη στη φωνή του Νίκου Ξυλούρη:

Κι αύριο λέω θα γίνουμε ακόμα πιο απλοί
Θα βρούμε αυτά τα λόγια που παίρνουνε το ίδιο βάρος
σ’ όλες τις καρδιές, σ’ όλα τα χείλη
Έτσι, να λέμε πια τα σύκα-σύκα και τη σκάφη-σκάφη
(κοπυπάστη από το Διαδίκτυο, λαθάκια δεν αποκλείονται)

 Στο ποίημα του Ρίτσου, η παρρησία αυτή επαινείται σαν προτέρημα, αφού ο απλός και απερίφραστος στίχος, που τον κοροϊδεύουν κάποιοι, έχει στόχο όχι να ξεχωρίσει τον ποιητή από τον κόσμο, αλλά να σμίξει τον κόσμο. Και γενικά, η φράση «λέω τα σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη» έχει πάντοτε θετική απόχρωση. Μερικές φορές, βέβαια, ιδίως στον προφορικό λόγο ή όταν η φράση χρησιμοποιείται παρενθετικά, δεν λέγεται ολόκληρη αλλά μόνο το πρώτο μισό της για οικονομία: Και, για να πούμε τα σύκα σύκα, ο αδελφός σου δεν άξιζε να πάρει προαγωγή. 

Η φράση είναι αρχαία. Την πρωτοβρίσκουμε σε απόσπασμα χαμένου έργου του Αριστοφάνη, αν και εκεί εμφανίζεται μόνο το δεύτερο από τα δύο αντικείμενα, η σκάφη. Η πρώτη της εμφάνιση διασώζεται σε απόσπασμα του Αριστοφάνη, όπου ο ήρωας λέει: «Σκαιός και άγροικός ειμι την σκάφην σκάφην λέγων.» Την ίδια φράση ξαναβρίσκουμε στον Πλούταρχο, αρκετούς αιώνες αργότερα, όμως να επισημάνω ότι ο Πλούταρχος (στο έργο του Αποφθέγματα βασιλέων και στρατηγών) την αποδίδει στον Φίλιππο της Μακεδονίας, άρα το χρονικό κενό μειώνεται πάρα πολύ. Πήγαν λοιπόν κάποιοι και παραπονέθηκαν στον Φίλιππο ότι κάποιοι από το περιβάλλον του Φιλίππου τους αποκαλούν προδότες. Απάντησε λοιπόν ο Φίλιππος, σκαιούς έφη φύσει και αγροίκους είναι τους Μακεδόνας την σκάφην σκάφην λέγοντας.

 Να διορθώσω με την ευκαιρία κι ένα λαθάκι πολλών μελετητών, που βασιζόμενοι σε αυτό το απόσπασμα λένε ότι ο Πλούταρχος θεωρούσε αγροίκους τους Μακεδόνες. Είναι  πεντακάθαρη θαρρώ η ειρωνεία της φράσης. Είναι σαν να λέει ο Φίλιππος, «Τι τα θέλετε, ρε παιδιά, εμείς οι Μακεδόνες είμαστε από χωριό και λέμε τα πράγματα με το όνομά τους, χωρίς ευγένειες. Αφού προδότες είσαστε, πώς θέλετε να σας λέμε;» Και μάλιστα δεν είναι τυχαίο ότι ο Φίλιππος χρησιμοποιεί σχεδόν αυτούσια τη φράση όπως βρίσκεται στον Αριστοφάνη.

Για να συνεχίσουμε, ο Λουκιανός χρησιμοποιεί δύο φορές τη φράση, στο Ζευς τραγωδός και στο Πώς δει ιστορίαν συγγράφειν, όπου λέει πώς είναι κατά τη γνώμη του ο ιδανικός συγγραφέας ιστορίας: «Τοιούτος ουν μοι ο συγγραφεύς έστω -άφοβος, αδέκαστος, ελεύθερος, παρρησίας και αληθείας φίλος, ως ο κωμικός φησι, τα σύκα σύκα, την σκάφην δε σκάφην ονομάσων, ου μίσει ουδέ φιλία τι νέμων ουδέ φειδόμενος ή ελεών ή αισχυνόμενος ή δυσωπούμενος …» Το απόσπασμα αυτό του Λουκιανού είναι το πρώτο στο οποίο πλάι στη σκάφη παρουσιάζονται και τα σύκα. Να προσέξουμε όμως ότι ο Λουκ. το αποδίδει σε παλιότερον κωμικό, άρα η προσθήκη των σύκων στην εικόνα πιθανότατα δεν είναι εύρημα του Λουκιανού.

Στους επόμενους αιώνες έχουμε χρήση της φράσης από τον αυτοκράτορα Ιουλιανό και από τον Συνέσιο Κυρήνης ενώ, αρκετά αργότερα πια, ο παροιμιογράφος Αρσένιος τον 15ο αιώνα αποθησαυρίζει δύο εκδοχές της, τη γνωστή του κωμικού «άγροικός ειμι την σκάφην σκάφην λέγων» και την «τα σύκα σύκα, την σκάφην σκάφην λέγει». Εικάζω ότι αυτή η δεύτερη καταχώριση αντιστοιχεί στην καθομιλουμένη τότε μορφή της παροιμίας.

               Και βέβαια η φράση συνεχίζει να χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα στην ελληνική γλώσσα, μόνο που, όπως είπα, μερικές φορές σήμερα παραλείπουμε τη σκάφη για συντομία.

Η προέλευση της φράσης έχει βασανίσει όχι λίγο τους μελετητές. Μάλιστα, επειδή είναι εντελώς ακατανόητη η σχέση των σύκων και της σκάφης, μερικοί προσπαθούν να εκλογικεύσουν τη φράση. Έτσι, ένας αναγνώστης του ιστοτόπου μου με καταγωγή από τη Μύκονο, μου έγραψε λέγοντάς μου ότι στη Μύκονο η φράση αυτή λέγεται «τα σύκα σύκα και την κάφη κάφη», όπου κάφη, στην τοπική διάλεκτο, η αγριοσυκιά. Του απάντησα δίνοντας μια πρόχειρη ερμηνεία για αυτή την παραλλαγή, δηλαδή ότι:  Ο σημερινός χρήστης της φράσης (και εδώ και πολλούς αιώνες) δεν βρίσκει κανένα λόγο που να συνδέει τα σύκα με τη σκάφη. Όμως τη χρησιμοποιεί επειδή έτσι την άκουσε.  Στη Μύκονο όμως κατά σύμπτωση, υπάρχει η πολύ όμοια με τη σκάφη λέξη, η κάφη, όπως λέτε. Οπότε πολύ σωστά το γλωσσικό αίσθημα των μυκονιατών, τους έσπρωξε να αλλάξουν τη φράση και να την κάνουν πιο λογική.

Ο συνομιλητής μου δεν πείσθηκε και επανήλθε απόλυτα βέβαιος για την άποψή του, και παραβλέποντας το οφθαλμοφανές, που του το τόνισα, ότι η φράση παραδίδεται πολλές φορές στην αρχαία γραμματεία, όχι μία και δύο για να αποδοθεί έστω σε σύμπτωση, επομένως αποκλείεται να είναι μυκονιάτικη και πρόσφατη η αρχή της. Ο συνομιλητής μου αυτός ήταν των θετικών επιστημών, με διδακτορικό δίπλωμα, πρόεδρος κάποιων τοπικών συλλόγων, σοβαρός άνθρωπος εννοώ, κι όμως, σε αυτό το γλωσσικό ζήτημα δεν πείστηκε από την ορθολογική εξήγηση (αφού η φράση υπάρχει στον Αριστοφάνη και στον Λουκιανό, δεν μπορεί να φτιάχτηκε πρόσφατα) και επέμεινε στην ανορθόλογη. Ένας άλλος την εκλογίκευσε παραπέρα, όπως βρήκα πρόσφατα στο Διαδίκτυο: Παππούς φιλόλογος που μού εξήγησε πως ο Λουκιανός κακώς έγραφε «τα σύκα, σύκα και η σκάφη, σκάφη» αφού το «κάφος» είναι το αρσενικό σύκο, ο «ορνός» που λένε στα χωριά. …

(Η υπογράμμιση δική μου. Φυσικά η εκδοχή αυτή δεν στέκει, αν σκεφτείτε όσα λέω παραπάνω, αλλά είναι ενδεικτική για την ανθεκτικότητα των ευάρεστων μύθων -και μετά προσπαθούμε να ξεριζώσουμε το Λερναίο, σου λέει ο άλλος). Σε άλλη παραλλαγή, αντί για την κάφη χρησιμοποιείται η σκάρφη, που είναι η ονομασία ενός φυτού, ίσως του ελλέβορου.

Πολλά είπα για τις ευφάνταστες και ανυπόστατες παραλλαγές, αλλά δεν απάντησα στο ερώτημα που θα έχετε πολλοί. Τι σχέση έχουν τα σύκα με τη σκάφη; Πώς γεννήθηκε η φράση; Λυπάμαι, αλλά δεν ξέρουμε ή μάλλον δεν ξέρουμε με βεβαιότητα. Από όσες εκδοχές έχω διαβάσει δεν βρήκα κάποια πειστική.

 Πάντως, προσωπικά, η υποψία μου είναι ότι εδώ έχουμε σεξουαλικό υπονοούμενο. Δηλαδή, θέλω να πω, ο Αθηναίος της καλής κοινωνίας πιθανόν να μη χρησιμοποιούσε μπροστά σε κόσμο τις λέξεις «σύκα» και «σκάφη», επειδή πιθανώς στην αργκό της εποχής χρησιμοποιούνταν με άσεμνη σημασία, όπως σήμερα στους κύκλους της καλής κοινωνίας θα διστάσει κάποιος να πει, ξερωγώ, «πουλί» ή κάποια άλλη λέξη με ενδεχομένως διφορούμενη σημασία.

Και για το σύκο ξέρουμε ότι κάτι τέτοιο συνέβαινε (και συμβαίνει ως τα σήμερα, άλλωστε), αν θυμηθούμε π.χ. το στίχο του Αριστοφάνη «Του μεν μέγα και παχύ, της δε ηδύ το σύκον» (Ειρήνη 1351-2). Για τη σκάφη δεν είμαι βέβαιος αν είχε πονηρές σημασίες, το θέμα αξίζει διερεύνηση. (Πάντως, υπάρχει ένα πονηρό νοιώσμα που λέει κάτι σαν Εγώ γι’ αυτό σ’ έβαλα στο σπίτι μου κυρά μου
         να σε ξαπλώνω ανάσκελα να κάνω τη δουλειά μου.
Η απάντηση δεν είναι αυτό που ενδεχομένως σκέφτηκε το πονηρό μυαλό σας, αλλά η σκάφη).

Μπορούμε λοιπόν δοκιμαστικά να προτείνουμε την ιδέα ότι ο καθωσπρέπει Αθηναίος μπροστά σε αγνώστους θα προτιμούσε να αποφύγει να πει «σύκα» και «σκάφη» και θα έλεγε, ας πούμε, «ισχάδες» και «κάρδοπος». Αντίθετα, ο αγροίκος, που ήταν από χωριό και δεν χαμπάριαζε από λεπτότητες, ο αριστοφανικός Στρεψιάδης λογουχάρη, θα έλεγε τα σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη.

               Τελειώνοντας, να δούμε αν η φράση πέρασε σε άλλες γλώσσες. Ξέρουμε ότι οι Γάλλοι λένε, για την ίδια περίπτωση, «appeler un chat un chat», ενώ οι Άγγλοι «to call a spade a spade». Υπάρχει η ομοιότητα της δομής, αλλά τα σύκα και η σκάφη έχουν αντικατασταθεί από τη γάτα και την τσάπα. Πώς έγινε αυτό;

               Με την Αναγέννηση, η αρχαία φράση πράγματι πέρασε σε άλλες γλώσσες. Μεταφράστηκε από τον Ραμπελαί στα γαλλικά, αλλά δεν ευδοκίμησε υπό τη μορφή αυτή στη γλώσσα:  γρήγορα έδωσε τη θέση της στη μορφή που επιβιώνει ως τα σήμερα, «appeler un chat un chat» (λέω τη γάτα γάτα -όμως και η γάτα έχει ενδεχομένως πονηρή σημασία στα γαλλικά). Η φράση πέρασε και στα αγγλικά, όμως έγινε αγνώριστη εξαιτίας της απροσεξίας ενός μεγάλου διανοητή! Λένε ότι και ο Όμηρος νυστάζει καμιά φορά, κι ο Έρασμος λοιπόν, όταν μετέφραζε στα λατινικά τον Πλούταρχο, σε μια συλλογή αποφθεγμάτων που κατάρτισε, μπέρδεψε τη σκάφη με το σκαφείον, την  τσάπα σαν να λέμε, και τη μετέφρασε ligo. Και ο Άγγλος μεταφραστής του Εράσμου μετέφρασε (σωστά) το λάθος, και έτσι γεννήθηκε η αγγλική φράση to call a spade a spade, κατά λέξη «λέω την τσάπα τσάπα» και με σημασία ολόιδια με τη δικιά μας!

Μια τελευταία στροφή στο θέμα: στα αγγλικά, spade είναι και το μπαστούνι, η φυλή της τράπουλας. Επειδή ο άσος μπαστούνι είναι μαύρος, η λέξη έχει πάρει, στα αμερικάνικα, σημασία μειωτική για τους μαύρους, αράπης ας πούμε, με αποτέλεσμα να αποφεύγεται η χρήση της σήμερα από πολλούς, παρόλο που καμιά σχέση δεν έχει η προέλευσή της με την καταπίεση των μαύρων. (Κάτι ανάλογο έχει συμβεί και με τη λέξη niggard, τσιγγούνης, που αν και ετυμολογικά δεν έχει καμιά σχέση με το nigger κοντεύει να θεωρηθεί επιλήψιμη, ίσως αναπόφευκτα). Από την άλλη, στην Αγγλία η φράση to call a spade a spade χρηαιμοποιόταν αρκετά. Σε μια ραδιοφωνική του εκπομπή για μπριτζ, ο Τέρενς Ριζ (Reese), ο καλύτερος συγγραφέας βιβλίων για μπριτζ όλων των εποχών, είχε βάλει ένα πρόβλημα αγορών, και μία ακροάτρια απάντησε ότι η ενδεδειγμένη αγορά θα ήταν 2 πίκες, two spades, κάτι που ήταν υπερβολικό για τα φύλλα της. Here is a lady that calls one spade two spades, σχολίασε ο Ριζ -ο οποίος, αν και μπριτζαδόρος, είχε τελειώσει κλασική φιλολογία στην Οξφόρδη, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία.