Μερικές ιδέες για να «ξετουρκέψουμε» τη μαγειρική

Το βιβλίο που θα σας παρουσιάσω σήμερα είναι αξιοπερίεργο. Λέγεται «Nα ξετουρκέψουμε τη γλώσσα μας» και κυκλοφόρησε το 1975, λίγους μήνες μετά τον θάνατο του συγγραφέα του, του Γιάκωβου Διζικιρίκη. Ο Διζικιρίκης, γεννημένος στην Πόλη το 1894, γλωσσολόγος ερασιτέχνης που είχε ασχοληθεί με τα ελληνικά της Κάτω Ιταλίας, έτρεφε βαθιά αντιπάθεια για την τουρκική γλώσσα και για τους Τούρκους και έβαλε στόχο του με το βιβλίο αυτό να καθαρίσει την ελληνική γλώσσα από όλες (σχεδόν) τις τουρκικές λέξεις και επιρροές.

Η διαφορά του Διζικιρίκη από άλλους που θέλησαν να καθαρίσουν τη γλώσσα μας, ήταν ότι ο Διζικιρίκης, σαν πούρος δημοτικιστής που ήταν, αρνήθηκε να χρησιμοποιήσει λόγιες λέξεις στην προσπάθειά του αυτή και θεωρούσε καταδικασμένη την καθαριστική προσπάθεια της καθαρεύουσας.

Αφού σωστά επισημαίνει ότι πάρα πολλές τουρκικές λέξεις έχουν με τον καιρό ξεχαστεί, επειδή αντικαταστάθηκαν από συνώνυμες ντόπιες, εκτιμά «κατά τους μετριότερους υπολογισμούς σε πάνω από 1.000 λήμματα» τις τουρκικής ετυμολογίας λέξεις. Εδώ δεν μετράει τα παράγωγα, ενώ τις αραβοπερσικές λέξεις τις βάζει μαζί με τις τουρκικές.

Μετά, χωρίζει τις λέξεις αυτές σε 3 κατηγορίες. Πρώτη κατηγορία, οι λέξεις που πρέπει να εξοστρακιστούν αμέσως από τη γλώσσα, να αντικατασταθούν με συνώνυμες ακραιφνώς ελληνικές. Δεύτερη κατηγορία, οι λέξεις που προσωρινά πρέπει να μείνουν στη γλώσσα επειδή είναι βαθιά ριζωμένες. Και τρίτη, οι λέξεις που εκφράζουν ειδικά τουρκικές έννοιες και που επίσης θα μείνουν.

Εκτός από τις λέξεις, ιδιαίτερο… άχτι έχει με τα προσφύματα, όπως –τζης και –λίκι, καθώς θεωρεί ότι δίνουν «τούρκικια χροιά σε όποια ελληνική λέξη προσκολληθούν, την εκτουρκεύουν» και γι’ αυτό π.χ. για τη λέξη αεριτζής προτείνει την αντικατάστασή της από τις αγεροπαίχτης ή αεράς.

Επίτηδες χρησιμοποίησα τη λέξη άχτι πιο πάνω, λέξη τούρκικη και αποβλητέα κατά Διζικιρίκη. Προτείνει ο συγγραφέας την αποκατάστασή της από τη λέξη «εκδίκηση» -ολοφάνερα όμως είναι κωμικό να πούμε «τον έχω εκδίκηση».

Ωστόσο, οι περισσότερες προτάσεις του Διζικιρίκη δεν είναι άστοχες σαν το άχτι, είναι όμως ανεδαφικές, και εννοώ τους νεολογισμούς που προτείνει για αντικατάσταση κοινότατων λέξεων τουρκικής προέλευσης, για τις οποίες δεν υπάρχει συνώνυμο στη δημοτική.

Για παράδειγμα, το «στροφίγγι» θα ήταν ίσως καλή ιδέα για να αντικαταστήσει τον «μεντεσέ» -αλλά γιατί να τον αντικαταστησει; Η καθαρεύουσα, που έχει λόγους να απεχθάνεται τον μεντεσέ, χρησιμοποιεί τον γίγγλυμο (έτσι λέγεται!) αλλά προφανώς δεν θα χρησιμοποιήσει το στροφίγγι γιατί κι αυτό είναι δημοτικό, άρα απορριπτέο

Έχει όμως ενδιαφέρον, σαν άσκηση, να δούμε πώς κατασκευάζει ο Δ. τους όρους που  προτείνει για το ξετούρκεμα της γλώσσας. Διάλεξα έναν ειδικό τομέα, τη μαγειρική, που έχει κάμποσες τούρκικες λέξεις και μάλιστα χωρίς λόγιο ανταγωνιστικόν όρο. Ο συγγραφέας προτείνει ένα σωρό νεολογισμούς, με ευρηματικότητα και όχι χωρίς τόλμη.

Για παράδειγμα, το καταΐφι. Για να πάρετε δείγμα γραφής, παραθέτω όλα όσα γράφει ο Δ. (σελ. 53): Γίνεται από ζυμάρι μισοψημένο, παρασκευασμένο σα νήμα σε σχήμα γροθιάς. Παραγεμίζεται με καρύδια κοπανισμένα, περιχύνεται με «δεμένη» ζάχαρη και πασπαλίζεται με κανέλα κοπανισμένη. Ο νεολογισμός μας θα βασιστεί στη διαδικασία της κατασκευής του γλυκίσματος τούτου. Και επειδή το κυριότερο υλικό που μπαίνει στην κατασκευή του είναι το ζυμάρι σε σχήμα νήματος, το γλύκισμα αυτό θα το πούμε στα ελληνικά «ζυμαρόγνεμα».

Άλλο ένα, ο μπακλαβάς: Γλύκισμα καμωμένο με ζυμαρόφυλλα παραγεμισμένα με κοπανισμένα καρύδια και περεχυμένα με δεμένη ζάχαρη. Κόβεται όντας ωμό σε κομμάτια «ρομβόσχημα» και ψήνεται στο φούρνο. Την ονομασία του θα την πάρουμε από το «σχήμα» του: «ρομβωτό». Το επίθετο «μπακλαβωτός» θα το πούμε «ρομβόσχημος, ρομβωτός».

Το ραβανί, χωρίς εξήγηση, το λέει αυγοσιμίγδαλο, το ταούκ-κιοξού «κοτόστηθο», και τον χαλβά, κατά περίπτωση, «σησαμόπηχτο» ή «σιμιγδαλόπηχτο». Τον κουραμπιέ, προτείνει να τον πούμε «αλευράχνη».

Τον κιμά, ο συγγραφέας προτείνει να τον πούμε λιανιστό. Η εξήγηση της επιλογής του είναι μακροσκελέστατη και βαριέμαι να τη γράψω, αλλά την καταλαβαίνετε: αφού πρόκειται για λιανιστό κρέας, ας το πούμε έτσι. Οι κεφτέδες, επομένως, θα ονομαστούν «λιανιστούδια». Ο μουσακάς: χορτόλιανο (επειδή περιέχει λαχανικά και κιμά, δηλαδή «λιανιστό»), ενώ τα σουτζουκάκια, που έχουν κυλινδρικό σχήμα: κυλιντρόλιανα. Ο συγγρ. βρίσκει χαριτωμένη την κατάληξη –ούδι, κι έτσι και τους ντολμάδες προτείνει να τους λέμε «γεμιστούδια».

Τον παστουρμά τον λέει «πατηκωτό», τον πατσά «σφαχταροστόμαχο», το πεϊνιρλί «λαγανότυρο» και το πιλάφι «βραστόρυζο» ή «ρυζόσπυρο» Για τον πελτέ έχει δυο εκδοχές: ντοματάρμη αν είναι τοματοπελτές, πηχτόφρουτο αν είναι φρουτοπελτές. Ίσως από αβλεψία, προτείνει τον αντίστροφο σχηματισμό, δηλαδή φρουτόπηχτο για το ρετσέλι (λέξη που έτσι κι αλλιώς σήμερα κοντεύει να χαθεί).

Νομίζω αρκετά είδαμε από τους νεολογισμούς. Τώρα, τις τουρκικές λέξεις τις οποίες θεωρεί αναντικατάστατες και δέχεται να μείνουν στη γλώσσα μας σε βάθος χρόνου, τις βρίσκω πάρα πολλές για κάποιον τόσο αδιάλλακτο διώκτη των τουρκικών δανείων. Για παράδειγμα, θεωρεί αναντικατάστατη τη λέξη «σεργιάνι» διότι, λέει, ο περίπατος είναι πιο πολύ φυσική άσκηση ενώ το σεργιάνι έχει και τη διασκέδαση μέσα του. Ή δέχεται το «κοτσάνι» παρόλο που υπάρχει ο μίσχος, διότι… υπάρχει το ρήμα κοτσανιάζω, ενώ ρήμα «μισχίζω» δεν υπάρχει και θα ήταν κακόηχο επειδή έχει πολλά «ι». Επίσης, ενώ εξοβελίζει τον κουραμπιέ στην κυριολεξία του, πιστεύει πως πρέπει να παραμείνει η λέξη στη μεταφορική της σημασία (όπου κουραμπιές είναι ο άκαπνος, ο απόλεμος). Και ενώ θεωρεί απορριπτέο το πιλάφι στην κυριολεξία του, θέλει να το διατηρήσει στη μεταφορική του σημασία (= η θεατρική αποτυχία). Ομολογώ ότι αυτό το βρίσκω διεστραμμένο· θα κρατήσουμε μια μεταφορική χρήση και θα καταργήσουμε την κυριολεκτική; Κατά τα άλλα, πολλές άλλες λέξεις που τις κρίνει «αναντικατάστατες» είναι πράγματι τέτοιες (κέφι, καφές, χάλι, χαλί, τσέπη, τσάι, κτλ. σύνολο σχεδόν 200) Να προσέξουμε ότι επειδή είναι δημοτικιστής, δεν διανοείται να προτείνει το τέιον αντί για το τσάι ή τον τάπητα αντί για το χαλί.

Ωστόσο, συνολικά, το βιβλίο είναι άσκηση ματαιότητας, διότι η γλώσσα δεν ξετουρκεύεται με φιρμάνια, παρά μόνο σε σπάνιες περιπτώσεις, κυρίως σε θεσμικές λέξεις (πάντως, ένας Χανιώτης φίλος μού έλεγε ότι μετά την εισβολή στην Κύπρο το 1974, οι Χανιώτες σταμάτησαν να λένε «Μπιτσαξίδικα» τη γειτονιά της πόλης και την είπαν «Μαχαιράδικα»). Η αντικατάσταση των τουρκικών λέξεων γίνεται με πολύ αργούς ρυθμούς, χωρίς φετφάδες, με τη φυσιολογική διαδικασία βάσει της οποίας μερικές λέξεις παλιώνουν και απαξιώνονται. Έτσι, ο Λαπαθιώτης το 1910 θεωρούσε υποβλητικό και ερωτικό να γράφει «ήταν οι μπερντέδες κόκκινοι κι ήταν άσπρο το κρεβάτι», αλλά σήμερα ο μόνος μπερντές που έχει μείνει είναι του Καραγκιόζη, αλλιώς έχουμε κουρτίνες. Ξαναλέω, η διαδικασία αυτή είναι πολύ αργή και είναι βέβαιο ότι εκατοντάδες τουρκικές λέξεις θα μείνουν για πάντα.

Επειδή όμως οι ανεδαφικές απόπειρες πάντοτε προκαλούν συγκίνηση, μάλλον με συγκινεί η εντελώς δονκιχωτική προσπάθεια του Διζικιρίκη, γι’ αυτό και του έκανα αυτό το αφιέρωμα, σαν μνημόσυνο πες. Από την άλλη, κάποιος θα παρατηρούσε ότι η αποστροφή για τις τούρκικες λέξεις δεν τον έσπρωξε να αλλάξει το επώνυμό του, που είναι βέβαια τούρκικο και μάλλον αστείο, αφού, αν το μεταφράσουμε σημαίνει «αυτός που έχει σπασμένο γόνατο».

Και δεν είναι μόνο αυτό το αστείο με το επώνυμό του. Θα προσέξατε πιο πάνω ότι είχε απορρίψει το ρήμα «μισχίζω» επειδή στο τρίτο πρόσωπο («μισχίζει») έχει τρία «ι» στη σειρά, και αυτό το βρίσκει κακόηχο. Αυτή την απέχθεια για τα πολλά «ι» την είχε ο συγγραφέας από παλιά. Έχω βρει ένα δικό του άρθρο σε περιοδικό του 1930, τότε που έβγαινε ο ηχητικός κινηματογράφος (όχι ο ομιλών· ηχητικός ήταν ο κινηματογράφος που μεσολάβησε ανάμεσα στον βωβό και στον ομιλούντα: μόνο μουσική υπόκρουση, όχι ομιλίες). Ο Διζικιρίκης λοιπόν εξέφραζε τις διαφωνίες του με τον όρο «ηχητικός» και πρότεινε το «αχολόγος», διότι τον ενοχλούσαν τα πολλά «ι» στη σειρά. «Αυτός ο γιωτακισμός θα μας φάει», τέλειωνε το άρθρο του. Δεν το βρίσκετε λίγο αστείο να αντιπαθεί τον γιωτακισμό κάποιος που έχει πέντε «ι» στο επώνυμό του;

Υστερόγραφο: Παρόλο που το είχα αγοράσει πριν από πολλά χρόνια, το βιβλίο πιθανότατα εξακολουθεί να υπάρχει και σήμερα στο εμπόριο.