Χαράτσι, χορηγίες και δανικά δάνεια

Το σημείωμα αυτό δημοσιεύτηκε στην Αυγή στις 14 Φεβρουαρίου (Κανονικά ήταν να δημοσιευτεί στις 7 του μήνα, αλλά ο δαίμων του… επιμελητείου είχε άλλη γνώμη). Αν κάτι σας θυμίζει, μην ανησυχήσετε, το κείμενο είναι παρμένο, σε μεγάλο μέρος, από άρθρο που είχα ανεβάσει παλιότερα στο ιστολόγιο. Δεν είναι ότι δεν έβρισκα τι να γράψω κι άρχισα ν’ ανασκαλεύω παλιά τεφτέρια, αλλά η λέξη «χαράτσι» είναι πράγματι της επικαιρότητας.

Το προηγούμενο σημείωμά μας ήταν αφιερωμένο στο χρέος και στα χρήματα και, καθώς η στήλη παρακολουθεί την επικαιρότητα, πολύ φοβάμαι ότι και τα επόμενα σημειώματα εκεί γύρω θα περιστρέφονται. Διότι μας είχαν μεν υποσχεθεί ότι θα γίνουμε νότια Δανία, αλλά προς το παρόν το μόνο… δανικό που έχουμε δει είναι τα δανεικά τα οποία αναγκαζόμαστε να ζητάμε και ως άτομα αλλά, το χειρότερο, και ως ελληνικό κράτος. Και βέβαια η Δανία καμιά ετυμολογική σχέση δεν έχει με τα δάνεια, εκτός από την ομοηχία της, αλλά η χώρα της φαιδράς πορτοκαλέας υποχρεώνεται δυστυχώς να ξεπληρώνει τα δανεικά της με ληστρικά επιτόκια, που περισσότερο μοιάζουν με χαράτσι.

Διάλεξα λοιπόν σαν λέξη γι’ αυτό το μήνα το «χαράτσι». Σύμφωνα με τα λεξικά, το χαράτσι είναι δάνειο από τα τουρκικά (haraç), η δε τουρκική λέξη έχει αραβική αρχή (kharadj). Χαράτσι, λένε τα λεξικά, ήταν ο κεφαλικός φόρος που πλήρωναν οι Χριστιανοί επί τουρκοκρατίας. Να θυμίσω ότι μια από τις πρώτες ενέργειες της Επανάστασης του 1821 ήταν ότι ένοπλα σώματα επιτέθηκαν και σκότωσαν, στα Καλάβρυτα, χαρατζήδες, δηλαδή φοροεισπράκτορες. Όμως επί Τουρκοκρατίας υπήρχαν και κοινοτικοί φόροι, τους οποίους μάζευαν Ρωμιοί κοινοτικοί υπάλληλοι, που σε πολλά μέρη λέγονταν χαρατσήδες ή χαρατσάρηδες, και γι’ αυτό οι λέξεις αυτές επιβιώνουν σήμερα ως επώνυμα.

Σήμερα, που μας φορολογεί το ελληνικό κράτος, η λέξη «χαράτσι» έχει πάθει δείνωση και δεν σημαίνει τη φορολογία γενικώς αλλά την επαχθή και αυθαίρετη φορολογία. Κάτι ανάλογο έχουν πάθει κι άλλες πολλές δάνειες λέξεις (αραβικό χαλ = η κατάσταση γενικώς, ελληνικό χάλι = η κακή κατάσταση· τουρκικό bayrak η σημαία γενικώς, ελληνικό μπαϊράκι = η σημαία ενός άτακτου στρατού· ιταλικό faccia = το πρόσωπο γενικώς, ελληνικό φάτσα = το πρόσωπο μειωτικά), αλλά στην προκείμενη περίπτωση η δείνωση είναι μάλλον αναπόφευκτη όταν μιλάμε για κάτι τόσο δυσάρεστο. Έτσι, χαράτσι λέμε σήμερα, άλλοτε οργισμένα κι άλλοτε ειρωνικά, τη βαριά φορολογία που τη θεωρούμε αυθαίρετη, με πρόσφατο παράδειγμα το «πράσινο χαράτσι», όπως ονομάστηκαν τα αυξημένα τέλη κυκλοφορίας στα παλιά αυτοκίνητα (πολλές φορές συγκρίσιμα με την αξία του οχήματος!).

Δεν το λένε τα λεξικά μας, και δεν ξέρω αν είναι παρήγορο, πάντως είναι πολύ πιθανό το αραβικό kharadj να έχει ελληνική αρχή — τουλάχιστον αυτό βρίσκω στην έγκυρη αγγλική Εγκυκλοπαίδεια του Ισλάμ (Encyclopedia of Islam), στην τέταρτη έκδοσή της. Ποια είναι η απώτερη ελληνική αρχή του χαρατσιού; Μια άλλη λέξη που κι αυτή βρίσκεται συχνά-πυκνά στην επικαιρότητα στις μέρες μας: η χορηγία.

Όπως θυμόμαστε από την ιστορία που κάναμε στο σχολείο, η χορηγία ήταν ένας από τους θεσμούς της αρχαίας Αθήνας. Ο χορηγός αναλάμβανε να καλύψει τα έξοδα μιας θεατρικής παράστασης, δηλαδή σε μεγάλο βαθμό τα έξοδα για τον χορό –και από εκεί ονομάστηκε έτσι ο θεσμός. Ο χορηγός έκανε περίπου την οργανωτική δουλειά του σημερινού παραγωγού του θεάτρου, με μια σημαντική διαφορά: δεν εισέπραττε χρήματα, όπως ο σημερινός παραγωγός, μόνο πλήρωνε. Η μόνη ανταμοιβή του ήταν η μεγάλη δόξα, όταν και αν βραβευόταν η τραγωδία την οποία ανέβαζε. Ήταν κι αυτό μια μορφή φορολογίας, διότι μόνο πλούσιοι ήταν υποψήφιοι για το αξίωμα του χορηγού.

Ο θεσμός της χορηγίας δεν κράτησε πολύ — στα ελληνιστικά χρόνια σταμάτησε. Όμως η λέξη έμεινε και η σημασία της επεκτάθηκε, στα εφόδια (π.χ. μιας εκστρατείας), στην παροχή ή στην αφθονία πόρων. Η λέξη περνάει στα συριακά ή στα αραμαϊκά, ίσως μέσω του χριστιανικού λεξιλογίου, και από εκεί στα αραβικά, όπου εμφανίζεται ως kharaj και συσχετίστηκε με την ντόπια αραβική ρίζα kh-r-j που σημαίνει «έξω», έξοδο (από εκεί τελικά βγαίνει και το τουρκικό harçlik, ελληνικό χαρτζιλίκι).

Το χαράτζ αυτό αρχικά σήμαινε τον φόρο της εγγείου ιδιοκτησίας που έπρεπε να πληρώνουν οι μη μουσουλμανικοί πληθυσμοί (χριστιανοί και ιουδαίοι κυρίως) της Συρίας, της Παλαιστίνης, της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου, αλλά όταν στον 8ο αιώνα οι πληθυσμοί των περιοχών αυτών είχαν πια εξισλαμισθεί, ο φόρος γενικεύτηκε και έπαψε πια να σημαίνει τον φόρο της γης αλλά σήμαινε τον φόρο γενικώς. Το βασικό βιβλίο περί φορολογίας του Αμπού Γιουσούφ, αρχιδικαστή του χαλίφη Χαρούν αλ Ρασίντ, έχει τίτλο Κιτάμπ αλ-Χαράτζ. Η λέξη περνάει στα τουρκικά και μετά στα ελληνικά, ως χαράτζιον και χαράτσιον και μετά χαράτσι, είναι δηλαδή αντιδάνειο.

Όσο για τη χορηγία, τη λέξη που (μάλλον) γέννησε το χαράτσι, ενώ στην αρχαία Αθήνα ήταν όπως είπαμε μορφή φορολογίας των πλουσίων, σήμερα έχει εξελιχτεί σε μέσο διαφήμισης για τις μεγάλες επιχειρήσεις, που έτσι και μειώνουν τους φόρους τους και κάνουν και τη ρεκλάμα τους από πάνω. Είναι μυστήριο πράγμα η ετυμολογία, βλέπετε’ πάλι καλά που στα γλωσσικά δάνεια δεν πληρώνουμε τόκο κι έτσι δεν έχουμε να ανησυχούμε για το σπρεντ– το οποίο δεν αποκλείεται να μας απασχολήσει σε επόμενο σημείωμα, αν ως τότε δεν έχει πάρει αβυσσαλέες διαστάσεις!