Τα μπούτια του Ηφαιστίωνα

Πολύς θόρυβος έχει σηκωθεί τις τελευταίες μέρες για μια σειρά του Νέτφλιξ για τον Μέγα Αλέξανδρο. Ο λόγος είναι ότι στα πρώτα κιόλας λεπτά του πρώτου επεισοδίου παρουσιάζεται ο Αλέξανδρος να φιλιέται με τον Ηφαιστίωνα.

Ξεκινώ με δυσκλαίμηρον: τη  σειρά δεν την έχω δει, ούτε καν έχω συνδρομή στο Νέτφλιξ. Δεν ξέρω αν η σειρά δείχνει κάτι άλλο για τα ερωτικά του Αλέξανδρου, αλλά νομίζω πως και οι περισσότεροι από όσους έχουν εξοργιστεί ή προσποιούνται πως έχουν εξοργιστεί, μονο τη φωτογραφία που βλέπετε έχουν δει. Αλλά όπως έλεγαν  οι αρχαίοι (Ρωμαίοι, μάλλον) «εξ όνυχος τον λέοντα».

Ο βουλευτής Δημ. Νατσιός, επικεφαλής  του υπερσυντηρητικού κόμματος Νίκη, κάλεσε την υπουργό Πολιτισμού να… παρέμβει στο συνδρομητικό κανάλι.

Όπως έγραψε στο Τουίτερ:

Κατέθεσα επίκαιρη ερώτηση στην Υπουργό Πολιτισμού κ. Λίνα Μενδώνη και την καλώ να προστατεύσει την πολιτιστική μας κληρονομιά και να προβεί στις δέουσες ενέργειες κατά των ιδιοκτητών της εταιρίας NETFLIX για την σκόπιμη παραποίηση ιστορικών στοιχείων της προσωπικότητας του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Στη σειρά – ντοκιμαντέρ «Αλέξανδρος, η δημιουργία ενός θεού» (Alexander, The Making of a God) η οποία άρχισε να προβάλλεται από τη συνδρομητική υπηρεσία NETFLIX, από το πρώτο επεισόδιο παρουσιάζεται ο Μέγας Αλέξανδρος σε ομοφυλοφιλικές περιπτύξεις με τον επιστήθιο φίλο του Ηφαιστίωνα. Το γεγονός αυτό δεν έχει καμία ιστορική βάση, αφού στην αρχαιότητα οι αρσενοκοίτες (ομοφυλόφιλοι) στερούνταν ακόμη και τα πολιτικά τους δικαιώματα, λόγω της ατιμωτικής τους συμπεριφοράς. Συνεπώς δεν είναι δυνατόν ένας Βασιλιάς-Στρατηγός που τον θαύμαζαν και οι στρατιώτες του και οι αντίπαλοί του, να ήταν ομοφυλόφιλος.

Όταν η ανυπέρβλητη μορφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου προσβάλλεται δημόσια και παραποιείται η ιστορική αλήθεια, η αντίδραση του Ελληνικού Κράτους πρέπει να είναι άμεση και αποτελεσματική. Εκτός εάν περιμένουμε τους Βόρειους γείτονες μας να διαμαρτυρηθούν… Είναι ντροπή να προσβάλλεται με τέτοιο άθλιο τρόπο η εμβληματικότερη μορφή της ελληνικής ιστορίας.

Χρόνια πολλά στον Νικο(κύρη) και πάλι!

Ή αλλιώς, Νίκος κερνάει και Νίκος πίνει ή μάλλον Νίκος ξανακερνάει και Νίκος ξαναπίνει, αφού το σημερινό άρθρο, όπως δηλώνει και το «και πάλι» του τίτλου, είναι επανάληψη ενός παλιότερου που είχε δημοσιευτεί πριν από 4 χρόνια. Λουφάρω άρθρα, θα πείτε. Ίσως, αλλά το δικαιούμαι τη μέρα της γιορτής μου, δεν βρίσκετε;

Πάντως, στο σημερινό άρθρο έχω ενσωματώσει κάμποσα από τα σχόλιά σας προ τετραετίας, ανάμεσά τους κι ένα εκτενές του φίλου μας του π2 για το όνομα Νικόλαος στην αρχαιότητα.

Οπότε, μαζί με τα χρόνια πολλά σε όσους και όσες συνεορτάζουμε σήμερα, ας δούμε τα λεξιλογικά και άλλα του Νίκου.

Σύμφωνα με μια έρευνα για τα ελληνικά ονόματα, στην ιεραρχία των αντρικών ονομάτων ο Νίκος βρίσκεται σταθερά στην πέμπτη θέση, πίσω από τους «τέσσερις μεγάλους» (πρώτο τον Γιώργο και μετά την τριάδα Δημήτρη-Κώστα-Γιάννη) και πολύ μπροστά από τους υπόλοιπους (Χρήστο, Παναγιώτη, Βασίλη και λοιπές ονομαστικές δυνάμεις).

Με τη γυναικεία εκδοχή του ονόματος τα πράγματα μπλέκουν. Η Νίκη είναι στην 37η θέση, αλλά είναι τάχα όλες οι ανευρέσεις αυθεντικές ή υποκρύπτουν κάποιαν Ανδρονίκη; Υπάρχει όμως και η Νικολέτα που είναι στην 55η θέση, ενώ πολύ πιο πίσω έρχονται η Νικολίνα και η Νικόλ. Πάντως η γυναικεία εκδοχή του ονόματος είναι αισθητά σπανιότερη απο την ανδρική, που όπως είπαμε βρίσκεται στην πέμπτη θέση.

Βρίσκεται στην πέμπτη θέση πανελλαδικά αλλά στα Δωδεκάνησα και στην Κρήτη έχει σαφώς μεγαλύτερη συχνότητα και πρέπει να βρίσκεται πολύ κοντά στην τοπική πρώτη θέση (το λέω εμπειρικά, δεν ξέρω αν έχει δημοσιευτεί σχετική μελέτη). Ο λόγος για την αυξημένη δημοτικότητα του ονόματος στα νησιά είναι φυσικά ότι ο Άγιος Νικόλαος είναι θαλασσινός άγιος, ο προστάτης των ναυτικών και διάδοχος του Ποσειδώνα.

Να πούμε όμως ότι το όνομα Νικόλαος, παρόλο που έγινε δημοφιλές χάρη στον άγιο των ναυτικών, είναι προχριστιανικό, αρχαίο ελληνικό. Νίκη του λαού, άλλωστε, η ετυμολογία του είναι διάφανη. Ο αρχαιότερος Νικόλαος που έχει καταγραφεί στην αρχαία γραμματεία είναι ένας γιος του Περιάνδρου, του τυράννου της Κορίνθου, στις αρχές του 6ου αι. π.Χ. Το όνομα φαίνεται πως συνηθιζόταν στη Σπάρτη -ανάμεσα σε άλλους, Νικόλαος λεγόταν ένα μέλος της αντιπροσωπείας που πήγε στα Σούσα επί πελοποννησιακού πολέμου για να ζητήσει ελληνοπρεπώς τη βοήθεια του Μεγάλου Βασιλέα κατά των Αθηναίων -πήγαν οι Ανήριστος, Νικόλαος και Πρατόδαμος. Από συγγραφείς, ο Νικόλαος ο Δαμασκηνός, περιπατητικός φιλόσοφος του 1ου αι. μ.Χ. που έγραψε πολλά από τα οποία σώθηκαν ελάχιστα. Για να τον τιμήσει όμως ο βασιλιάς της Περσίας (υποθέτω), που πολύ τον αγαπούσε, ονόμασε Νικολάους τους πιο νόστιμους χουρμάδες, τουλάχιστον έτσι μας λέει ο Πλούταρχος: «ὁ γοῦν βασιλεύς, ὥς φασιν, ἀγαπήσας διαφερόντως τὸν Περιπατητικὸν φιλόσοφον Νικόλαον, γλυκὺν ὄντα τῷ ἤθει ῥαδινὸν δὲ τῷ μήκει τοῦ σώματος διάπλεων δὲ τὸ πρόσωπον ἐπιφοινίσσοντος ἐρυθήματος, τὰς μεγίστας καὶ καλλίστας τῶν φοινικοβαλάνων Νικολάους ὠνόμαζεν, καὶ μέχρι νῦν οὕτως ὀνομάζονται.»

Να πούμε ότι Νικόλεως (για την ακρίβεια Νιϙόλεως) είναι η αρχαιότερη επιγραφικά μαρτυρούμενη μνεία του ονόματος, στην Πάρο γύρω στα τέλη του 6ου αι. π.Χ.

Το υποκοριστικό Νικόλας είναι συχνό και στην αρχαιότητα, ήδη από τον 6ο αι. π.Χ. (Αθήνα), ενώ παλαιότατο είναι και το θηλυκό Νίκολα ή Νικόλα (μεταξύ άλλων στον Σελινούντα του 6ου και στη Μήλο του 5ου αι. π.Χ.), ενώ το Νικολαΐς μαρτυρείται μόνο στα αυτοκρατορικά χρόνια.

Σε μεταγενέστερες εποχές το όνομα γράφεται συχνότατα Νεικόλαος.

Ποιοι είναι αργυραγχωμένοι;

Μην ψάχνετε στο γκουγκλ, η δύσκολη λέξη του τίτλου δεν γκουγκλίζεται -«τώρα γκουγκλίζεται», λέει μια σπηλαιωδης φωνή από ψηλά.

Τις προάλλες, στην ομάδα Υπογλώσσια του Φέισμπουκ, ο καθηγητής Αριστείδης Χατζής, που αυτόν τον καιρό μελετάει τις πρωτογενείς πηγές για το 1821 διότι ετοιμάζει ένα (σημαντικό, πιστεύω) βιβλίο για το θέμα, ρώτησε την ομήγυρη τι σημαίνει αυτή η λέξη, παραθέτοντας ένα απόσπασμα από την Εφημερίδα των Αθηνών, του 1825.

Όπως βλέπετε, το επίμαχο απόσπασμα είναι:

Διά όλα αυτά λοιπόν, τα μικρότατα πράγματα, οπού υψώνετε ώς τους Ουρανούς, και δια τα μεγάλα οπού σιωπαίνετε, ή πρέπει να είσθε αργυραγχωμένοι, ή πρέπει να [συμπληρώνω από την πίσω σελίδα] είσθε πολλά μικρόψυχοι και δειλοί. [Γράφει ‘δηλοί’ αλλά είναι τυπογραφικό λάθος]

Πρόκειται για απόσπασμα από επιστολή που δημοσιεύτηκε στο φ. 80 της Εφημερίδος Αθηνών (31.7.1825). Ο επιστολογράφος, που υπογράφει Σ.Φ.Ε. και στέλνει το γράμμα του από τα Μέγαρα με ημερομηνία 28 Ιουλίου 1825, κατηγορεί την εφημερίδα ότι δεν τσιγκουνεύεται επαίνους για «τα μικρότατα και τιποτένια σχεδόν έργα, καθώς το σκότωμα ενός Τούρκου και το πάρσιμον ενός αλόγου και τα τοιαύτα, χωρίς να αναφέρη μήτε γρυ δι’ όσας μεγάλας αταξίας βλέπεις να γίνωνται». Και αναφέρει στη συνέχεια της επιστολής ατασθαλίες που δεν στηλιτεύτηκαν από την εφημερίδα όπως το «να μαχαιρώνουν οι στρατιώτες τους πολίτας και να μην παιδεύονται διά τούτο».

Θα είχε ενδιαφέρον να βλέπαμε όλη την επιστολή, ίσως και την απάντηση του συντάκτη -που δεν δίνεται στο ίδιο φύλλο αλλά υπάρχει υπόσχεση οτι θα δινόταν σε επόμενο- μια και είναι γραμμένη από ολοφάνερα μορφωμένο συντάκτη, που όμως χρησιμοποιεί απλούστερη καθαρεύουσα από αυτήν που επιβλήθηκε από το σχολείο μετά την ίδρυση του κράτους, με σαφείς παραχωρήσεις στη δημοτική: το πάρσιμο ενός αλόγου και όχι η σύλληψις ενός ίππου, αλλά δεν είναι αυτό το θέμα μας σήμερα.

Ας ειναι όμως, βάζω ακομα καναδυό προτάσεις για να δούμε πόσο οπισθοχωρήσαμε με την επιβολή της αρχαΐζουσας:

Όταν ο απερχόμενος πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών πλασάρει γλωσσικούς μύθους

Πριν από μερικές μέρες, στην καθιερωμένη εκδήλωση της Ακαδημίας Αθηνών, ο απερχόμενος Πρόεδρος κ. Αντώνης Κουνάδης, παραδίδοντας την (ετήσια) προεδρία στον νέο πρόεδρο κ. Στέφ. Ήμελλο, έδωσε διάλεξη, όπως συνηθίζεται σε παρόμοιες περιστάσεις στην Ακαδημία Αθηνών.

Για όσους δεν τον γνωρίζουν, ο κ. Αντώνης Κουνάδης, γεννημένος το 1937, ήταν στα νιάτα του δισκοβόλος και μάλιστα πολύ καλός· είχε πάρει χρυσά μετάλλια σε πανελλήνιους και βαλκανικούς αγώνες και για μια περίοδο είχε την πέμπτη επίδοση στον κόσμο. Διετέλεσε και πρόεδρος του ΣΕΓΑΣ επί δικτατορίας, από τον Φεβρουάριο του 1973 έως το 1974. Αργότερα έγινε καθηγητής στη σχολή Πολιτικών Μηχανικών του ΕΜΠ και μετά ακαδημαϊκός, από το 1999, στην τάξη των Θετικών Επιστημών (Εφηρμοσμένων Θετικών Επιστημών: Στατικής- Δυναμικής, Ανάλυσης- Έρευνας των Τεχνικών Κατασκευών). Αναμφισβήτητα πλούσια και ζηλευτή σταδιοδρομία.

Ωστόσο, το θεμα της διάλεξης του κ. Κουνάδη δεν ήταν κάποιο περίπλοκο και προχωρημένο θέμα των επιστημών του πολιτικού μηχανικού, ας πούμε για τις γέφυρες που (αν δεν σφάλλω) αποτελούσαν τον τομέα ειδικότητας του. Κατά περίεργο τρόπο, αυτός ο κορυφαίος πολιτικός μηχανικός, στην πιο επίσημη διάλεξη της ακαδημαϊκής του σταδιοδρομίας, επέλεξε να μιλήσει με θέμα: «Η καταγωγή της ελληνικής γλώσσης, προφορικής και γραπτής.»

Δεν είναι άλλωστε η πρώτη φορά που ο κ. Κουνάδης έχει μιλήσει, σε επίσημες εκδηλώσεις της Ακαδημίας, για θέματα γλώσσας. Προσωπικά, θυμάμαι 5 ή 6 τέτοιες διαλέξεις του -και το αστείο είναι πως τα κείμενα των διαλέξεων αυτών, όταν δημοσιεύονται στους τόμους με τα πεπραγμένα της Ακαδημίας, δημοσιεύονται στον τόμο των Θετικών Επιστημών, αφού εκεί ανήκει ο κ. Κουνάδης!

Με τη γλώσσα, βλέπετε, συμβαίνει αυτό το παράδοξο: θεωρείται ευρέως ότι, επειδή όλοι τη μιλάμε, όλοι είμαστε ειδικοί. Αν εγώ βγω και κάνω διάλεξη περί νανοτεχνολογίας ή κβαντομηχανικής, θα με πάρουν -και δικαίως- με τις πέτρες, όμως ο κάθε μηχανικός, ψυχίατρος, μουσικοσυνθέτης, δημοσιογράφος ή ταξιτζής θεωρεί πως έχει το ελεύθερο να ξεστομίζει θέσφατα για τον πλούτο της Τρισχιλιετούς όπου και όπως τού καπνίσει.

Αλλά από συζητήσεις μέσα στο ταξί ή στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν υπάρχουν μεγάλες απαιτήσεις επιστημοσύνης. Με έναν ακαδημαϊκό όμως το θέμα σοβαρεύει. Αν μη τι άλλο, διακυβεύεται το κύρος της Ακαδημίας.

Και το κακό είναι ότι στις γλωσσικές ομιλίες του ο κ. Κουνάδης προβάλλει απόψεις εντελώς αντιεπιστημονικές, που προσβάλλουν βάναυσα τις αρχές της γλωσσολογίας. Κάποτε είχε ισχυριστεί ότι η ελληνική γλώσσα έχει 5.000.000 λέξεις και 90.000.000 λεκτικούς τύπους. Είχαμε τότε γράψει άρθρο και στη συνέχεια, αρκετοί φίλοι του ιστολογίου, είχαμε στείλει γράμμα στις εφημερίδες, για να διαμαρτυρηθούμε για τον εξωφρενικό ισχυρισμό.

Κι όταν αργότερα ο κ. Κουνάδης δημοσίευσε το ίδιο ή παρεμφερές κείμενο σε περιοδικό, ο αείμνηστος Δημήτρης Μαρωνίτης του αφιέρωσε δύο δηκτικότατες επιφυλλίδες και, το χειρότερο, ο ίδιος ο (μόνιμος, και όχι εκ περιτροπής) Γενικός Γραμματέας της Ακαδημίας, ο ακαδημαϊκός Βασίλειος Πετράκος, έστειλε επιστολή στην εφημερίδα με την οποία ρητά αποδοκίμασε τις αντιεπιστημονικές απόψεις του κ. Κουνάδη: Αλλο ένας αναρμόδιος για τη γλώσσα Ακαδημαϊκός, άλλο η Ακαδημία, έγραψε ο κ. Πετράκος, που είναι αρχαιολόγος κλασικός φιλόλογος, για να καταλήξει: Ο κόπος του αδαούς δεν έχει καμιά αξία.

Κι έτσι, δεν είναι έκπληξη ότι και στην πρόσφατη ομιλία του ο κ. Αντώνης Κουνάδης υποστήριξε και πάλι θέσεις αντιεπιστημονικές. Μπορείτε να διαβάσετε εδώ το πλήρες κείμενο της ομιλίας του. Ας δούμε πώς αρχίζει:

Η προβληθείσα τον 18^ο αιώνα άποψη ότι η Ελληνική γλώσσα ανήκει στην Ινδοευρωπαική οικογένεια γλωσσών, καθώς και η άποψη ότι το Ελληνικό αλφάβητο είναι Φοινικοσημιτικής προελεύσεως απετέλεσαν αντικείμενα συνεχιζομένων μέχρι σήμερα εντόνων συζητήσεων και αμφισβητήσεων.

Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχουν «έντονες συζητήσεις και αμφισβητήσεις» ούτε για την ινδοευρωπαϊκή θεωρία ούτε για την φοινικική προέλευση του ελληνικού αλφαβήτου. Και τα δύο είναι βασικές και θεμελιώδεις αρχές της γλωσσολογίας, τις οποίες δέχονται όλοι ανεξαιρέτως οι γλωσσολόγοι. Οι μόνοι που τις αμφισβητούν είναι διάφοροι ερασιτέχνες εθνικιστές «μελετητές» της γλώσσας που γράφουν σε περιθωριακά περιοδικά.

Είναι βέβαια θετικό ότι ο κ. Κουνάδης δεν ταυτίζεται απόλυτα με τους αγύρτες παραγλωσσολόγους, δηλαδή δεν αρνείται κατηγορηματικά την ινδοευρωπαϊκή θεωρία και τη φοινικική προέλευση του αλφαβήτου, όπως οι ελληνοβαρεμένοι των περιθωριακών περιοδικών. Δεν φτάνει ως εκεί αλλά προσπαθεί να θολώσει τα νερά, παραθέτοντας έναν αχταρμά από αλήθειες, μισές αλήθειες και ψέματα, ώστε να δημιουργήσει στον αναγνώστη ή τον ακροατή την εντύπωση πως πρόκειται για ένα αμφιλεγόμενο ζήτημα, ένα ζήτημα για το οποίο οι γνώμες των επιστημόνων διίστανται, επομένως είτε η άρνηση είτε η αποδοχή της φοινικικής προέλευσης ή της ΙΕ θεωρίας έχουν την ίδια βαρύτητα.

Προβληματιζόμουν αν θα σχολίαζα το, όχι πολύ καλογραμμένο πρέπει να πω, κείμενο του κ. Κουνάδη, όταν ο φίλος μας ο Άγγελος, σε σχόλιό του, μας πρόσφερε μια εκτενή κριτική του κειμένου -και με απάλλαξε από τον κόπο.

Οπότε, θα παραθέσω χωρίς δικά μου σχόλια την κριτική του Άγγελου και στη συνέχεια θα κλείσω επισημαίνοντας δύο ψεματάκια που εντόπισα τυχαία σε δύο επιμέρους σημεία της διάλεξης του κ. Κουνάδη.

Η κριτική του Άγγελου:

Τις απόψεις του Κουνάδη τις έχουμε επανειλημμένα αναφέρει και σχολιάσει εδώ, αλλά πρώτη φορά διάβασα ολόκληρη ανακοίνωση δική του. Και πρέπει να πω ότι έφριξα με την προχειρότητά της. Περισσότερο παρά άρθρο επιστήμονα, θυμίζει κάποια stream-of-consciousness σεντόνια που διαβάζουμε στο Διαδίκτυο.

Ήδη στην πρώτη φράση της Εισαγωγής διακηρύσσει ότι «η προβληθείσα τον 18ο αιώνα άποψη ότι η Ελληνική γλώσσα ανήκει στην Ινδοευρωπαική οικογένεια γλωσσών, καθώς και η άποψη ότι το Ελληνικό αλφάβητο είναι Φοινικοσημιτικής προελεύσεως απετέλεσαν αντικείμενα συνεχιζομένων μέχρι σήμερα εντόνων συζητήσεων και αμφισβητήσεων», ενώ βεβαίως μόνον ο ίδιος και οι ομοϊδεάτες του τις αμφισβητούν. Αμέσως μετά σεμνύνεται ότι «εστηλίτευσ[ε] τις ολέθριες νομοθετικές παρεμβάσεις στη γλώσσα μας με τον ψευδεπίγραφο χαρακτηρισμό ως Εκπαιδευτικών Μεταρρυθμίσεων»! Αλλά τουλάχιστον μας υπόσχεται ότι θα χύσει «περισσότερο φως στα δύο αυτά περίπλοκα και σκοτεινά ακόμη θέματα βάσει και των νεοτέρων ευρημάτων και των εξελίξεων στην ανθρώπινη αρχαιογενετική (αDNA) και την πληθυσμιακή γενετική.» Και διαβάζουμε παρακάτω με ενδιαφέρον.

Αλίμονο, αμέσως μετά πάμε στον Κρατύλο, το (πανηγυρικώς λυμένο) ζήτημα αν οι λέξεις υπάρχουν «φύσει ή νόμω» και τον εντελώς αστήρικτο ισχυρισμό ότι «Η Ελληνική γλώσσα είναι κατ’ εξοχήν εννοιολογική ή νοηματική, δηλαδή υπάρχει αιτιώδης σχέση μεταξύ ονομάτων–λέξεων και της ετυμολογικής σημασίας τους», που (όχι ακριβώς έτσι) τον αποδίδει και στον Χάιζενμπεργκ. Θα είχα περιέργεια να δω τι ακριβώς είπε επ’αυτού ο μεγάλος φυσικός — ίσως μας το βρει κάποιος.

Και μπαίνουμε στο πρώτο μέρος της ανακοίνωσης, «Tο Ελληνικό αλφάβητο και τα φοινικικά σύμφωνα». Για την «υπάρχουσα» [sic: όχι ‘κρατούσα’!] άποψη περί της καταγωγής του Ελληνικού αλφαβήτου από τα «φοινικικά γράμματα», ο συγγραφέας σημειώνει «ότι την άποψη αυτή οι “Φοινικιστές” εστήριξαν κυρίως στη γνωστή ρήση του Ηροδότου» κλπ. — παραβλέποντας την καταφανή ομοιότητα των σχημάτων, των ονομάτων και της σειράς των γραμμάτων των δύο αλφαβήτων. Ως αντίβαρο, αναφέρει ότι ο Διόδωρος ο Σικελιώτης «διευκρινίζει ότι τα λεγόμενα «Φοινίκεια γράμματα» δεν είναι εφεύρεσις των Φοινίκων, αλλά διασκευή άλλων γραμμάτων, δηλαδή των Ελληνικών-Κρητικών.» Ο Διόδωρος βέβαια, που δεν εγνώριζε τα «Ελληνικά-Κρητικά» γράμματα (ποια είν’ αυτά άραγε; η Γραμμική Β’; η Γραμμική Α’;), δεν λέει τίποτε τέτοιο: στο παράθεμα που δίνει ο Κουνάδης, λέει ότι άλλοι λένε («φασί») πως οι Φοίνικες δεν εφηύραν εξαρχής τη γραφή τους, παρά μόνον άλλαξαν τα σχήματα των γραμμάτων.

Και τώρα έρχεται το πιο κουφό: «Βάσει ιστορικών δεδομένων, επιγραφών και πολλών αναφορών σε (γνωστά) κείμενα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων έχει γίνει δεκτό από την διεθνή επιστημονική κοινότητα ότι η Ελληνική (αλφαβητική) γραφή υπήρχε πιθανότατα πριν από την εποχή του Τρωϊκού πολέμου( δεν εννοούμε την γραμμική Α’ ή Β’ ούτε βεβαίως την αρχαιότερη Κρητική μέσω ιδεογραμμάτων ιερογλυφική γραφή). Ωστόσο [sic – πού βλέπετε αντίθεση;], η Ελληνική (αλφαβητική) γραφή φαίνεται ότι βάσει ιστορικών πηγών υπήρχε πριν από τους χρόνους του Ομήρου.» Επιγραφές σε ελληνικό αλφάβητο πριν από τους υποτιθέμενους χρόνους του Ομήρου φυσικά δεν υπάρχουν (ο ίδιος ο Κουνάδης αναγνωρίζει πάρα κάτω ότι «η αρχαιότερη αλφαβητική επιγραφή χαραγμένη σε πήλινο αγγείο στην «Οινοχόη του Διπύλου» είναι του Η΄π.Χ. αι.:»): τα «ιστορικά δεδομένα» είναι η πασίγνωστη μνεία πινακίδας με γραπτό μήνυμα στην Ιλιάδα (Ζ 169, που αποδεικνύει απλώς ότι όποιος συνέθεσε αυτούς τους στίχους ήταν εξοικειωμένος με την ιδέα της γραφής, όχι ότι ήξερε να γράφει ο ίδιος ή ότι η περί ης ο λόγος γραφή ήταν το ελληνικο αλφάβητο), μια γνώμη του Πορφύριου (του 3ου αι. μ.Χ.!) για το πώς συντέθηκαν τα ομηρικά έπη, κι ένας μύθος που αναφέρει ο Απολλόδωρος (τον 2ο αι. π.Χ.!)

Ο συγγραφέας επικαλείται επίσης μια ανακοίνωση άλλων ερευνητών που την παρουσίασε ο ίδιος στην Ακαδημία το 2017, η οποία «καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το τέλος του Τρωικού Πολέμου χρονολογείται προ του 1200 π.Χ.», χρονολογία που «υποδηλοί την ύπαρξη γραφής κατά τους χρόνους του Τρωικού Πολέμου»! Αυτό που εννοεί είναι ότι αν όντως ο Τρωικός πόλεμος έγινε πριν από το 1200 π.Χ και αν όντως, όπως προκύπτει από το μύθο του Βελλερεφόντη, υπήρχε ελκηνική γραφή τότε, βεβαίως δεν μπορεί αυτή να προέρχεται από την φοινικική γραφή, η οποία εμφανίζεται αργότερα. Είναι πάντως εντυπωσιακή προχειρότητα να λες ότι μια χρονολογική εκτίμηση για τον Τρωικό Πόλεμο «υποδηλοί» την ύπαρξη γραφής στον καιρό του, έστω κι αν δεν εννοείς ακριβώς αυτό.

Για να μην είμαι μόνον αρνητικός, ας προσθέσω ότι ο Κουνάδης καταλήγει λέγοντας «Βεβαίως το ζήτημα αυτό παραμένει ανοικτό ελλείψει αποδείξεων, διότι οι υπάρχουσες ενδείξεις δεν αρκούν. »

Ακολουθούν δυο παράγραφοι με γνώμες του Έβανς και ενός Ρενέ Ντυσσώ ότι το φοινικικό αλφάβητο προέρχεται κατά τον πρώτο από την κρητική γραφή (εικασία όχι παράλογη a priori, αλλά που δεν νομίζω πως έχει πείσει πολλούς), κατά δε τον δεύτερο από τους Έλληνες, «οίτινες είχαν διαμορφώσει τούτο εκ της Κρητο-Μυκηναϊκής γραφής» (με παραπομπή σε βουλγαρικό δημοσίευμα του 1953), και με την περίεργη παρατήρηση ότι το φοινικικό δεν έχει τα σύμφωνα Ξ, Φ, Ψ (θα έλεγα ότι το να μην έχει Ξ και Ψ μάλλον προτέρημα είναι, και είναι μυστήριο γιατί τελικά τα υιοθέτησαν οι Έλληνες).

Υπάρχει και μία μνεία του «Κέντρο[υ] του Πανεπιστήμιου Irvain TLG(Thesaurus Linguae Grecae)» — άλλο ένα εντυπωσιακό δείγμα προχειρότητας, με το ενδεχόμενο ελαφρυντικό η ανακοίνωση να εκφωνήθηκε προφορικά και να την κατέγραψε άλλος — μια γνώμη του Πλουτάρχου ότι είναι «αφελής» η άποψη ότι το γράμμα “άλφα” είναι Φοινικικό εκ του «Αλεφ» που ονόμαζαν τον βούν, και μια παραπομπή, εν έτει 2019 μ.Χ., στο Μέγα Ετυμολογικόν! Τέλος, μια σωστή αλλά άσχετη παρατήρηση για την ποικιλία των αρχαίων ελληνικών αλφαβήτων.

Ερχόμαστε τώρα στην πινακίδα του Δισπηλιού, στο όστρακο των Γιούρων «με Ελληνική επιγραφή του 5.500 π.Χ. στην οποία διακρίνονται ευκρινώς τα γράμματα Α Υ Δ χωρίς βεβαίως να είναι γνωστή η φωνητική τους αξία» (εμ τότε πώς ξέρουμε ότι η επιγραφή είναι ελληνική;) κι ένα όστρακο από τα Πιλικάτα της Ιθάκης «στο οποίον υπάρχουν χαραγμένα συμβολικά σχήματα παρόμοια με αυτά των Γραμμικών Γραφών Α’ και Β’» (και λοιπόν;) Αλλά αυτά τα αντιπαρέρχεται γρήγορα ο συγγραφέας και καταφεύγει στη γνώμη του Μιστριώτη και άλλων διαπρεπών φιλολόγων, ότι δεν μπορούσαν να έχουν συντεθεί και διατηρηθεί επί αιώνες τα ομηρικά έπη χωρίς να υπάρχει κάποια γραφή. Αν δεν κάνω λάθος, το ίδιο υποστήριζε και ο Κορδάτος, σε μια εποχή που δεν είχε διαβαστεί ακόμα η Γραμμική Β’, και είναι λογική εικασία. Αλλά από πού κι ως πού πρέπει αυτή η γραφή να ήταν μια πρώτη μορφή του ελληνικού αλφαβήτου, τη στιγμή που ξέρουμε ότι στον κόσμο του Ομήρου, δηλαδή στον κόσμο που περιγράφει ο Όμηρος, υπήρχε άλλη γραφή της ελληνικής γλώσσας; Και πάντως λίγο πιο κάτω, αφού επαναλαμβάνει ο συγγραφέας ότι «Υπάρχουν αρκετές μαρτυρίες [ποιες;] με κείμενα αρχαίων ιστορικών και συγγραφέων (μεταγενέστερα της εποχής του Ομήρου) τα οποία υποστηρίζουν ότι υπήρχε γραπτή Ελληνική γλώσσα (διάφορος της Γραμμικής Β’) περί το 1200 π.Χ., δηλαδή πριν από το Φοινικικοσημιτικό Συλλαβάριο», έχει την εντιμότητα τα ομολογήσει ότι «Ωστόσο, τεκμήρια (π.χ. επιγραφές) για την ύπαρξη Ελληνικής γραφής που ανάγεται σ’ αυτήν την περίοδο δεν υπάρχουν.»

Εδώ θα έπρεπε φυσιολογικά να τελειώνει το Α’ μέρος (για την προέλευση του ελληνικού αλφαβήτου), αλλά ακολουθούν διάφορα (βάσιμα, αλλά άσχετα με το προκείμενο) εγκώμια για την εκφραστική τελειότητα της ελληνικής, τον επηρεασμό των δυτικοευρωπαϊκών γλωσσών από αυτήν, την εφεύρεση τόνων και πνευμάτων από τον Αριστοφάνη τον Βυζάντιο και τέλος η παρατήρηση, που αποδίδεται στον Adrados («εν συνεχεία άλλων», βέβαια, και με βιβλιογραφική παραπομπή αμέσως πριν στο αρχικό άρθρο-βόμβα των Βέντρις και Τσάντουικ — άλλο ένα εντυπωσιακό δείγμα προχειρότητας) ότι «Τα Μυκηναϊκά[ …] ήταν ελληνικά, γραμμένα με την βοήθεια μίας αρχαίας συλλαβικής γραφής που στην συνέχεια ξεχάστηκε. » Και κλείνει με την προσδοκία ότι «στο μέλλον νεώτερα ευρήματα θα φέρει σε φως η αρχαιολογική σκαπάνη.» Οψόμεθα!

Το δεύτερο μέρος, το σχετικό με την καταγωγή των Ελλήνων και της ελληνικής γλώσσας, που μας υπόσχεται νέο φως από την αρχαιογενετική, θα έπρεπε να είναι πιο ενδιαφέρον, αλλά δυστυχώς είναι λίγο χαώδες.

Ισχυρίζεται ο Κουνάδης ότι ο Franz Bopp «έχει υποστηρίξει ότι τα Σανσκριτικά στηρίζονται στα Ελληνικά και όχι το αντίστροφο», αλλά η παραπομπή του είναι δυστυχώς σε έργο της μακαρίτισσας Άννας Τζιροπούλου, και χρειάζομαι κάτι σοβαρότερο για να πεισθώ ότι ο μεγάλος γλωσσολόγος είπε τέτοια μπαρούφα (πιθανότατα είπε ότι τα σανσκριτικά μαρτυρούνται αρκετά αργότερα από τα ελληνικά, πράγμα βεβαίως αληθινό.) Στην ίδια παραπέμπει ο συγγραφέας και για τον ισχυρισμό του Μαξ Μύλλερ που επίσης επικαλείται, ότι δηλαδή «συγκρίνοντας καλά την σανσκριτική με την αρχαία ελληνική, εύκολα αντιλαμβανόμαστε ότι η ελληνική όχι μόνο είναι πιο αρχαία, αλλά και ότι επιπλέον, όλοι οι συντακτικοί και γραμματικοί τύποι είναι ανώτεροι και μεγαλύτερης αξίας». Να μίλησε ο άλλος μεγάλος ινδολόγος για «συντακτικούς και γραμματικούς τύπους ανώτερους και μεγαλύτερης αξίας» μου φαίνεται κάπως απίθανο, όσο κι αν η νοοτροπία ήταν διαφορετική στην εποχή του. Μήπως εννοούσε «μεγαλύτερης αξίας για την αποκατάσταση της πρωτοϊνδοευρωπαϊκής» και το διέστρεψε το χαλασμένο τηλέφωνο;

Ότι το πρόβλημα της «κοιιτίδας της Πρωτοινδοευρωπαϊκής πληθυσμιακής ομάδος, η οποία διάδωσε την Ινδοευρωπαϊκή ομογλωσσία» παραμένει ανοιχτό, είναι αναμφισβήτητο. Ο συγγραφέας επικαλείται για διάφορα τον Renfrew, εν συνεχεία τον Mallory, καταλήγει όμως κλίνοντας υπέρ της θεωρίας της Μαρίας Gimbutas. Φυσικά, κανένας από τους τρεις αυτούς (και κανένας σοβαρός γλωσσολόγος, θα προσέθετα) δεν αμφισβητεί ούτε την ύπαρξη της ινδοευρωπαϊκής ομογλωσσίας, ούτε το ότι η ελληνική γλώσσα περιλαμβάνεται σ’αυτήν! Το μόνο καινούργιο που μας πληροφορεί ο Κουνάδηςείναι ότι, όπως του είπαν και ο Mallory και ο γενετιστής του Χάρβαρντ Ι. Λαζαρίδης, δεν έχει γίνει (ελλέιψει και δεδομένων) αρκετή γενετική έρυνα για την προέλευση και τη χρονολόγηση των πληθυσμών που έφεραν την πρωτοελληνική γλώσσα στον ελλαδικό χώρο, αλλά ελπίζεται ότι «μετά από ένα–δυο χρόνια θα υπάρξουν γενετικά ευρήματα αDNA, διότι έχει γίνει εφικτή η μελέτη του αDNA και σε σχετικώς θερμά κλίματα.» Αμήν! Μακάρι!

Στα «Συμπεράσματα» τονίζεται (σωστά) ότι «ο όρος Ινδο-Ευρωπαίοι είναι καθαρά γλωσσικός και δεν υποδηλοί οποιοδήποτε φυλετικό τύπο ανθρώπου.», αλλά από κει ο συγγραφέας συνάγει ότι «Καιρός είναι πλέον η παλιά Ινδο-Ευρωπαϊκή υπόθεση να αφαιρεθεί από τα σχολικά βιβλία.»!!! Αυτό ακριβώς πριν ομολογήσει ότι «η ένταξη της πρωτο-Ελληνικής στην Ινδο-Ευρωπαϊκή ομογλωσσία δεν αμφισβητείται». Ε, αν δεν αμφισβητείται, δεν είναι σωστό να διδάκεται (χωρίς βεβαίως αβάσιμες φυλετικές προεκτάσεις) στα σχολεία; Όσο για το ελληνικό αλφάβητο, το συμπέρασμα είναι ότι «ΑΝ υπήρχε γραφή κατά τους χρόνους του Τρωικού πολέμου (δηλ. πριν το 1200 π.Χ.) η υπόθεση ότι οι Έλληνες πήραν το σύστημα γραφής (συλλαβάριο) από τους Φοίνικες κλονίζεται, στερούμενη αξιοπιστίας.» και ότι«Υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις βάσει ιστορικών πηγών και αρχαιολογικών ευρημάτων […] ότι το Eλληνικό αλφάβητο είναι πολύ αρχαιότερο [από τον 8ο αι. π.Χ.], αναγόμενο πιθανότατα στα χρόνια του Τρωικού πολέμου (Μιστριώτης , Απολλόδωρος, κ.α.), πολύ δε πιθανότερο είναι τα ομηρικά έπη να είχαν παραδοθεί γραπτά (Μιστριώτης, Τζ. Χάιγκετ, Χ. Μπλάνκ, Ζακλίν Ντε Ρομιγύ).» Ε, πολύ κακό για το τίποτα! Η κατακλείδα της ανακοίνωσης τέλος είναι ένα εγκώμιο της ελληνικής γλώσσας χωρίς καμία σχέση με την προέλευση της ίδιας και του αλφαβήτου της.

Θα μπορούσα να τελειώσω εδώ, μια χαρά τα γράφει ο Άγγελος, αλλά θέλω να αναδείξω δύο ψεματάκια, δυο μικρές ανακρίβειες που υπάρχουν σε δυο ασήμαντα κατά τα άλλα σημεία του κειμένου του Αντ. Κουνάδη. Όχι σε περισσότερα, διότι θα έπρεπε να γράψουμε βιβλίο -αφού, ως γνωστόν, η ανασκευή της αναλήθειας χρειάζεται πολλαπλάσια προσπάθεια και έκταση από την κατασκευή της.

1. Το ψεματάκι για τον Πλούταρχο

Γράφει ο κ. Κουνάδης:

Ο Πλούταρχος (Προβλήματα 737) θεωρεί αφελή την άποψη ότι το γράμμα “άλφα” είναι Φοινικικό εκ του «Αλεφ» που ονόμαζαν τον βούν (θεωρούμενον πρώτον εκ των αναγκαίων).

Αν όμως ανατρέξουμε στον Πλούταρχο, θα δούμε ότι δεν τα λέει έτσι όπως ισχυρίζεται ο κ. ακαδημαϊκός:

Στα Συμποσιακα, βιβλίο 9, πρόβλημα 2, οι συμπότες συζητάνε γιατί το γράμμα Α είναι πρώτο στο αλφάβητο.

Και λέει κάποιος στον Πλούταρχο: δεν θα υποστηρίξεις εσύ, που είσαι Βοιωτός, τον Κάδμο, ο οποίος λέγεται ότι έβαλε πρώτο το άλφα επειδή είναι η φοινικική λέξη για το βόδι, το οποίο, όπως λέει και ο Ησίοδος είναι το πιο αναγκαίο από τα υπάρχοντα;

Όχι, απαντάει ο Πλούταρχος, αντί να συμφωνήσω με τον παππού του Διονύσου (τον Κάδμο) θα συμφωνήσω με τον δικό μου παππού, τον Λαμπρία, ο οποίος έλεγε ότι από τους έναρθρους φθόγγους ο πρώτος που προφέρεται φυσιολογικά ειναι το Α κτλ κτλ.

Ας δούμε και το πρωτότυπο:

Παυσαμένου δὲ τοῦ Πρωτογένους, καλέσας ἔμ’ ὁ Ἀμμώνιος ‘οὐδέν’ ἔφη ‘σὺ τῷ Κάδμῳ βοηθεῖς ὁ Βοιώτιος, ὅν φασι τὸ ἄλφα πάντων προτάξαι διὰ τὸ Φοίνικας οὕτω καλεῖν τὸν βοῦν, οὐ δεύτερον οὐδὲ τρίτον, ὥσπερ Ἡσίοδος (OD 405), ἀλλὰ πρῶτον τίθεσθαι τῶν ἀναγκαίων;’

‘οὐδέν’ ἔφην ἐγώ· ‘τῷ γὰρ ἐμῷ πάππῳ βοηθεῖν, εἴ τι δύναμαι, δίκαιός εἰμι μᾶλλον ἢ τῷ τοῦ Διονύσου. Λαμπρίας γὰρ ὁ ἐμὸς πάππος ἔλεγεν πρώτην φύσει φωνὴν τῶν ἐνάρθρων ἐκφέρεσθαι διὰ τῆς τοῦ ἄλφα δυνάμεως· τὸ γὰρ ἐν τῷ στόματι πνεῦμα ταῖς περὶ τὰ χείλη μάλιστα πλάττεσθαι κινήσεσιν, ὧν πρώτην ἀνοιγομένων τὴν ἄνω διάστασιν οὖσαν ἐξιέναι τοῦτον τὸν ἦχον……..

Μ’άλλα λόγια ο Πλούταρχος θεωρεί δεδομένο ότι το ελληνικό αλφάβητο το έφερε από τη Φοινίκη ο Κάδμος και ότι το Α λέγεται ‘άλφα’ επειδή στα φοινικικά λέγεται ‘άλεφ’, τουτέστι ‘βόδι’. Αυτό που αμφισβητεί (και δικαίως — η εξήγηση του Λαμπρία είναι πολύ πιο πειστική) είναι ότι το Α είναι πρώτο στη σειρά διότι το βόδι είναι το πιο αναγκαίο αγαθό σε μιαν αγροτική κοινωνία!

Επομένως, αναληθής ο ισχυρισμός του κ. Κουνάδη.

2. Το ψεματάκι για τον Will Durant

Γράφει ο κ. Κουνάδης:

Χαρακτηριστική είναι και η αναφορά του Αμερικανού ιστορικού/φιλοσόφου, συντάκτη της παγκόσμιας ιστορίας πολιτισμού, William Durant: «Οι Φοίνικες δεν ήσαν οι εφευρέται του αλφαβήτου, το κυκλοφόρησαν μόνο από τόπο σε τόπο. Το επήραν από τους Κρήτες και το μετέφεραν στην Τύρο, στην Σιδώνα, στην Βύβλο και άλλες πόλεις της Μεσογείου. Υπήρξαν οι «γυρολόγοι» και όχι οι εφευρέται του αλφαβήτου».

Το απόσπασμα αυτό υπάρχει πράγματι στον Durant, αλλά ο κ. Κουνάδης το έχει πετσοκόψει, για να υποβάλει στον αναγνώστη την εντύπωση ότι ο Ντιούραντ αμφισβητεί τη φοινικική προέλευση του αλφαβήτου. Συγκεκριμένα, παραλείπεται η συνέχεια της παραγράφου: By the time of Homer the Greeks were taking over this Phoenician—or the allied Aramaic—alphabet, and were calling it by the Semitic names of the first two letters (Alpha, Beta; Hebrew Aleph, Beth).

O Durant, δηλαδή, δεν αρνείται καθόλου ότι το ελληνικό αλφάβητο έχει φοινικική προέλευση, απλώς υποστηρίζει -όπως είναι και λογικό- ότι δεν το επινόησαν οι Φοίνικες το αλφάβητο.

Το ίδιο το λέει και πιο αναλυτικά στον 2ο τόμο, που είναι αφιερωμένος στην Ελλάδα:

Greek tradition attributed the introduction of writing into Greece to Phoenicians in the fourteenth century B.C., and we know nothing to the contrary. The oldest Greek inscriptions, dating from the eighth and seventh centuries, show a close resemblance to the Semitic characters on the ninth-century Moabite stone. These inscriptions were written, in Semitic fashion, from right to left; sixth-century inscriptions (e.g., at Gortyna) were made alternately from right to left and from left to right; later inscriptions are from left to right throughout, and certain letters are turned around accordingly…..

The Semitic names for the letters were adopted with minor modifications; but the Greeks made several basic changes. Above all, they added vowels, which the Semites had omitted; certain Semitic characters denoting consonants or breathings were used to represent a, e, i, o, and ü.

Τα δυο ψεματάκια που επισήμανα δεν είναι τόσο χοντρά. Δείχνουν όμως τον τρόπο με τον οποίο παραμορφώνει, παρερμηνεύει και πετσοκόβει ο κ. Κουνάδης ακόμα και τα δευτερεύοντα στοιχεία -και δείχνει, βέβαια, και την άκρα αναξιοπιστία των κειμένων του και τον αντιεπιστημονικό τρόπο εργασίας του.

Τέτοιες διαλέξεις, πρόχειρα και αμέθοδα γραμμένες, ρηχές και αντιεπιστημονικές, είναι ντροπή για την Ακαδημία Αθηνών -το μόνο καλό είναι ότι πλέον δεν θα τις εκφωνεί ο πρόεδρός της.

Υστερόγραφο: Αξίζει να προσθέσω ένα σχόλιο που έκανε στο Φέισμπουκ (!) ο καθηγητής Γ. Μπαμπινιώτης, που μόλις τώρα το πληροφορήθηκα διότι το είχε αναρτήσει σε έναν τοίχο που δεν παρακολουθώ. Είναι χαρακτηριστική η διαφορά προσέγγισης του συντηρητικού επιστήμονα από τον συντηρητικό ερασιτέχνη.

Το άρθρο αυτό, από το κείμενο ομιλίας τού αξιότιμου Ακαδημαϊκού και Ομότιμου Καθηγητή τού ΕΜΠ στην έδρα Στατικής και σιδηρών γεφυρών κ. Αντ. Κουνάδη, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον διότι στο μεγαλύτερο μέρος και στις κύριες απόψεις του έρχεται σε σύγκρουση με βασικές θέσεις και διδάγματα τής επιστήμης τής Γλωσσολογίας, τόσο τής Ιστορικοσυγκριτικής όσο και τής Θεωρητικής (Γενικής). Αυτό είναι αναμενόμενο όταν ένας μη ειδικός, με ικανότητες επιστημονικές στον κλάδο του, αποτολμά να εισέλθει σε ειδικά θέματα άλλης επιστήμης με όπλο την αγάπη του προς τη γλώσσα μας και με αγαθές αναντιρρήτως προθέσεις. Ως γλωσσολόγος είναι σίγουρο ότι θα υπέπιπτα στις ίδιες σοβαρές πλάνες, αν επιχειρούσα να ομιλήσω περί … στατικής και δη και σιδηρών γεφυρών.

Το να μιλάει κανείς το 2019 περί αυτόχθονης προέλευσης τού ελληνικού αλφαβήτου, άνευ επιρροών εκ τού βορειοσημιτικού (φοινικικού) συμφωνογραφικού και οιονεί συλλαβογραφικού αλφαβήτου, αγνοώντας σε τί καίριο και καθοριστικό συνίσταται η προσφορά των Ελλήνων στη δημιουργία ενός πραγματικού αλφαβήτου είναι τουλάχιστον αναχρονιστική προσέγγιση και επανάληψη απόψεων που έχουν υποστηριχθεί με πάθος κυρίως από τον κ. Κωνσταντίνο Πλεύρη.

Το ίδιο ισχύει και με την ευκολία απόρριψης τής Ινδοευρωπαϊκής γλωσσικής θεωρίας, χωρίς την οποία καταρρέουν τα θεμέλια τής επιστημονικής ετυμολογίας και τού ελληνικού λεξιλογικού θησαυρού (Λεξικά Frisk, Chantraine, Beekes, και όλων των ειδικών τής ετυμολογίας αλλά και τού εγκυρότερου ερμηνευτικού λεξικού τής αρχαίας Ελληνικής των Liddell-Scott) και περιφρονούνται τα διδάγματα και τα επιστημονικά δημοσιεύματα των μεγάλων Ελλήνων γλωσσολόγων, των Γ. Χατζιδάκι, Γ. Αναγνωστόπουλου, Ν. Ανδριώτη, Μ. Τριανταφυλλίδη, Γ. Κουρμούλη, Αγαπ. Τσοπανάκη και όλων ανεξαιρέτως των πανεπιστημιακών καθηγητών τής Γλωσσολογίας.

Στο πρόσφατο βιβλίο μου «Το ελληνικό αλφάβητο» αναλύω εις βάθος και επιστημονικά τα θέματα που αφορούν στο ελληνικό αλφάβητο, στα δε βιβλία και τα λεξικά μου εξηγώ τις αρχές τής ινδοευρωπαϊκής θεωρίας, μιας θεωρίας χωρίς την οποία δεν ερμηνεύονται οι μεγάλες ομοιότητες, λεξιλογικές, γραμματικές και συντακτικές, των συγγενών γλωσσών (ελλην. δίδωμι – σανσκριτ. dadami, ελλην. ἄγω – λατ. ago – σανσκρ. ajami, ελλην. ἐστὶ – λατ. est – σανσκρ. asti – γερμ. ist – αγγλ. is, ελλην. δύο -λατ. duo – σανσκρ. dva – γερμ, zwei – αγγλ. two κ.λπ.).

Ένας σεβασμός προς επιστήμες όπως η Γλωσσολογία, η Φιλολογία, η Ιστορία και άλλες ανθρωπιστικές επιστήμες από επιφανείς στην ειδικότητά τους επιστήμονες όπως ο Ακαδημαϊκός καθηγητής κ. Κουνάδης, σεβασμός προερχόμενος από τον Ναό τής Επιστήμης που είναι εξ ορισμού η Ακαδημία, θα αποτελούσε σημαντικό μήνυμα για την επιστήμη και τους επιστήμονες γενικότερα στη χώρα μας.

Γιατί τρώμε ψάρια;

Τρώμε ψάρια επειδή είναι νόστιμα, τρώμε ψάρια επειδή περιέχουν ωμέγα-3, κάποιοι τα τρώνε επειδή τα ψαρεύουν οι ίδιοι, ενώ όταν ήμουν μικρός και δεν μου πολυάρεσαν -ίσως επειδή ήταν μπελάς να τα καθαρίζεις- η μητέρα μου με πρότρεπε να τρώω ψάρια επειδή κάνουν καλό στα μάτια, μια παραίνεση που θα την έχουν ακούσει αμέτρητα παιδιά.

Όμως εδώ δεν διαιτολογούμε αλλά λεξιλογούμε, ως γνωστόν. Οπότε, θα εννοήσουμε και την ερώτηση του τίτλου κάπως διαφορετικά, αν και βέβαια επίτηδες τη διατύπωσα έτσι ώστε όποιος τη διαβάζει να σκέφτεται πρώτα τη διαιτολογική πλευρά. Κάπως διαφορετικά, δηλαδή ετυμολογικά -γιατί τρώμε ψάρια και όχι ιχθείς, ή, μ’ άλλα λόγια, πώς γεννήθηκε η λέξη «ψάρι»;

Να προειδοποιήσω πριν ξεκινήσω ότι στο σημερινό άρθρο θα θίξω μόνο τα ετυμολογικά του ψαριού -όχι τις σημασίες που έχει προσλάβει η λέξη ή τα φρασεολογικά του: αυτα τα αφήνω για μελλοντικό άρθρο, αφού αν ήθελα να τα χωρέσω όλα, ετυμολογικά, ιστορία λέξης, φρασεολογικά, λαογραφικά κτλ. σε ένα άρθρο θα επρεπε να γράψω πάρα πολλά. Οπότε, μη μου πείτε στα σχόλια για το ψάρι έξω απ’ το νερό ούτε για το φανταρίστικο ψάρωμα.

Στην ομάδα Υπογλώσσια του Φέισμπουκ τέθηκε το εξής ερώτημα:

Εχθές, παρακολουθώντας ένα ντοκιμαντέρ για την Δήλο, αναφερόμενοι στη διατροφή τους, οι ειδικοί είπαν πως το ψάρι ήταν είδος πολυτελείας, και το δικαιολόγησαν αναφερόμενοι στην ετυμολογία της λέξης «ψάρι»< οψάριον<οψέ (αργά). Είναι έτσι;

Δεν είναι έτσι, κι αν το είπαν ειδικοί τότε είναι διπλό το κακό, αλλ’ ας ελπίσουμε ότι ο φίλος δεν άκουσε καλά αυτό που ειπώθηκε. Όμως να δούμε ποια είναι η ετυμολογία του ψαριού.

Το ψάρι ετυμολογείται από το οψάριον, που είναι υποκοριστικό της λέξης όψον. Όψον ήταν στα αρχαία ελληνικά το προσφάι που συνοδεύει το ψωμί ή ο μεζές που συνοδεύει το κρασί. Η λέξη μπορεί να συνδέεται ετυμολογικα΄με το οψέ, και ίσως αυτό να άκουσε ο φίλος μας στην εκπομπή.

Ποια ελληνική λέξη αρχίζει από στλ-;

Όχι, δεν πρόκειται για κουίζ. Λίγες γραμμές πιο κάτω μπορείτε να βρείτε την απάντηση στην ερώτηση του τίτλου. Και δεν το έβαλα σε κουίζ επειδή δεν θα άντεχε πάνω από λίγα λεπτά, αφού η απάντηση είναι αρκετά γνωστή.

Νόμιζα μάλιστα πως η απάντηση είναι πασίγνωστη, αλλά πριν από καμιά δεκαπενταριά μέρες, σε μια συζήτηση στο Φέισμπουκ, ένας καλός φίλος, μεγαλύτερος από μένα και με έφεση στα γλωσσικά, παραδέχτηκε πως μόλις τότε έμαθε τη λέξη για την οποία σας λέω -κι έτσι μου έδωσε την ιδέα για το σημερινό άρθρο.

Αλλά παρόλο που θα αποκαλύψω παρακάτω τη σωστήν απάντηση, δεν βλάφτει να ντύσω την ερώτηση με τον μανδύα του κουίζ και να σας δώσω μερικές πληροφορίες ακόμα, σε περίπτωση που θέλετε να τη βρείτε μόνοι σας.

Λοιπόν, η λέξη που αναζητούμε είναι λέξη των αρχαίων ελληνικών, αλλά την καταγράφουν και τα σύγχρονα λεξικά. Περιγράφει ένα αντικείμενο που ήταν σε καθημερινή χρήση στην αρχαιότητα. Σήμερα δεν χρησιμοποιείται, τουλάχιστον σε αυτή τη μορφή.

Πρόκειται για τη μοναδική ελληνική λέξη που αρχίζει από το συμφωνικό σύμπλεγμα στλ-, αν εξαιρέσουμε βέβαια τα σύνθετα και τα παράγωγά της. Ίσως είναι περίεργο, αλλά ενώ από το «αντίστοιχο» σύμπλεγμα, με το άλλο υγρό σύμφωνο της γλώσσας μας, το στρ- αρχίζουν τόσες και τόσες λέξεις, από το στλ- έχουμε μόνο αυτήν. Αλλά και από σκλ- ή σπλ- έχουμε περισσότερες από μία λέξεις.

Αν δεν την ξέρετε, προσπαθήστε να τη βρείτε. Δεν γίνονται δεκτές λέξεις με ιδιωματική προφορά όπως στλιαρ, ούτε επινοήσεις όπως στλαβός, στληρός ή στλατός!

Αλλιώς, πατήστε να προχωρήσουμε πιο πέρα και να το πάρει το ποτάμι.

Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους (Δημ. Σαραντάκος) 14 – Επαμεινώνδας, ο αδιάφθορος

Εδώ και λίγο καιρό δημοσιεύω αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, «Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους» που κυκλοφόρησε το 2009 από τις εκδόσεις Γνώση. Οι δημοσιεύσεις αυτές συνήθως γινονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη τέταρτη αλλά φυσικά πρόκειται για αυτοτελείς ιστορίες.  Η προηγούμενη δημοσίευση βρίσκεται εδώ. Ξεκινήσαμε με ιστορίες από τον Ηρόδοτο, μετά από τον Λουκιανό και στη συνέχεια περάσαμε σε ιστορίες από τον Διογένη Λαέρτιο και στον Πλούταρχο.

Η σημερινή ιστορία είναι αντλημένη κατά κύριο λόγο από τον Αιλιανό και τη διάλεξα επειδή την περασμένη βδομάδα έτυχε να επισκεφτώ το καινούργιο μουσείο της Θήβας που σας το συνιστώ θερμά. Αξίζει το ταξίδι ειδικά γι’ αυτη την επίσκεψη. Οπότε, διάλεξα για σήμερα ένα θηβαϊκό θέμα.

Έχω γράψει δεκάδες φορές για την αντίθεσή μου προς όλους εκείνους που υμνούν και προσκυνούν το ελληνικό πνεύμα, μένοντας όμως μόνο στα επιφαινόμενα και όχι στην ουσία, την οποία αν δεν την αγνοούν, συνήθως την παραμερίζουν. Μικρό αλλά χαρακτηριστικό δείγμα της νοοτροπίας αυτής είναι όσα μου γράφει φίλος μου, από τη … Μαδαγασκάρη μάλιστα (διότι χάρη στο Διαδίκτυο επικοινωνώ και αποχτώ γνωριμίες με Έλληνες στα πέρατα του κόσμου). Μου γράφει λοιπόν ο φίλος, υποστηρίζοντας τη μοναδικότητα της ελληνικής γλώσσας:

Μπορείς  να μου βρεις ανάμεσα στα χιλιάδες σύνθετα ονόματα των γλωσσών του πλανήτη ένα που να παραβγαίνει με το ΕΠ-ΑΜΕΙΝΩΝ-ΔΑΣ, εκφράζοντας με απόλυτη ακρίβεια μία ολόκληρη φράση με τρείς ρίζες, πέντε συλλαβές και δώδεκα γράμματα εν πλήρη ισοδυναμία συμφώνων και φωνηέντων (6+6);

Κινεζικά σύνθετα ονόματα υπάρχουν μυριάδες, όπως «Η κόρη με το ωραίο άσπρο πρόσωπο πού τραγουδάει τη νύχτα» ινδιάνικα παρομοίως όπως «Ο δυνατός πολεμιστής πού κυνηγάει τα βουβάλια στη ρεματιά»

Σάν το ΕΠ-ΑΜΕΙΝΩΝ-ΔΑΣ υπάρχει ;;;

Δεν ξέρω αν πέφτω έξω, αλλά είμαι σίγουρος πως ο φίλος από τη Μαδαγασκάρη, εκτός από την (προβληματική πιστεύω) ετυμολόγηση του ονόματος του, τίποτα το ουσιαστικό δε θα ξέρει για έναν από τους επιβλητικότερους Έλληνες της κλασικής Αρχαιότητας.

Ο Θηβαίος Επαμεινώνδας, που γεννήθηκε το 418, καταγόταν μεν από παλιά και ευγενή οικογένεια της πόλης, της οποίας οι ρίζες της έφταναν ως τον Κάδμο, αλλά τον καιρό που γεννήθηκε είχε ξεπέσει τελείως. Ο πατέρας του Πόλυμνις, ήταν πολύ φτωχός και τελείως άσημος, σε σημείο που ούτε το όνομα της γυναίκας του και μητέρας του Επαμεινώνδα δεν διέσωσε η ιστορία.

Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους (Δημ. Σαραντάκος) 13 – Ένας Κύκλωπας με χιούμορ

Εδώ και λίγο καιρό δημοσιεύω αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, «Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους» που κυκλοφόρησε το 2009 από τις εκδόσεις Γνώση. Οι δημοσιεύσεις αυτές συνήθως γινονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη τρίτη αλλά φυσικά πρόκειται για αυτοτελείς ιστορίες.  Η προηγούμενη δημοσίευση βρίσκεται εδώ. Ξεκινήσαμε με ιστορίες από τον Ηρόδοτο μετά από τον Λουκιανό και στη συνέχεια περάσαμε σε ιστορίες από τον Διογένη Λαέρτιο και στον Πλούταρχο. Η σημερινή ιστορία είναι αντλημένη από τα Αποφθέγματα βασιλέων και στρατηγών του Πλουτάρχου και είναι από τις πιο μικρές που έχω παρουσιάσει. Πρόσθεσα το αρχαίο κείμενο σε δυο-τρεις φράσεις κι άλλη μια ρήση του Αντίγονου σχετική με την αφήγηση.

Όταν κάποτε δούλευα στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του Ηλίου, γνώρισα  έναν αξιόλογο συνεργάτη του, που οι μόνιμοι συντάκτες τον είχαν βγάλει «ο συγγραφέας της Παράλληλης Ιστορίας», γιατί είχε τη μανία (ή την πετριά, αν θελετε) να διερευνά ποια θα ήταν η πορεία της ιστορίας, αν δεν συνέβαιναν τα γεγονότα που καθόρισαν την πραγματική της εξέλιξη. Αν π.χ. δεν γινόταν ο Πελοποννησιακός Πόλεμος ή αν ο Αλέξανδρος βασίλευε ως τα βαθιά γεράματα κ.ο.κ. Ήταν ωραίος και ενδιαφέρων τύπος και τον έχω περιλάβει (με άλλο φυσικά όνομα) στους ήρωες του μυθιστορήματός μου «Τα Έπη των Αριμασπών».

Με βάση λοιπόν τη συλλογιστική του συγγραφέα της Παράλληλης Ιστορίας, ας προβληματιστούμε στην εκδοχή του τι θα γινόταν, όχι αν ο Αλέξανδρος δεν πέθαινε τριάντα τριών χρονών, αλλά αν ο αξιότερος από τους Διαδόχους επιβαλλόταν πάνω στους άλλους. Μιλάω για τον Αντίγονο. Καταγόταν από παλιά βασιλική γενιά της Εορδαίας και ο πατέρας του λεγόταν επίσης Φίλιππος. Ο Αντίγονος ήταν μεγαλόσωμος, σχεδόν γίγαντας και επειδή σε μια μάχη έχασε το ένα του μάτι οι στρατιώτες του τον έλεγαν Κύκλωπα.

Κίτρινα κίτρα, ζουμερά λεμόνια ξανά

Πάλι έπεσαν διάφορα και δεν πρόλαβα να ετοιμάσω άρθρο, πάλι ανεβάζω αναδημοσίευση -ένα άρθρο που είχε αρχικά δημοσιευτεί εδώ πριν από εξίμισι χρόνια, την άνοιξη του 2011 και ανήκε στη σειρά άρθρων με τα «φρούτα εποχής» που αργότερα συμπεριλήφθηκαν στο βιβλίο «Οπωροφόρες λέξεις». Η σημερινή αναδημοσίευση διαφέρει αρχικά απο την αρχική, διότι έχω ενσωματώσει αρκετό υλικό από το αντίστοιχο άρθρο του βιβλίου, που δεν υπήρχε στην πρώτη δημοσίευση.

Τα λεμόνια, τα πορτοκάλια, τα μανταρίνια και τα υπόλοιπα κιτρινόχρυσα φρούτα που φαιδρύνουν τους χειμώνες, τα λέμε με μια λέξη εσπεριδοειδή. Η λέξη δεν είναι αρχαία, είναι δημιουργία του 19ου αιώνα, μεταφραστικό δάνειο από το ελληνογενές γαλλικό hespéridées, αν και στην τρέχουσα χρήση στα γαλλικά τα εσπεριδοειδή λέγονται agrumes. Στην καθομιλουμένη τα λέγαν ξινά ή λεμονοπορτόκαλα.

Προφανώς, η ονομασία «εσπεριδοειδή» ανάγεται στον μύθο με τα μήλα των Εσπερίδων, τον ενδέκατο άθλο του Ηρακλή. Ωστόσο, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι τα μήλα των Εσπερίδων ήταν εσπεριδοειδή –τουλάχιστον αν υποθέσουμε ότι έχουμε πιάσει σωστά τη γεωγραφία του μύθου και ο κήπος των Εσπερίδων ήταν προς τα δυτικά, κάπου στο σημερινό Μαρόκο, διότι όπως φαίνεται τα εσπεριδοειδή ήρθαν στην Αφρική πολύ αργότερα.

Τα φρούτα αυτά είναι ιθαγενή της Ινδίας και της Κίνας. Το πρώτο που ήρθε προς τα δικά μας μέρη είναι το λιγότερο διαδεδομένο ίσως, το κίτρο, που έφτασε στους ελληνιστικούς χρόνους –και το είπαν, στην αρχή, μηδικόν μήλον, σύμφωνα με τη συνήθεια που είχαν να χρησιμοποιούν το μήλο σαν γενικό όρο για τα οπωρικά.

Τον όρο μηδικόν μήλον τον χρησιμοποιεί ο Θεόφραστος, τον 4ο αιώνα π.Χ., που το ήξερε το κίτρο, έστω κι αν δεν είχε αρχίσει ακόμα να καλλιεργείται στα μέρη τα δικά μας. Αντίθετα, τον πρώτο αιώνα μ.Χ., η καλλιέργειά του έχει πλέον διαδοθεί, κι έτσι ο Διοσκουρίδης γράφει «τα δε μηδικά λεγόμενα ή περσικά ή κεδρόμηλα, ρωμαϊστί δε κίτρια, πάσι γνώριμα».

Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους (Δημ. Σαραντάκος) 12 – Τα καμώματα του Αλκιβιάδη

Εδώ και λίγο καιρό δημοσιεύω αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, «Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους» που κυκλοφόρησε το 2009 από τις εκδόσεις Γνώση. Οι δημοσιεύσεις αυτές συνήθως γινονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δωδέκατη αλλά φυσικά πρόκειται για αυτοτελείς ιστορίες.  Η προηγούμενη δημοσίευση βρίσκεται εδώ. Ξεκινήσαμε με ιστορίες από τον Ηρόδοτο μετά από τον Λουκιανό και στη συνέχεια περάσαμε σε ιστορίες από τον Διογένη Λαέρτιο και στον Πλούταρχο. Η σημερινή ιστορία είναι φυσικά αντλημένη από τον «Αλκιβιάδη» του Πλουτάρχου.

Χωρίς αμφιβολία μία από τις πιο ενδιαφέρουσες προσωπικότητες της κλασικής εποχής ήταν ο Αλκιβιάδης, γιος του Κλεινία. Δεν ήταν μόνο απόγονος (από πατέρα και μάνα) λαμπρών οικογενειών της Αθήνας, αλλά ήταν και προικισμένος με όλες τις χάρες. Όμορφος, γερός, δυνατός, έξυπνος και θαρραλέος.

Ο παππούς του, που λεγόταν επίσης Αλκιβιάδης, ήταν φίλος του Κλεισθένη και συνεργάστηκε μαζί του στην εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας. Ο πατέρας του Κλεινίας, στενός φίλος του Περικλή, αναδείχτηκε ήρωας στη ναυμαχία του Αρτεμισίου και σκοτώθηκε πολεμώντας γενναία στη μάχη της Κορώνειας. Η μητέρα του, Δεινομάχη, εξ άλλου, καταγόταν από την περίφημη γενιά των Αλκμαιωνιδών.

Το κακό ήταν πως χήρεψε νωρίς, όταν ο γιος της ήταν μόνο πέντε χρονών και την κηδεμονία του Αλκιβιάδη την ανέλαβε ο Περικλής, που εξασφάλισε μεν στον μικρό άνετη ζωή και λαμπρή μόρφωση, αλλά κατά τα λοιπά, απορροφημένος από την πολιτική, δε νοιάστηκε πολύ για τον γιο του φίλου του, όπως άλλωστε δεν ασχολήθηκε και με τα δικά του παιδιά. Απλώς ανέθεσε το μικρό στις φροντίδες ενός δούλου του από τη Θράκη, που δεν είχε όμως την απαιτούμενη επιβολή.

Έτσι ο Αλκιβιάδης, από τη φύση του ατίθασος και ανυπάκουος, μεγαλώνοντας έγινε θρασύς, αλαζονικός, ανεύθυνος, επηρμένος, εγωιστής, με μια λέξη ανυπόφορος. Ταυτόχρονα όμως ήταν έξυπνος, γενναίος, ανοιχτοχέρης και πολύ όμορφο παλικάρι. Και όπως ξέρουμε οι αρχαίοι Έλληνες λάτρευαν το κάλλος και εύκολα συγχωρούσαν τα λάθη ή τις παρεκτροπές κάποιου, φτάνει να ήταν ωραίος.

Τρανό παράδειγμα η ωραία Ελένη. Και τι δεν έκανε: μοίχεψε, άρπαξε τα λεφτά του άντρα της φεύγοντας με τον εραστή της, συντάχθηκε με τους Τρώες όταν οι Αχαιοί πολιορκούσαν την Τροία και στο τέλος ο Μενέλαος, σαν έπεσε η Τροία, όχι μόνο δεν την έσφαξε, μα την πήρε στην αγκαλιά του και τη μετέφερε στη Σπάρτη «δόξη και τιμή», έχοντάς την κορώνα στο κεφάλι του, που εκείνη είχε φροντίσει να στολιστεί και με άλλα εξαρτήματα…. Έτσι και με τον Αλκιβιάδη. Παρά τα σοβαρά ελαττώματά του, επειδή κυρίως ήταν ωραίο παιδί, έγινε εξαιρετικά δημοφιλής στην Αθήνα.

Τα ελαττώματά του δεν μπόρεσε να περιορίσει ούτε ο ίδιος ο Σωκράτης, όταν ο φέρελπις νέος, στα δεκαπέντε του χρόνια, έγινε μαθητής του. Βεβαίως πολλές φορές οι αυστηρές νουθεσίες του δάσκαλου έκαναν τον μαθητή να δακρύζει και για λίγο διάστημα συμπεριφερόταν σωστά και υπεύθυνα, σύντομα όμως ξανάμπλεκε με τους φίλους του, που τον ξεμυάλιζαν και άρχιζε πάλι τις ασωτείες.  Συχνά ο Σωκράτης τον κυνηγούσε «σα να ήταν δραπέτης δούλος», για να τον πείσει να έρθει στα μαθήματά του.

Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους (Δημ. Σαραντάκος) 11 – Οι Σπαρτιάτισσες και οι τολμηρές τους αμφιέσεις

Εδώ και κάμποσο καιρό δημοσιεύω αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, «Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους» που κυκλοφόρησε το 2009 από τις εκδόσεις Γνώση. Οι δημοσιεύσεις αυτές συνήθως γινονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η ενδέκατη αλλά φυσικά πρόκειται για αυτοτελείς ιστορίες.  Η προηγούμενη δημοσίευση βρίσκεται εδώ. Ξεκινήσαμε με ιστορίες από τον Ηρόδοτο μετά από τον Λουκιανό και στη συνέχεια περάσαμε σε ιστορίες από τον Διογένη Λαέρτιο και στον Πλούταρχο. Η σημερινή ιστορία παίρνει αφορμή από κάποιες αφηγήσεις από τον Βίο του Λυκούργου (κεφ. 11-15) και προχωράει εξετάζοντας τη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη αλλά και γενικά τη Σπάρτη και την ιδιόμορφη κοινωνική δομή της.

 

Η μελέτη της Σπάρτης και της κοινωνικής δομής της κρύβει αρκετές εκπλήξεις για τον ιστορικό. Εν πρώτοις πρέπει να διευκρινιστεί για ποια Σπάρτη μιλάμε, γιατί η Σπάρτη της αρχαϊκής εποχής σε πολλά σημεία διαφέρει τόσο από τη Σπάρτη των κλασικών χρόνων, που θα  ΄λεγε κανείς ότι πρόκειται για δυο διαφορετικές πόλεις.

Πολύ πριν από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, από τον 6ο ήδη αιώνα η Αθήνα εθεωρείτο το αντίθετο της Σπάρτης σε πολλά πράγματα. Στην πραγματικότητα η Σπάρτη από τον 6ο αιώνα και μετά, ως το τέλος της ιστορίας της δεν έχει προσφέρει τίποτα στην Τέχνη, στην Επιστήμη, στη Φιλοσοφία, στον Πολιτισμό γενικότερα. Ουσιαστικά ποτέ της δεν έπαψε να είναι ένα άθροισμα από πέντε χωριά, που οι κάτοικοί τους διαβιούσαν συνεχώς σε καθεστώς στρατοπέδου, την πολιτείαν ομοίαν κατεστησάμεθα στρατοπέδω, λέει ο Ισοκράτης.

Η ευθυμία, τα αστεία και το χιούμορ ήταν επισήμως κατακριτέα και ελαφρώς ύποπτα. Όταν ο Αρχίλοχος ο Πάριος τόλμησε να απαγγείλει στο κοινό της Σπάρτης σατιρικό του ποίημα για το πώς έχασε σε μάχη με τους Θράκες την ασπίδα του αλλά δεν τον ένοιαξε πολύ, γιατί μια και γλύτωσε θα ‘βρισκε άλλην, οι Εφοροι, που δεν έπαιζαν με τέτοια “ιερά” θέματα, διατάξαν αμέσως την απέλασή του.

Τη Σπάρτη διοικούσε μια σκυθρωπή και καχύποπτη ολιγαρχία, που είχε επιβάλει σε όλους την ισότητα, αλλά μιαν ισότητα στη φτώχεια, στη σκληραγωγία και στην αμάθεια. Σ’όλους ανεξαιρέτως τους Σπαρτιάτες απαγορευόταν να ταξιδεύουν έξω από την επικράτεια χωρίς ειδική άδεια, που σπανιότατα δινόταν. Ομοίως ούτε οι ξένοι μπορούσαν να μπουν και να μείνουν για πολύ στο σπαρτιατικό κράτος.

Η διοίκηση ήθελε να ξέρει κάθε κίνηση και κάθε ενέργεια των πάντων. Δεν υπήρχε δυνατότητα ατομικής ζωής και για όλες τις πράξεις του ο κάθε Σπαρτιάτης έπρεπε να παίρνει την έγκριση των κρατούντων. “Ουδείς ήν αφειμένος ως εβούλετο ζην”, λέει ο Πλούταρχος. Όταν ο Αγησίλαος αντελήφθη κάποιους Σπαρτιάτες να κάνουν κάτι το τελείως αθώο, αλλά με δική τους πρωτοβουλία και χωρίς εντολή, δεν τους είπε τίποτα αλλά τη νύχτα έστειλε κάποιους στρατιώτες και τους σκότωσαν.

Η μεταμόρφωση του Σάτυρου (πεζό του Κωστή Παλαμά)

Θα παρουσιάσω σήμερα ένα πεζό ενός μεγάλου ποιητή, του Κωστή Παλαμά -ενός ποιητή που, ίσως άδικα, δεν διαβάζεται πολύ στις μέρες μας ενώ στον καιρό του κυριάρχησε στην ελληνική ποιητική και πνευματική ζωή επί δεκαετίες.

Σε αυτό το πεζό του Παλαμά έφτασα τυχαία: διάβαζα ένα παλιό χρονογράφημα του Βάρναλη, κατοχικό, με θέμα απαισιόδοξο, τις αυτοκτονίες. Μιλώντας από την οπτική γωνία του θανατόφιλου, ο Βάρναλης γράφει:

Ξέρετε τι απάντησε ο Σάτυρος στο Σύλλα, άμα τον ρώτησε: ποιο είναι το καλύτερο πράμα στον κόσμο;

―Το καλύτερο, απάντησε ο τραγοπόδης θεός, είναι να μη γεννηθείς. Αλλ’ άμα έχεις γεννηθεί, το καλύτερο είναι «ως τάχιστα θανείν»…

Τους Βίους του Πλουτάρχου τους έχω διαβάσει… μισούς. Έχω διαβάσει τους Έλληνες, αλλά από τους Ρωμαίους μόνο τον Κικέρωνα και τον Καίσαρα, οπότε το επεισόδιο αυτό δεν το ήξερα. Έψαξα στον βίο του Σύλλα και πράγματι βρήκα το επεισόδιο, αλλά κάπως διαφορετικά διηγημένο.

Λέει, στο κεφάλαιο 27:

Σύλλας δὲ διὰ Θετταλίας καὶ Μακεδονίας καταβὰς ἐπὶ θάλατταν παρεσκευάζετο χιλίαις ναυσὶ καὶ διακοσίαις ἀπὸ Δυρραχίου διαβάλλειν εἰς Βρεντέσιον. ἡ δὲ Ἀπολλωνία πλησίον ἐστί, καὶ πρὸς αὐτῇ τὸ Νύμφαιον, ἱερὸς τόπος ἐκ χλοερᾶς νάπης καὶ λειμώνων ἀναδιδοὺς πυρὸς πηγὰς σποράδας ἐνδελεχῶς ῥέοντος. ἐνταῦθά φασι κοιμώμενον ἁλῶναι σάτυρον, οἷον οἱ πλάσται καὶ γραφεῖς εἰκάζουσιν, ἀχθέντα δὲ ὡς Σύλλαν ἐρωτᾶσθαι δι’ ἑρμηνέων πολλῶν ὅστις
εἴη· φθεγξαμένου δὲ μόλις οὐδὲν συνετῶς, ἀλλὰ τραχεῖάν τινα καὶ μάλιστα μεμιγμένην ἵππου τε χρεμετισμῷ καὶ τράγου μηκασμῷ φωνὴν ἀφέντος, ἐκπλαγέντα τὸν Σύλλαν ἀποδιοπομπήσασθαι.

Το ρεζουμέ:

Καθώς επέστρεφε ο Σύλλας από την Ελλάδα για την Ιταλία, περνώντας από την Απολλωνία, στη σημερινή Αλβανία, σε ένα ειδυλλιακό μέρος οι στρατιώτες του έπιασαν έναν Σάτυρο που κοιμόταν. Ήταν ακριβώς όπως τον παρασταίνουν οι γλύπτες κι οι ζωγράφοι. Τον οδήγησαν στον Σύλλα, κι αυτός έφερε διερμηνείς που τον ρώτησαν σε διάφορες γλώσσες. Εκείνος όμως δεν μπορούσε να μιλήσει ανθρωπινά, παρά έβγαζε μια τραχιά φωνή μισό χλιμίντρισμα και μισό βέλασμα σαν του τράγου. Φοβήθηκε ο Σύλλας και τον έδιωξε.

Ο Πλούταρχος λοιπόν μας διηγείται μεν τη συνάντηση του Σύλλα με τον Σάτυρο, αλλά δεν δίνει τη συνομιλία -και πώς να τη δώσει, αφού ο Σάτυρος δεν μιλούσε ανθρωπινά. Από πού λοιπόν βρήκε ο Βάρναλης τη στιχομυθία;

Γκουγκλίζοντας βρήκα το πεζογράφημα του Παλαμά που θα σας παρουσιάσω σήμερα, το οποίο μεταπλάθει λογοτεχνικά τη διήγηση του Πλουτάρχου -που μάλιστα την προτάσσει ως μότο στην αρχή. Ο Παλαμάς φαντάζεται δύο συναντήσεις του Σύλλα με τον Σάτυρο, μία στον πηγαιμό των Ρωμαίων, που εκτυλίσσεται όπως περίπου την περιγράφει ο Πλούταρχος, και μια στην επιστροφή, όπου ο Σάτυρος έχει περάσει μια περιπέτεια που τον έκανε σοφότερο -και μιλάει.

Το πεζογράφημα δημοσιεύτηκε το 1900 στο δεκαπενθήμερο περιοδικό «Το Περιοδικόν μας» (τόμος Β’, σελ. 20), που το εξέδιδε ο Γεράσιμος Βώκος (για τον οποίο έχω γράψει εδώ, ξεχνώντας να αναφέρω αυτο το περιοδικό). Με το «Περιοδικόν μας» συνεργάζονταν οι περισσότεροι κορυφαίοι λογοτέχνες της εποχής, αλλά παρά την ενδιαφέρουσα ύλη του το περιοδικό μετά βίας έφτασε τα πρώτα του γενέθλια. Δέκα χρόνια αργότερα ο Βώκος, που ήταν και ζωγράφος, έβγαλε το εικαστικά πολύ προχωρημένο περιοδικό «Καλλιτέχνης», που αποδείχτηκε κάπως μακροβιότερο. Ύστερα πήρε των ομματιών του για το Παρίσι, όπου πέθανε.

Αγγάρεψα τον φίλο μας τον Σκύλο να μας πληκτρολογήσει το πεζό του Παλαμά, μονοτονικό βέβαια, έκανα και ορθογραφικόν εκσυγχρονισμό, και το παρουσιάζω εδώ. Στο τέλος, κάνω ένα σύντομο σχόλιο.

ΑΠΟΛΟΓΟΙ

ΥΠΟ ΚΩΣΤΗ ΠΑΛΑΜΑ

Η ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΣΑΤΥΡΟΥ

ἡ δὲ Ἀπολλωνία πλησίον ἐστί, καὶ
πρὸς αὐτῇ τὸ Νύμφαιον, ἱερὸς τόπος ἐκ
χλοερᾶς νάπης καὶ λειμώνων ἀναδιδοὺς
πυρὸς πηγὰς σποράδας ἐνδελεχῶς ῥέοντος.
Ενταῦθά φασι κοιμώμενον ἁλῶναι σάτυρον,

Π λ ο υ τ ά ρ χ ο υ (Βίος Σύλλα)

Στην Απολλωνία γεννήθηκα. Εκεί πρωτοχάραξεν η ζωή μου η άγρια και η ακαμάτρα, και η λάγνα και η δολοπλόκα μου ζωή και η άθεη.

Όλες οι πηγές μού καθαροζωγράφιζαν, κι οι αντίλαλοι όλοι μού βροντοφώναζαν την ασκήμια.

Σ΄έναν τόπο σύλογγο, στο Νεραϊδόσπηλο, πρωτοξέσπασεν η ορμή μου. Την πρώτη νύφην ιερή που απάντησα, χύθηκα για να την αγκαλιάσω ακόλαστα· και ήταν η νύφη Φαέθουσα· και ήταν αδελφή μου η Φαέθουσα. Και ήμουν ο καταραμένος όλων και ο σιχαμερός. Και πρώτ’ απ’ όλους με μίσησαν τα θεία τα γονικά μου. Και οι θεοί όπου με τύχαιναν, ύψωναν τη φτέρνα τους για να με συντρίψουν. Και των βουνών οι ξωτικές και των νερών μ’ έτρεμαν εμένα· και καμιά λαχτάρα πόθου, μήτε δίψα γνωριμιάς, δεν παράδερνε μέσα στον τρόμο τους. Κι έφευγε ο κόσμος, μόλεμα, και τον ίσκιο μου.

Αλίμονό σου, άνθρωπε, που θα περνούσεν απάνου σου το φύσημά μου! Μιαν αγριμιού κακού ψυχή σου πύρωνε το είναι σου. Και τρισαλιά σου, Αμαδρυάδα, που, θέλοντας μη θέλοντας, θα σ’ έσφιγγεν η καταδασωμένη μου αγκαλιά! Η παρθενιά της η ισόθεη, μπαίγνιο των χεριών μου ξεδιάντροπο, σέρνονταν ύστερα ξεσκίδι ανάμεσ’ από τα πόδια μου, πόδια ενός τράγου! Ω τα φιλιά μου τ’ αμολόγητα μέσ’ από το καμίνι το στόμα μου!

Και ήμουν ο στουμπομύτης κι ο τραγοκέρατος με τα μεγάλα του ζωντόβολου τ’ αυτιά· και ο δειλιασμένος ήμουνα που τρόμαζα· και ήμουν ο οκνός με τη γοργάδα του ανέμου· και ήμουν ο πανάσχημος με την ουρά και με τη σκέψη της μαϊμούς.

Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους (Δημ. Σαραντάκος) 5 – Τίμων ο Μισάνθρωπος

Πριν από ενάμιση μήνα άρχισα να δημοσιεύω αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, «Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους» που κυκλοφόρησε το 2009 από τις εκδόσεις Γνώση.

Η σημερινή συνέχεια είναι η πέμπτη, αλλά φυσικά πρόκειται για αυτοτελείς ιστορίες.Η προηγούμενη δημοσίευση βρίσκεται εδώ. Ξεκινήσαμε με ιστορίες από τον Ηρόδοτο και τώρα βρισκόμαστε στις ιστορίες από τον Λουκιανό. Η ιστορία που ακολουθεί βασίζεται στο έργο του Λουκιανού «Τίμων ή μισάνθρωπος».

Η Αθήνα της Αρχαιότητας, όπως και η «παλιά Αθήνα» του 19^ου αιώνα, είχε τους «τύπους» της. Ανθρώπους ιδιόμορφους, που μόνο με την παρουσία τους και την συμπεριφορά τους προκαλούσαν την προσοχή και γι΄ αυτό ορισμένοι από αυτούς πέρασαν στην ιστορία. Τέτοιος «τύπος» ήταν και ο Τίμων Εχεκρατίδου Κολυττεύς, ο επονομασθείς Μισάνθρωπος. Έζησε την εποχή του Πελοποννησιακού πολέμου, ήταν από καλή οικογένεια, αρκετά πλούσιος και πήρε φιλοσοφική μόρφωση, αλλά ήταν επίσης εύπιστος και καλόκαρδος, με αποτέλεσμα να τον περιτριγυρίσουν κόλακες και παράσιτοι, που, παριστάνοντας τους φίλους του, κατάφεραν να του φάνε όλη την περιουσία. Σε έναν από αυτούς τον Φιλιάδη, χάρισε ένα μεγάλο χωράφι για να προικίσει την κόρη του, σε έναν άλλον τον Δημέα, τον ρήτορα, που κατηγορήθηκε για κατάχρηση και κινδύνευε να καταδικαστεί, ο Τίμων του έδωσε το τεράστιο ποσό των ένδεκα ταλάντων (σα να λέμε τριάντα χιλιάδες ευρώ), για να αποφύγει την καταδίκη. Και επειδή, σύμφωνα με τον πανάρχαιο κώδικα ανθρώπινης συμπεριφοράς, η αχαριστία είναι παιδί της ευεργεσίας, όλοι αυτοί οι κόλακες και παράσιτοι του γύρισαν την πλάτη, όταν δεν του απόμεινε τίποτα.

Αρχηγοσυμβουλιακά μεζεδάκια

Το άρθρο γράφεται την ώρα που διεξάγεται το Συμβούλιο των Πολιτικών Αρχηγών στην Προεδρία της Δημοκρατίας, οπότε σκέφτηκα να το ονομάσω έτσι, πετυχαίνοντας μ’ ένα σμπάρο δυο τρυγόνια: αφενός βρίσκω τίτλο για το σαββατιάτικο πολυσυλλεκτικό μας άρθρο και αφετέρου φτιάχνεται μια καινούργια λέξη, αφού μέχρι στιγμής το μακρινάρι του τίτλου δεν γκουγκλίζεται.

Τα μεζεδάκια μας βεβαίως δεν είναι αντλημένα από τη σύσκεψη των πολιτικών αρχηγών, που άλλωστε τα πρακτικά της δεν δημοσιοποιούνται.

* Και ξεκινάμε με μια ακλισιά που έμμεσα έχει σχέση με την προσφυγική κρίση, εφόσον, μόλις άρχισαν να γίνονται εργασίες στο Πάρκο Τρίτση είχαμε και δηλώσεις του δημάρχου της περιοχής, «του δημάρχου του Ίλιον» όπως έγραψε το Πρώτο Θέμα (δεν είναι ανάγκη να βάλω λινκ στη θεμοφυλλάδα».

– Δεν μας άρεζαν τα Λιόσια (που κλίνονταν κανονικά, «Ολυμπιακός Λιοσίων») τα κάναμε αρχαιοπρεπές Ίλιον, αλλά να το κλίνουμε κιόλας, ε; μου είπε ένας φίλος.

Θαρρώ πως αυτό το περιττό Ν («το Ν του μεζεδοπώλη») κάνει τη ζημιά. Κάνει αμέσως ασυνήθιστη τη λέξη και ασυνήθιστο σημαίνει άκλιτο. Θυμάστε και το Άκρον Ίλιον Κρυστάλ.

* Πολύ συζητήθηκε μια αποστροφή της συνέντευξης του, ας πούμε, φιλόσοφου Στ. Ράμφου στην Καθημερινή, όπου συνδέει το να μη φοράς γραβάτα με τον ελλειμματικό ανδρισμό. Το συζητήσαμε κι εδώ, οπότε δεν θα σχολιάσω περισσότερο.

Πρόσεξα όμως ότι η δημοσιογράφος που πήρε τη συνέντευξη χρησιμοποίησε το επίθετο «φροϊντιανός». Είναι πραγματικά ευτύχημα που σε μια τόσο καθυστερημένη χώρα όπως η Ελλάδα, όπου όλοι οι άλλοι λένε και γράφουν «φροϊδικός» (ή έστω «φροϋδικός») βρέθηκε και ένας άνθρωπος που έχει μάθει αγγλικά κι έχει περάσει διαφωτισμό!

* Η προσφυγοφοβία τέτοιες μέρες πουλάει και ο κ. Τάκης Θεοδωρόπουλος το έχει καταλάβει και γράφει το ένα απαράδεκτο άρθρο μετά το άλλο. Σε ένα από τα πιο εξοργιστικά, φαντάζεται και συγκρούσεις σουνιτών-σιιτών σε ελληνικό έδαφος.